çift-hane

• osmanlı tarım üretiminin ve kır toplumunun temel birimidir. şehirde de esnaf loncaları bu işlevi gören diğer önemli bir unsurdu. bu iki unsur tanzimata kadar osmanlı düzeninin ana eksenini oluşturmuştur. klasik çağ olarak adlandırabileceğimiz tanzimat öncesi dönemde osmanlı bürokrasisi bu ikili sistemin hayatiyeti için azami dikkati sarf etmiştir. tahrir defterleri köylü aile ve toprak birimlerinin sayımı ve yazımı için çok mühimdi. bu tahrirler vasıtasıyla çift-hane sistemi tasvir edilebilmektedir. ilke olarak tahrir, çift-hane birimlerini veya temsil eden vergi mükellefi bütün yetişkin erkek köylülerin sayım ve yazımından ibaretti. standart birim, bir çift öküzle işlenebilecek büyüklükte bir çiftlik olarak tanımlanan belirli bir toprak birimine tasarruf eden evli bir köylü aileden (hane) oluşuyordur.
  
  çift-hane birimi başlıca üç unsuru bileştirmekteydi: emek kaynağı olarak hanehalkı; koşum gücü olarak bir çift öküz; bu bir çift öküzle işlenebilir boyutlarda bir birim meydana getiren ve tahıl üretimine hasredilmiş bulunan tarlalar. bu unsurların ilki diyebileceğimiz çiftlik, hem bir aileyi besleyecek, hem de yeniden-üretim masrafları çıktıktan sonra himaye bedelini (vergi) de karşılamaya yeterli bir ürün fazlası bırakabilecek büyüklükte olmalıydı.
  
  osmanlı sultanlarının, imparatorluktaki bütün tarım arazisini, daha doğru bir ifadeyle, küçük asya ve balkanlardaki kuru tarım alanlarını, miriye yani devlet mülkiyetine alması, esas olarak devletin çift-hane birimlerinin bütünlüğünü koruma kaygısını yansıtıyordu. toprağın dominium eminens'ini elde tutmak, hükümete toprağı sıkıca denetleme ve devletin tarımsal maliyesinin temelini oluşturan çift-hane'yi sürdürme imkanını veriyordu. köylü ise bu arazi rejiminde daimi bir kiracı konumundaydı. köylünün toprak kiracılığı, babadan oğula geçen irsi bir tasarruf hakkıyla elele gidiyordu. çiftlik biriminin bölünmezliği, kanun hükmüydü. devlet, kendi temsilcilerinin -genellikle de sipahilerin- köylü hanelerine ayrılmış araziyi işgal etmelerini ve ekip biçmelerini kesinlikle yasaklamıştı.
  
  not: bazı bölümleri tarafımdan özetlenmiştir.
  kaynak: halil inalcık, `osmanlı imparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal tarihi`, cilt 1 .s 189-190
• (bkz: çift resmi)
  (bkz: çift bozan)
• ispence olarak da bilinir
• çift-hane osmanlı toprak sisteminin temelidir ve imparatorluk çok uzun bir süre bu sistemi korumak için çabalamıştır. çift-lik bir çift öküz ile bir ailenin sürebileceği kadar küçük bir toprak parçasına denk gelir. çift-hane de bu toprağa ve iki öküze sahip olan köylü ailesinin adıdır. bu sistem ve tahrir defterlerine tutulan kayıtları sayesinde sistemli bir şekilde vergi alabilmiş ve bu vergileri tımar sistemi içinde kullanabilme imkanı bulmuştur. osmanlı'da uygulanan bu sistem bizans'ın statis ve roma imparatorluğu'nun colonus'una paralel bir sistemdir.
  
  kaynak: halil inalcık - imparatorluktan cumhuriyete