düşünce deneyi ^*

• einstein'in relativity theorem'indeki matematiksel verileri elde etmeden once basvurdugu sistem. "once olayi kafanda kanitla sonra matematige dokersin nasilsa" mantigini benimsemistir. e adamda oyle zeka olunca istedigi her seyi de matematige dokebilmistir. fakat einstein'in onemli olan ozelligi beynindeki sinirlari atip dusunce deneylerine bizim mantiksal yapimizin el vermedigi verileri katmasi ve bunlardan yola cikarak sacma gorundugunu dusundugumuz gerceklere ulasmasidir.
• felsefe'de oldukca fazla miktarda kullanilan bir bilgiye ulasma veya argumantasyon yontemi. presokratiklerden baslayarak, ortacag felsefe ve biliminde yogun bicimde kullanilmis, aydinlanma caginda varligini korumus, 1950'lerden sonra felsefe'de ve cognitive science'da tekrar populer olmus bir yol yordamdir. ne oldugu, ne ise yaradigi, bir ise yarayip yaramadigi, kac cesit oldugu, bir dusunce deneyinin nasil olupta olabildigi nasil olupda bilgi uretebildigi gibi konularda giderek artan miktarda tartismalar donmektedir. genel olarak kabul goren goruse gore, bilimsel ve felsefi olmak uzere iki tipi oldugudur. bilimsel dusunce deneyleri kendi iclerinde yapici ve yikici olmak uzere kabaca ikiye ayriliyor. yapici olanlar belli bir teori icinde olustural dusunce deneyi formuyla, o teoriden daha once farkedilmemis sonuclarin cikarilmasini sagliyor. ote yandan, yikici dusunce deneyleri, belli teoremler icin problemler ortaya koyuyor. yukarida bahsi gecen einstein'in rolativite teorisi icinde kullandigi dusunce deneyleri yapıci olanlara ornek teskil ederken, schrodinger in kedisi yikici dusunce deneylerine ornek teskil eder.
  
  felsefe ve cognitive science alaninda 20. yy in en populer dusunce deneyleri ise frank jackson un mary in bilmedigi sey deneyi(kisaca siyah beyaz bir odada buyutulen ve renkler hakkindaki tum teorik bilgiye sahip olan ablamiz mary, bir gun disarı ciktiginda kirmizi rengi taniyabilir mi?), hilary putnam in ikiz dunyalar deneyi(dunyanin bire bir kopyasi olan bir dunya hayal ediyoruz, tek fark suyun kimyasal yapısı bu dunyada h2o degilde xyz. oscar abimiz su dedigi zaman dunyada h2o ya gondermede bulunuyor, lakin ikiz oscar abimiz ikiz dunyada xyz ye gondermede bulunuyor, demek ki neymis gondermede fiziksel cevrenin de bir onemi var), john searle 'in cin odası dusunce deneyi vs. daha gider bu boyle.
  
  dusunce deneylerinin felsefe'de kullanimi, felsefede kullanilan kavramsal dusunce deneylerinin bilimsel dusunce deneylerinden farklari uzerine daha detayli bir yazi icin bkz:
  
  http://www.prensesemektuplar.com/…i-ve-felsefe.html
• aptal insanlarin yapamadigi tur deneydir. ayrica analitik felsefe camiasinda onerilen cogu dusunce deneyi oldukca saibelidir, ve bence cogunun einstein'in bilimsel dusunce deneyleriyle ayni sinifta tutulmalari yanlis (ve yanlis bicimde cesaretlendirici) olabilir. ornegin bir cok insanin uzerinde uzun uzun geveledigi twin earth subjunctive possibility uzerinedir, bu yuzden farkli bir hayvandir ve pek ciddiye alinmamasi gerektigini dusunuyorum. (ama tek boyutlu dusunurler bunu fazla ciddiye alirlar, cunku altindaki varsayimlari algilayamazlar, o benim isim degil.)
• (bkz: gedanken experiment)
• efendim gavurcasi thought experiment bu sevdicegimiz yontemin. dusunce deneyi yapmayan doga felsefecisi yoktur kuskusuz ama dusunce deneyciliginin iki piri kuskusuz albert einstein ile galileo. albert amca izafiyetle alakali hemen hemen butun fikirlerini dusunce deneyleri ile olgunlastirmistir. en unluleri elbette dusen asansordeki adam, ve duz bir hatta yol alan trenin basindan gecenlerdir. galileo da surekli serbest dusen cisimler falan hayal ederdi, aslinda einstein'in asansor deneyine benzeyen bir kaptam kamarasi dusunce deneyi vardir onun da. hareketin ilkelerini kafasindan tekrar tekrar kesfetmek icin kullanir. gemi dalgasiz bir denizde gidiyor olsa geminin hareketiyle ilgili bir referans noktasi (lombozdan gozuken bulutlar mesela) olmasa ve kamaraya bir dolu canli kelebek salsak her bir yonde hic bir zorluk cekmeden ucarlar...diyerek aristodan beri suregelen bir cisme kuvvet uygulamazsan yavaslar ilkesini tersine cevirmek, eylemsizlik ilkesini adam akilli formule etmek icin ilk adimi atmistir. guzel adamdir ikisi de.
• http://www.wired.com/…veries/magazine/15-06/st_best
• güzel bir örneğini hofstadter amcam hatırlattı^*, ben de burada kayıtlara geçeyim.
  
