karabağ

• türkiye'de oluşturulan şu suni hikayelerin dışına çıkıp yaşanılanları her şeyden önce insan gözüyle bakarak değerlendirmek gerekir kim haklıdır kim haksızdırı. karabağ sadece sovyetler birliği döneminde değil aynı zamanda 1.200 yıl kadar zaman boyunca ermenilerin yoğunlukta yaşadığı bir bölge olmuştur. azerilerin albanlara ait olduğunu söylediği stepanakert'teki kiliseler değil sadece referans alınması gereken. her adımınızda göreceğiniz haçkarlar, duvarlarında ermenice oymalar bulunan bin yıllık manastırlar, gregoryan olduğu ilk görünüşte belli olan 1300-1400 yıllardan ayakta kalmış kiliseler yeterli referanstır bölgedeki ermeni nüfusunun geçmişini kanıtlamaya. 3-4 yıl önce bölgedeki ermeni kalıntılarını silmek için azeri askerlerin julfa'da ki haçkarları yok ettiği nahçivan için de geçerli bu. bu yüzdendir ki karabağ hakkında konuşurken yakın tarih ile tarihin derinliklerini bir olarak görmek mevcut statükoyu tarafsız bir şekilde değerlendirmek için bir elzemdir.
  
  1988'de sovyetler döneminin kapanmaya başladığı sokaktaki herkesin bildiği bir gerçek olmaya başlamışken ve karabağ'da ki ermeni nüfusu, sovyet azerbaycan içerisinde bir özerk yapı olarak self determinasyon dediğimiz uluslararası bir hak olan ulusların kendi kaderini tayin etme hakkını kullanmaya kalkışmış ve bugünlerde olan biteni şekillendiren dönem başlamıştır. bu konular konuşulurken her iki lafın biri hocalı olan insanlar bakü, maragha ve sumgayit gibi yerlerde azerilerin sokakta ermenileri katletmesiyle alakalı tek bir şey bile söylemezler.. bu konu hakkında konuşmazlar.. konuşmazlar çünkü bu konu onların alanına girmez, bilirler yaşanılanları, olan bitenleri ama konuşmazlar çünkü onlarla göre o olaylar provokasyondu.. bu konuları konuşmak boştu, gereksizdi.. bu güruhlara göre 1921'de stalin'in sovyet komünist partisi tarafından azerilere peşkeş çekilmeye çalışılan karabağ bölgesi tarihi azerbaycan coğrafyasının bir parçasıydı.. bölgedeki kiliselerin tamamı albanlara aitti.. ermeniler sovyetler dönemde göç ederek o bölgeye yerleştirilmişti.. bugün aslında bu noktada olunmasının sebebi sadece bu tarihi tersten algılama hikayeleri değil tarihi tersten yazmaya kalkışan devlet mantalitesidir. türkiye'nin de buna dahil olduğu, birleşmiş milletler tarafından kıbrıs'ta resmi olarak işgalciyken buna dahil olduğu şu ironik durumu oluşturan konu. zaten sorunun bizi ilgilendiren kısmını oluşturuyor bu. türkiye ermenistan ve azerbaycan dışında yer alan üçüncü bir ülkeyken bu bölgenin işgal edildiğini savunarak ermenistan'a ambargo uygulayabiliyor, türkiye komşusu olan bir ülkeye sizi aç bırakıyorum, sürünün diyebiliyor. sultan aliyev ve tayfası karabağ'ı türkiye'nin sırtına yükleyip manatlarıyla sefa yaparken, ülkemiz bunları diyebiliyor.. aslında tüm bunları bıraksak bir kenara ermeniler kendilerinden 3 kat daha büyük, 2.5 kat daha fazla nüfusa sahip olan bir ülkeye karşı kazandı savaşı, terter gibi yerlere giren, oradaki ermenileri katleden, şaşa'dan stepanakert'e her gün yüzlerce füzeyi sivillerin yaşadığı binalara yollayan bir azerbaycan'a karşı kendilerini ve topraklarını korudu. işte sadece bu yüzden bile anlamak gerekir o insanları aç bırakarak çözümün gelmeyeceğini, o insanların bugünlerden çok daha kötülerini gördüklerini, çocuklarının kanını ekmekle değiştirmeyeceklerini.
• (bkz: karabağ savaşı/@tendra van case)
• 1. karabağ’ın ermeniler ve azeriler için tarihi önemi nedir?
  karabağ, büyük bölümü bugünkü azerbaycan ile ermenistan arasında, güney bölümü iran içinde kalan, yaklaşık 18 bin kilometrekarelik bölgenin adı. dağlık karabağ ya da ermenice tarihi adıyla ‘artsakh’ ise bu bölgenin içindeki 4.392 kilometrekarelik alana verilen ad. ermenilere göre dağlık karabağ’da mö 7. yüzyıldan beri ermeni nüfusu ve kültürü egemendi. azerilere göre ise ermeniler kafkasya’ya göçen yabancı bir halk olup, bölgenin esas sahipleri kendileriydi; çünkü azeriler orta asya’dan avrupa’ya doğru göç ederken bölgedeki derbent geçidi’nden geçen türk boylarının soyundan geliyorlardı.
  
