kapgan kağan

• çince'de anlamı fatih'dir. ^*
• göktürklerin kağanıdır.
  
  (bkz: kapagan)
• ahmet taşağıl çok sever.
• ikinci göktürk devletinin kurucusu olan ilteriş kağan'ın kardeşi olan türk kağan'ıdır. ilteriş kağan vefat ettiğinde çocukları bilge ve kültigin küçük yaşlarda oldukları için tahta geçmiştir. yirmi dört yıl tahtta kaldı. kapgan kağan döneminde devlet en geniş sınırlarına ulaştı. çin üzerine çok sayıda akınlar düzenledi ve istediği her şeyi aldı. bu zaferlere rağmen kapgan kağan milletine zalimce davranıyordu. onun bu sert tutumları yüzünden boylar sık sık isyan ediyorlardı (orhun anıtlarında da bu durumdan bahsedilir). kendisinin ölümü de böyle bir isyan sonucunda oldu. bastırdığı bir isyandan dönerken söğüt ormanında bu boydan arta kalanlar tarafından pusuya düşürülmüş ve öldürülmüştür.
• göktürklerdeki, osmanlı'da bulunmayan, kardeş dayanışmasının abisi ilteriş kağan ile birlikte başlıca 3 örneğinden biri olan(diğerleri bumin kağan - istemi kağan ve bilge kağan - kül tigin), 2. göktürk kağanlığı'nın 2. kağanı. ilteriş kağan'ın 17 kişi ile başlattığı isyandaki 17 kişiden biri olup, önce 700 sonra da 7000 kişiye kadar büyüyen orduyla 2. göktürk devletinin kurulmasında başlıca rol oynayan insanlardan biridir. abisi ilteriş kağan'a ölümüne dek sadık kalmış, ilteriş'in ölümünden sonra tahta çıkıp abisinin yarım bıraktığı işi büyüterek devam ettirmiştir. çinliler kendisini sevmez; ilteriş kağan vefat ettiğinde o sırada 8 yaşında olan deneyimsiz, çocuk bilge kağan'ın tahta geçmesini uygun görmüşler ve kapgan kağan'ın hükümdarlığını resmi olarak "tahta el koymuş, yasadışı" ilan etmişlerdir. o ise bunlara, devleti ve gücünü büyüterek yanıt vermiş, çin'e boyun eğdirmiştir.
  
  ahmet taşağıl'a göre 706'dan sonra muhtemelen alzheimer olmuş ve o yıldan vefatına kadar geçen sürede halkına zalim davranmıştır.
• dokuz oğuzlarca kafası kestirilmiş olan köktürk kağanı.
• tahta geçmeden önceki adı bögü çor şad'dır. çinliler bögü'yü söyleyemediği için mochuo der. bir dönem çin imparatoru wu zetian kendisinden zhanchuo diye bahsetmiştir. meali "başı kesik"dir.
• esareti asla kabul etmeyen büyük türk kaganidir. 694 de türk boylarını çin'den geri isterken, 6 eyalette yaşayan soğdları da beraber istemiştir. yani, türk hükümdarı,daha önce kendi ülkesi topraklarında yaşamış dost yabancı bir kavminde çin esaretinde olmasına tahammül edemiyordu. ^*
• 692-716 yılları arasında hüküm süren ikinci göktürk devleti kağanı.
  
  ilteriş kağan 692 yılında öldüğünde geride bilge ve kültigin isminde iki oğul bırakmıştır. bu oğullarının yaşları ufak olduğundan ilteriş'in genç yaştaki kardeşi kapgan hükümdar olmuştur.
  
  kapgan kağan dönemi hem yapılan fetihler bakımından hem de bilge kağan ve kültigin gibi önemli şahsiyetlerin yetiştiği, diğer yandan da tonyukuk'un aygucı'lık görevini yaptığı bir dönem olması bakımından önemlidir, dikkat çekicidir.
  