  önerme: "ağır cisimler, hafif olanlardan daha hızlı düşer."
  
  yöntem: (bkz: reductio ad absurdum)
  
  düşünce deneyi: a cismi ağır, b cismi hafif olsun. a ile b'yi bir iple birbirine bağlarsam, a'dan da b'den de daha ağır bir cisim elde etmiş olurum. önermeye göre, (a+b) isimli bu yeni bileşik cismin a ve b'den daha ağır olduğu için ikisinden de daha hızlı düşmesi gerekir.
  
  ama bir yandan da, b cismi a'ya göre daha yavaş düştüğü için a'yı yavaşlatması kaçınılmazdır. (a+b) bileşik nesnesi, hız bakımından bileşenlerinin ağırlıklı ortalamasından farklı bir özellik gösteremez, yani b'den yavaş veya a'dan hızlı olamaz. o halde bu denge, ancak b'den hızlı a'dan yavaş bir noktada yakalanabilir. ama önermemiz bunun tam tersi olacağını, bileşik nesnenin bileşenlerinin ikisinden de hızlı olacağını söylüyordu. burada çelişkili bir durum var; o halde önerme yanlış.
  
  kılımızı kıpırdatmadan deney yaptık. gözünü sevdiğimin mantığı.
  
  marcel hatırlattı sağolsun: bu deneyin sahibi galileo galilei. önerme de aristo'dan geliyor. aristo fiziğinin yıkılıp da ayağı daha yere basan bir mekanik bilimine kapı açmasından dolayı bu düşünce deneyinin bilim tarihinde önemi büyük.
  http://en.wikipedia.org/…g_tower_of_pisa_experiment
• - masa, kalem, ellerim; bunların hiçbiri gerçek olmayabilir. şu anda rüya görüyor olabilirim. algıladığım dünyanın hepsi bir sanrının eseri, gerçeklikte karşılığı olmayan bir görüngü olabilir... varlığından şüphe duyulamayacak herhangi bir şey var mıdır? ya ben de yoksam? ben yok olsam bu soruları soramazdım ki? demek ki sorgulayabilme kabiliyetim varlığımın ispatı oluyor. düşünüyorum, öyleyse varım.
  
  "varlığın düşünce yoluyla ispatı" da bir düşünce deneyi midir?
• “yan komşunuzun oturma odasını düşünün ve kendinize şu soruları sorun: eğer bu odanın duvarını açık yeşile boyarsanız odada bulunan halı ile renk uyumu sağlar mı, yoksa sırıtır mı? eğer odadaki bütün mobilyaları dışarı çıkarırsanız içeriye rahatça dört tane fil sığdırabilir misiniz? eğer tek bir fil kalmak şartıyla diğer filleri ve odadaki her şeyi çıkartırsanız, hiçbir yere dokunmadan odada rahatça bisiklet sürebilir misiniz?”
  
  görüldüğü gibi burada ilginç bir senaryo takip ettik ve tek tek senaryonun bize varsaydırdığı adımları uyguladık. ilk olarak bir duvarı boyadık, sonra odaya filleri soktuk, en sonunda bisiklet kullandık. zihnimizde yaptığımız tüm bu etkinliğe düşünce deneyi diyebiliriz.
• (bkz: schrödinger'in kedisi)