  2. kafkaslar’da osmanlı-rus-iran nüfuz mücadelesinde karabağ’ın önemi nedir?
  karabağ bölgesi 1555’te amasya anlaşması ile osmanlı devleti’ne katılmış; 1735’deki gence anlaşması’yla iran’a bırakılmış, 1828 yılındaki türkmençay anlaşması’yla da çarlık rusyası’nın hâkimiyetine girmişti. bu tarihten sonra ruslar kafkasya’da güneye doğru indikçe müslüman halk güneyde, hıristiyan halk ise ruslara yakın kuzeyde toplanmaya başladı. bu kutuplaşmanın ortaya çıkardığı gerginlikler çatışmaya dönüşecekti. 1905-1906’da azerilerin ermenilere saldırmasıyla başlayan yağma ve katliamlar şehirlerle sınırlı kalmadı. iki yıl içinde 128 ermeni ve 158 azeri köyü yağmalandı, 10 bin kişi hayatını kaybetti.
  
  3. 1. dünya savaşı ve sonrasında karabağ’da neler yaşandı?
  1917’de rusya, bolşevik devrimi’ni takiben birinci dünya savaşı’ndan fiilen çekildi. bolşevik hükümetinin imzaladığı 3 mart 1918 tarihli brest-litovsk anlaşması’nın ardından gürcistan, azerbaycan ve ermenistan cumhuriyetleri kuruldu. nisan-aralık 1920 arasında, lenin ve stalin’den kafkasya’yı bolşevikleştirme emrini alan kızıl ordu, bu bağımsız cumhuriyetleri tarihe gömdü. 1 aralık 1920’de rusya komünist partisi’nin kafkaslar sorumlusu orconikidze’nin başkanlığında azerbaycan, ermenistan ve rusya komünist partisi temsilcilerinin katıldığı bir toplantıda, azerbaycan lideri nerimanov, zangezur, nahçıvan ve dağlık karabağ bölgelerini ermenistan’a bırakarak, müslümanlarla ermeniler arasındaki tarihsel kavgaya son verdiğini ilan etti. karar orconikidze tarafından lenin ve stalin’e ulaştırıldı ve 4 aralık 1920 tarihli pravda’da, stalin bu kararı ‘tarihte eşi benzeri görülmemiş bir olay’ olarak kutsadı. ancak bunun ermeni bolşeviklerini etkilemek için yapılan bir manevra olduğu kısa sürede anlaşıldı. 16 mart 1921 tarihli moskova ve 13 ekim 1921 tarihli kars antlaşmalarının ödülü olarak ermenistan-türkiye sınırında bulunan nahçıvan, azerbaycan’a bağlı özerk (otonom) bölge olarak tanımlandı. o tarihlerde nahçıvan’ın nüfusunun yüzde 85’ini azeriler, yüzde 15’ini ermeniler oluşturduğu için ermeniler bu karara itiraz etmedi. bir ay sonra, bolşevikler zangezur bölgesinde taşnaklar tarafından yönetilen milliyetçi bir ermeni direnişi ile karşılaşıp, zangezur’u ermenistan’la azerbaycan arasında paylaştırınca da ses çıkarmadılar. çünkü ermenistan ve azerbaycan arasında imzalanan 12 haziran 1921 tarihli deklarasyonla dağlık karabağ, ermenistan sovyet cumhuriyeti’ne bağlanmıştı. ancak üç hafta sonra, 5 temmuz 1921’de, rusya komünist partisi kafkasya bürosu’ndan stalin, kirov, orconikidze, nerimanov gibi bir dizi önemli şahsiyetin katıldığı toplantıda yine fikir değiştirildi ve dağlık karabağ bu sefer azerbaycan’a bağlı özerk bir bölge olarak tanımlandı. dahası bölgenin sınırları çizilirken, dağlık karabağ’ın ermenistan’la fiziki ilişkisini kesmek için laçin bölgesi de azerbaycan’a bırakıldı. 24 temmuz 1923’te dağlık karabağ’ın azerbaycan’a bağlı olduğu bir kez daha tekrarlanınca ermeniler büyük hayal kırıklığına uğradı. öyle ki, 1927’de, aralarındaki siyasi ayrılıkları bir yana bırakan taşnaklar, menşevikler ve sosyal devrimciler, dağlık karabağ’ı ermenistan’a bağlamak için moskova’ya başvurdular, ancak destek bulamadılar; zira stalin bu sorunu, iki tarafa da müdahale etmek için kullanmak istiyordu.
  