  ibrahim kafesoğlu, kapgan kağan'ın hükümdarlığı döneminde izlenen siyasetleri şöyle sıralar:
  1-) ''çin'i baskı altında tutmak. bunda iki maksadı vardır: türk devletinin huzurunu korumak ve halka yetecek ölçüde tarım ürünü imkanları sağlamak.''
  2-) ''çin'de dağınık hâlde yaşamakta olan türkleri anavatana (ötüken) çekmek. bunda da iki maksadı vardı: türkleri yabancı hâkimiyetinden kurtarmak ve türk ülkesinde askerî ve iktisadî gelişmeyi hızlandırmak.''
  3-) ''asya kıt'asında ne kadar türk varsa hepsini gök-türk birliğine bağlamak. kapgan'ın bu siyasî ve iktisadî görüşleri onu sayılı türk büyükleri arasında çok yükseltmektedir. bilhassa üçüncü nokta dikkat çekici bir siyasî kavrayış ifade eder.''
  
  ilk seferi 693 yılında çin'e karşı düzenlemiştir. bu seferde ling-çu eyaletine yoğunlaşmıştır. daha sonra aynı yıl içerisinde o bölgeye 7 kez daha saldırmıştır.
  
  696 yılında kitanlar'la çin'in arasının bozulmasını fırsat bilip, çin imparatoriçesi wu zetian ile anlaşarak, kitanlar'ı mağlup etmiştir. bunun karşılığında da çin'den: tohumluk darı, 5 bin tane tarım aleti, 10 bin libre demir ve çin toprağında bulunan türkler'in iadesini isteyip, almıştır.
  
  696-697 kışında çin-türgişler ve yenisey bölgesinde yaşayan kırgızlar, göktürkler'e karşı ittifak kurma yoluna başvurmuştur. buna karşılık kapgan kağan ve tonyukuk idaresindeki göktürk ordusu yenisey'e saldırıp, kırgızlar'ı dağıtıp, o bölgeyi hakimiyeti altına almıştır. bu seferden sonra kapgan kağan orduda ve yönetimde yeniden teşkilatlanmaya gitmiştir. kardeşi to-si-fu'yu ülkenin sol kanadına şad, bilge'yi tarduşlar'ın şadı, oğlu inel'i de ''küçük kağan'' yapmıştır.
  
  698 yılında kapgan, kızını çin prensi ile evlendirmek istemiştir. aslen cariyelikten gelen imparatoriçe wu zetian, hanedandan değil de kendi ailesinden bir erkeği damat olarak önermesi ilişkileri tekrar bozmuştur. kapgan, büyük bir orduyla çin'e saldırıp, çin kuvvetlerini yok etmiştir. çok büyük ölçüde ganimetler almıştır.
  
  698 yılının sonlarına doğru kapgan, batı ordularını tonyukuk komutasında türgişler (on-oklar) üzerine yollamıştır. bu seferde tonyukuk'un yanında bilge ve inel de bulunmuştur. yapılan bolçu muharebesi'nin sonunda türgişler mağlup olmuşur. savaşın sonunda balkaş, talas bölgesindeki türkler, göktürk hakimiyetine girmiştir.
  
  701 senesinde yine tonyukuk komutasındaki göktürk ordusu seyhun nehri'ni aşıp, maveraünnehir'e ulaşmıştır. tonyukuk, o bölgeyi ele geçirmiş, bölge halkını itaat altına almış, büyük ganimetler kazanmıştır. ordu demirkapı'ya kadar ulaşmıştır. diğer yandan bu seferle göktürkler horasan'da emevi kuvvetleriyle karşılaşmıştır. fakat her iki taraf da birbirine karşı herhangi bir saldırıda bulunmamıştır.
  
  702 yılında göktürk ordusu doğu üzerine akınlar yapmıştır. ordu, güney ordos'ta sogd kolonilerini mağlup edip, çin ordularıyla savaşmıştır. 50 bin kişilik çin ordusu mağlup edilmiştir. aynı yıl çin'in başka bölgelerine yaklaşık 20 kez sefer düzenlenmiştir.
  
