kutuzov harekatı

• ikinci dünya savaşı sırasında alman kuvvetlerine karşı kızıl ordu’nun yürüttüğü askeri bir harekattır. napolyon’un 1812 yılında rusya’yı istilası sırasında rusya’yı yenilgiden kurtaran general olarak ünlenen mihail illarionoviç kutuzov'a ithafen, harekata onun ismi verilmiştir. harekat 12 temmuz’da başladı ve 18 ağustos 1943 tarihinde sona erdi. muharebelerin son aşamasında, oryol yakınlarında mevzide olan 2. panzer ordusu'nun, sovyet batı ve bryansk cepheleri tarafından atılmasıyla oryol girintisi ortadan kalkmıştır.
  
  harekat öncesi
  savaşın sovyet topraklarına ulaştığı 1941 yılındaki kızıl ordu ile 1943 yılı başlarındaki kızıl ordu, birbirinden epeyce farklıydı. stalin’in 1937 yılındaki tasfiyelerinden sonra kızıl ordu, deneyimsiz subayların eline kalmıştı. dahası sovyet askeri doktrininin fikir babaları sayılabilecek subaylar ve kuramcılar da tasfiye edilmişti. ancak savaş başladıktan sonra kızıl ordu, belirgin biçimde kabuk değiştirmeye başladı. genç subaylar savaş içinde giderek deneyim kazandılar. ayrıca stalin, tasfiye etmiş olduğu bazı subayları -örneğin jukov ve konstantin rokossovski gibi- kızıl ordu’ya geri getirdi. öte yandan kızıl ordu’nun yapılanışı yönünden de önemli gelişmeler sağlandı. özellikle 1943 yılında kızıl ordu, yapısal bir değişim süreci içindeydi. savaşın ilk yıllarında kaybedilmiş olan seçkin ve iyi eğitimli birliklerin yarattığı boşluğun yerini yenileri aldı ve bunlara verilen temel eğitim de oldukça yeterliydi. sonuçta 1943 yılına kadar kızıl ordu genel bir bozulma içindeyken bu durum tersine işlemeye başlamıştı. 1943 yılında ise etkin temel eğitim, birlikler üzerindeki etkin bir sevk ve idare, subayların muharebe deneyiminin artması gibi gelişmelerle, muharebe gücü yüksek birlikler oluşturulmaya başlandı.
  
  birliklere verilen temel eğitimin etkinleşmesinde belki de en belirgin görüntü, sovyet topçusunun ateş yenileme hızındaki gelişmedir. 1943 yılına gelindiğinde artık sovyet topçusu, alman topçusuna oranla daha yüksek bir ateş yenileme hızına erişmişti.
  
  bütün bunlar kızıl ordu’nun sevk ve idaresinden sağlanan gelişmelerdi. ama kızıl ordu’nun muharebe etkinliğinin 1943 yılında artmasının tek nedeni değildi. kızıl ordu, 1943 yılına gelindiğinde donanım yönünden de belirgin bir dönüşüm yaşamaktaydı. ilk kundak motorlu toplar, 1943 yılı ortalarında kızıl ordu’da görev almaya başladı.
  
  her şeyden önce ural’lardaki silah fabrikalarının üretimleri artmıştı. kızıl ordu, giderek daha fazla silahla donatılıyordu. piyadenin hafif silahlarından başlamak üzere ordunun ağır silahlarına kadar, pek çok silahta teknolojik bir üstünlüğe ulaşılmıştı.
  
  savaş
  harekat batı cephesi, bryansk cephesi ve merkez cephesi tarafından, oryol bölgesinde, alman 2. panzer ordusu ve 9. ordu kuvvetlerine karşı yürütüldü. 12 temmuz’da başladı ve 18 ağustos’ta sona erdi. harekatın amacı, o tarihte kısmen kursk savaşı'nda muhabere etmekte olan alman merkez ordular grubu’na baskı uygulamak, oryol girintisini ortadan kaldırmak ve elden geldiğince fazla alman kuvvetini imha etmekti. kursk muharebesi için ayrılmış olan alman yedek kuvvetleri, kutuzov harekatı'nı karşılamak için harekete geçtiğinde, ilk hedeflere neredeyse ulaşılmış oldu.
  
  ilk saldırı, oryol girintisinin kuzey ve doğu kenarlarına eşzamanlı olarak yapıldı. daha sonra, alman panzer kuvvetlerinin, harekat karşılamak için kursk taarruzundan çekilmesi ardından, güney kanat birlikleri de harekata katıldı.
  