  4. sovyetler birliği döneminde karabağ’da hiçbir sorun yaşanmadı mı?
  stalin’in demir yumruğu altında karabağ sorunu yıllarca uykuya yattıktan sonra 19 mayıs 1964’te, iki bin 500 dağlık karabağlı ermeni’nin imzaladığı bir dilekçe, sovyetler birliği’nin o günkü lideri nikita kruşçev’e verildi. dilekçede azerbaycan’ın ‘şovenist’ politikalar izleyerek ermenileri ülkeyi terk etmeye zorladığından yakınılıyor, dağlık karabağ’ın ermenistan’a ya da rusya federasyonu’na bağlanması isteniyordu. sovyet yönetimi dilekçeye cevap bile vermedi. moskova, 1966-67 arasında azerbaycan ve ermenistan arasındaki tartışmalarda sadece izleyici olmayı seçtiyse de, 1967 ağustos’unda patlak veren olaylara kızıl ordu aracılığıyla müdahale etmek zorunda kaldı. sscb’nin 1977 tarihli yeni anayasası’nın 87. maddesiyle dağlık karabağ’ın azerbaycan’a bağlılığı tekrar teyit edilince ermenilerin umudu bir kez daha söndü. bu süreçte 1920’lerde dağlık karabağ nüfusunun yüzde 95’ini ermeniler oluştururken, bu oran 1977’de yüzde 76’ya düştü, azeri nüfusu ise yüzde 24’e çıktı.
  
  5. sovyetler birliği’nin çözülüşüdöneminde karabağ sorunu nasıl alevlendi?
  1985’te mihail gorbaçov’un sovyetler birliği’nin lideri olması dağlık karabağ ermenilerini yeniden harekete geçirdi. 1987’de 75 bin imzalı bir dilekçe gorbaçov’a gönderildi. 25 şubat 1988’de ermenilerin ruhani lideri katolikos i. vazgen, gorbaçov’dan, dağlık karabağ halkının ‘kendi kaderini tayin hakkı’nı kullanmasına izin vermesini istedi. moskova yine duymazdan gelmeye hazırlanırken azeriler bu talebe sumgayit katliamıyla cevap verdi.
  