  704 senesinde ming şa muharebesi'nde büyük bir çin ordusu daha bozguna uğratılmıştır. buna karşılık çin imparatoru bir emir yayınlayarak türk kağanını esir eden veya öldürene prens unvanı ve 2 bin top ipek verileceğini ilan etmiştir. ayrıca tüm makamlara göktürkler'i yenmek için planlar hazırlamalarını emretmiştir. hazırlanan planlardan en dikkat çekicisi şudur: ''1-) barbarları birbirine karşı tahrik etmek, 2-) barbarları iki cephede birden savaşa zorlamaktır. diğer yandan m.ö 36'da çi-çi'nin böyle yenildiği hatırlatılmıştır.
  
  704'te basmıllar itaat altına alınmıştır. 709'da bilge komutasında ıssık göl civarına sefer düzenlenmiş, bölgedeki kavimler itaat altına alınmıştır. 710'da da bilge ve kültigin, kırgızlar'ın başlattığı isyanı bastırmıştır. aynı yıl bayırkular mağlup edilmiştir.
  
  711 yılında türgişler'le tekrar savaş yapılmıştır. bu savaşta türgişler bozguna uğratılıp, liderleri so-ko öldürülmüştür. türgişler tekrar itaat altına alınıp bars beğ, türgiş kağanı olaran atanmıştır. ayrıca bars beğ, bilge'nin kız kardeşiyle evlendirilmiştir.
  
  711 yılı itibariyle kapgan'ın sert, baskıcı yönetimine karşı ülke içinde çeşitli isyanlar çıkmaya başlamıştır. türgişler ve karluklar tarafından başlatılan ayaklanmalar göktürkleri epey uğraştırmıştır. 713 yılında önce karluklar mağlup edilmiştir. aynı dönemde bu isyanları kışkırtıp fırsata çevirmek isteyen çin, bir ordu toplayıp göktürkler'e saldırmayı hedefliyordu fakat kapgan kağan önce davranıp, çin'e saldırmıştır. çin'i mağlup edip, tüm planlarını suya düşürmüştür. fakat diğer yandan ülke içerisindeki isyanlar son bulmuyordu, 714 yılında devletin temelini oluşturan oğuzlar, göktürk yönetimine karşı ayaklanmıştır. kapgan kağan bu isyanı bastırdıysa da bu karmaşada on-ok ülkesi ve maveraünnehir ülkeden kopmuştur.
  
  716 senesinde kapgan kağan, oğuzlar'ın bayırkular boyuna karşı sefere çıkmıştır. bu seferi başarıyla sonuçlandırıp, başkente döndüğü esnada bayırkular tarafından pusuya düşürülüp öldürülmüştür.
  
  yerine oğlu inel kağan geçmiştir.
  
  kaynaklar:
  ibrahim kafesoğlu - türk milli kültürü - ötüken neşriyat - ekim 2013.
  rene grousset - bozkır imparatorluğu - ötüken neşriyat - (birinci baskı) 1980.
  ahmet taşağıl - kapgan kağan (692-716) - belleten - cilt: 57 - sayı: 218 - nisan 1993.
• bildiğim kadarıyla abisi ilteriş ölünce oğulları bilge ve kültigin küçük olduğundan kağan oldu. ilk dönemlerinde başarılı bir kağan iken son dönemlerinde ağır vergiler koymaya ve ülkeyi sertçe yönetmeye başladı. bu tutumunlarından dolayı ikinci göktürk'e bağlı diğer türk boyları ayaklandı. yanlış anımsamıyorsan bu ayaklanan boylardan biri olan bayırkuların üzerine yürüyüp onları yendikten sonra tedbirsiz davranıp küçük bir birlikle geri dönerken kalan bayırkuların saldırısıyla öldürüldü. ayaklanmalar ise bilge kağan dönemine kadar bastırılamadı.