  hava muharebeleri
  sovyet hava ordusu, geniş çaplı bir hazırlık topçu bombardımanı ile birlikte alman mevzilerine yoğun bir saldırıya girişti. hava akınları, alman geri hatları üzerine 360 çıkış yaptı ve sonuçta 210 ton bomba bıraktı. luftwaffe'nin 1. hava tümeni 16-13 temmuz arasında sovyetlere bazı ezici yenilgiler verdi ve güneyde alman 9. ordu'su üzerinde hava hakimiyeti kurdu. ancak çatışmaların 6. gününde ağır çatışmalar sonunda luftwaffe’nin gücü tükendi. sonuçta sovyet hava ordusu 868 çıkış yapmışken alman hava tümeni bunları karşılamak için 74 görev uçuşu yapmıştır. sovyet pilotlarının deneyimsizlikleri nedeniyle taktik çatışmalarda kayıplara uğrasalar da hava hakimiyeti kurdular. alçak irtifada girişilen çatışmalar, onlara taktik bir dezavantaj getirdi. yine de sovyet hava unsurları, 11. muhafız ordusu'na kritik bir yarma için gereken hava desteğini sağladı. kursk çıkıntısının güneyinde alman hava kuvvetleri ilk gün 1.000 çıkış yapmışken sovyet hava kuvvetleri 737 çıkış yapmıştır. luftwaffe, bryansk cephesi’nde zoru başardı, 35 tank, 14 top ve 50 araç imha etti. sonuç olarak bryansk cephesi’nde harekatın ilk gününde, alman savunmasının sadece ilk hattında bir gedik açıldı. 2. panzer ordusu ağır ağır geri çekilirken luftwaffe, sovyet hava kuvvetlerine ağır kayıplar verdirdi. sovyet hava kuvvetleri 13 temmuz’da 94 uçak kaybetti. luftwaffe’nin alman kuvvetlerine üstün bir hava desteği sağlamasına karşın, 1. ve 5. tank kolordularıyla takviye edilen 11. muhafız ordusu, alman 55. kolordusunu yenilgiye uğrattı.
  
  kara muharebeleri
  batı cephesi’nin kuzey yönündeki taarruzları, general ivan bagramyan komutasındaki 11. muhafız ordusu tarafından yapıldı. harekatın ilk evrelerinden 1. ve 5. tank orduları tarafından desteklenmiştir. taarruzun açılarak ilerlemesi ulianovo yakınlarında, zayıf alman mevzileri karşısında başladı. altı piyade tümeni, iki alman piyade alayı karşısında, 16 km.lik taarruz hattında yoğunlaştı ve ilk günün öğleden sonrasında yaklaşık 23 mil ilerleme sağladı. alman 5. panzer tümeni, sovyet tankları piyade desteği olarak muharebeye katılırken, cephenin yarılmasını geciktirmeye çalıştı, fakat geri çekilmek zorunda kaldı. alman 53. kolordusu, 13 temmuz’da güçlü bir karşı taarruzla bryansk cephesi kuvvetlerinin saldırısını kısa bir süre durdurdu. bryansk cephesi’nin doğu kanadındaki ilk taarruzlar daha az başarılı olmuştur. arazi çok açıktı ve alman savunması alarma geçmişti. kızıl ordu kuvvetleri, güney yönünden, iç hatlar avantajını kullanarak zamanında ulaşan panzer tümenleriye çatıştı.
  
  sovyetler, taarruzlarını birkaç yönde genişlettiler. bu genişletme, başlada bryansk cephesi'nde 20. tank kolordusu’nun bolkov'u hedef alan girişimiyle, harekatın 4. gününde merkez cephesi'nin güney kesiminden ve ilk haftanın sonunda 50. ordu’nun yanında 11. muhafız ordusu'nun desteği ile batı yönünde yapılan taarruzlarla icra edildi. partizanlar, birkaç gece boyunca alman demiryolu hatlarını binlerce noktada keserek harekatı destekledi. sovyetler de 3. muhafız tank ordusu ile 4. tank ordusu'nu muhabereye soktular. 3. muhafız tank ordusu, doğrudan oryol yönünde bir taarruz geliştirdi. 4. tank ordusu, 11. muhafız ordusu tarafından kuzeyde açılmış olan gedikten yararlanarak önce güneye, sonra da güneydoğuya ilerledi bu, hala başarılı bir savunma yapmakta olan alman kuvvetlerini imha etmeyi amaçlıyordu. bu çatışmalar bölgeye intikal eden alman ihtiyatlarıyla büyük ölçekli sovyet tank birlikleri arasında gelişti.
  
  kızıl ordu giderek arazi kazandı. sonunda hitler, daha kısa, dolayısıyla savunulabilir hatlara dahi çekilmeyi yasakladı. temmuz ayı sonlarında, sovyet ileri harekatının en ileri ucu olarak 11. muhafız ordusu, oryol ile briansk arasındaki karaçev’in varoşlarına ulaştı. kızıl ordu’nun ulaştığı bu nokta, alman kuvvetleri’nin hemen hemen tüm ikmal malzemesini taşıyan ana demiryolu hattına yönelen bir tehdit oluşturuyordu. bu durumda alman kuvvetlerinin bulundukları mevziler artık savunulamaz duruma gelmişti. kursk girintisinde sağladıkları ilerlemeyle elde ettikleri bölgeyi tahliye etmeye başladılar.
  
  kutuzov harekatı, stavka’nın doğu’da stratejik inisiyatifi nihai olarak ele geçirmesi sonucunu doğurmuştur. almanlar bu aşamadan sonra sürekli olarak savunmada kaldılar. almanlar, kursk çıkıntısını ortadan kaldırma girişiminde başarısız olurken, onun hemen kuzeyindeki oryol girintisini gidermekte sovyetler birliği, başarılı olmuştu. kayıpları fazlaydı ve arazi kaybettiler.
  
  sonuç
  kızıl ordu, oryol’u savunan alman kuvvetlerini geri attı ve kenti yeniden elegeçirdi. kutuzov harekatı aynı zamanda simolensk’in sovyet kuvvetlerince 1943 yılı eylül ayında geri alınmasına da zemin hazırlamıştır. alman kuvvetleri kızıl ordu’nun batı yönünde ilerleyişini durduramayacak ölçüde zayıfladı.
• (bkz: t-34)