  6. sumgayit katliamı nedir?
  27 şubat 1988’de, bakü’nün kuzeyindeki, 19 bin ermeni’nin yaşadığı sumgayit şehrinde, azerilerden oluşan bir güruh ermenilere saldırdı ve resmi kaynaklara göre 26 ermeni ile 6 azeri öldü. (gayri resmi kaynaklara göre ölü sayısı 200’den fazlaydı) ermenilere ait evler talan edildi. olaylar yatıştıktan sonra, azerbaycan’da yaşayan 300 bin ermeni, rusya federasyonu ve ermenistan’a göç ederken, ermenistan’da yaşayan 250 bin azeri de, azerbaycan’a doğru yola çıktı. aynı yıl temmuz’da, gelecekte ermenistan cumhurbaşkanı olacak olan levon ter petrosyan’ın başkanlığını yaptığı karabağ komitesi, dağlık karabağ’ın ermenistan’a bağlandığını ilan etti. bunun üzerine toplumlararası çatışmalar hızlandı.
  
  7. karabağ savaşı nasıl gelişti?
  7 aralık 1988’de, ermenistan’da 28 bin kişinin ölümüne neden olan büyük depremden yaklaşık bir ay sonra, moskova durumun vahametini anladı ve dağlık karabağ özerk bölgesi’ni kendisine (merkeze) bağladı. ancak, azerbaycan’dan gelen baskılar üzerine tekrar fikir değiştirdi ve 28 kasım 1989’da yönetimi yeniden bakü’ye devretti. merkezi hükümetin bu gelgitleri bölgedeki gerilimi daha da artırdı. 13 ocak 1990’da bakü’de 28 ermeni ve 6 azeri’nin ölümüyle biten olaylar üzerine 19 ocak 1990’da kızıl ordu olağanüstü hal ilan ederek dağlık karabağ özerk bölgesi’ne ve bakü’ye (karadan, havadan ve denizden) harekât düzenledi. harekâtın sonucunda azerbaycan komünist partisi’nin başına moskova yanlısı ayaz muttalibov geçti.
  25 ağustos 1990’da bağımsızlığını ilan edip seçimlere giden ermenistan’da, devlet başkanlığını karabağlı levon ter petrosyan kazandı. 30 ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan eden azerbaycan’da ise yeni lider muttalibov, dağlık karabağ’ı doğrudan bakü’ye bağladığını açıkladı. buna dağlık karabağ ermenileri, 13 ocak 1992’de bağımsızlık ilanıyla cevap verdi. o sırada moskova’da gorbaçov’un yerine geçen boris yeltsin’in isteğiyle kazakistan devlet başkanı nursultan nazarbayev’in arabuluculuğunda dağlık karabağ’ın başkenti stepanakert’te süren görüşmeler sırasında, 26 kasım’da azerbaycan adalet ve savunma bakanlığı yetkilileri ile iki rus generalini taşıyan bir helikopter düşünce azerbaycan hükümeti, dağlık karabağ’ın özerklik statüsünü kaldırdığını açıkladı. çünkü bakü’ye göre kaza ermenilerin suikastıydı. bunun üzerine dağlık karabağ ermenileri sscb anayasası’nın 70. maddesine dayanarak ‘kendi kaderini tayin hakkını’ kullanma kararı alarak 6 ocak 1992’de dağlık karabağ’ın bağımsızlığını ilan ettiler. azerbaycan ise aynı anayasanın 78. maddesine referans vererek, tarafların onayı alınmadan iki sovyet cumhuriyetinin sınırının değişemeyeceğini ileri sürdü. gerginlik bir kez daha yükseldi.
  
  8. 25-26 şubat 1992’de hocalı’da neler yaşandı?
  25–26 şubat 1992’de, yani sumgayit katliamının dördüncü yıldönümünde, ermeni milisler, stepanakert’in kuzeyindeki azeri yerleşimi hocalı’ya saldırdı. 7 bin kişinin yaşadığı şehir, karabağ’daki tek havaalanına sahip olduğu ve demiryolu üstünde bulunduğu için stratejik açıdan çok önemliydi. birleşmiş milletler insan hakları izleme örgütü (human rights watch/hrw) raporuna göre, 26 ve 27 şubat 1992 tarihlerinde ermeni milisler ve rus 366. mekanize alayı’nın saldırısı sonucu, aralarında 106 kadın ve 83 çocuğun da bulunduğu 613 azeri sivil öldürüldü.
  
  9. karabağ savaşı nasıl sonuçlandı?
  hocalı katliamı dağlık karabağ uyuşmazlığında bir dönüm noktası oldu. bu tarihten sonra artık çetelerin değil, orduların savaşı söz konusuydu. çatışmalar sürerken, 24 mart 1992’de helsinki’de toplanan avrupa güvenlik ve işbirliği konferansı (agik, sonra agit) dışişleri bakanları konseyi, dağlık karabağ sorununun çözümü için beyaz rusya’nın başkenti minsk’de bir konferans düzenledi. ‘minsk grubu’nun katılımcıları ermenistan, azerbaycan, almanya, abd, beyaz rusya, isveç, italya, fransa, rusya, türkiye, çekoslovakya olacaktı. ancak 8 mayıs’ta ermeniler bölgenin en stratejik kenti olan şuşa’yı; yaklaşık 10 gün sonra da dağlık karabağ’ı ermenistan’dan ayıran laçin’i işgal edince dengeler değişti. hocalı katliamındaki ihmali yüzünden ağır şekilde eleştirilen ayaz muttalibov’un yerine geçen ebulfeyz elçibey, ekim 1992’de dağlık karabağ ermenilerine ‘kültürel özerklik’ vererek barışı kısa sürede tesis edeceğini umduysa da, ermenistan bunu kabul etmedi. ermeni güçleri, mart 1993’ten itibaren kelbecer, akdere, agdam, fizuli, cebrail, kubatlı ve terter’i işgal etti. elçibey, azerbaycan’ın toprak kayıpları ile bir milyonu aşkın azeri göçmenin barınma ve beslenme sorunlarını halledemediği için moskova yanlısı olarak bilinen sbkp’nin eski politbüro üyelerinden haydar aliyev (bugünkü azerbaycan devlet başkanı ilham aliyev’in babası) iktidara el koydu. temmuz 1993’te elçibey azerbaycan’ı terk etmek zorunda kaldı. haydar aliyev’in ilk işi azeri ordusu’nu eğiten 1.600 türkiyeli subayın görevine son vermek oldu. ancak aliyev, dağlık karabağ meselesinde stratejik bir hata yaptı. azerbaycan ile ermenistan arasında 5 mayıs 1994’te imzalanan ‘bişkek protokolü’nde, dağlık karabağ’ı ‘taraf’ olarak tanıması, azerbaycan’ın elini siyasi ve diplomatik açıdan zayıflattı. o günden bu yana da dağlık karabağ sorunu çözülebilmiş değil.
  
  10. karabağ sorununda bugünkü durum nedir?
  birleşmiş milletler genel kurulu kararlarına rağmen azerbaycan topraklarının yüzde 20’si halen ermenistan’ın işgali altında. türkiye bu sorunu gerekçe göstererek nisan 1993’ten itibaren ermenistan sınırını kapattı. 1992’de kurulan minsk grubu çalışmalarını hâlâ sürdürüyor. 2006’da karabağ’da yapılan referandum sonucu kabul edilen anayasa ile dağlık karabağ cumhuriyeti ‘egemen ve demokratik bir devlet’ olarak ilan edildi. bu, uluslararası kamuoyunda minsk grubu’nun başarısızlığı olarak görüldü. geçen yıl 24 haziran’da kazan’da rusya devlet başkanı dimitri medvedev’in girişimiyle azerbaycan cumhurbaşkanı ilham aliyev ve ermenistan cumhurbaşkanı serj sarkisyan’ın katılımıyla gerçekleşen kazan zirvesi’nden de hiçbir sonuç alınamadı.
  
  kaynaklar:
  ayşe hür, tarih defteri, taraf gazetesi, 19 nisan 2009.
  stefanos yerasimos, milliyetler ve sınırlar, iletişim yayınları, 6. baskı 2010.
  masis kürkçügil, karabağ düğümü, ntv tarih dergisi, haziran 2009.
• (bkz: between hunger and fire/#32215765)
• http://webdoc.france24.com/…rno-karabakh/index.html