portekizce

• hint-avrupa dil ailesinin romen dilleri ya da bir diğer adıyla latin dilleri (ing. romance languages) grubundan bir dil. küresel ölçekte oldukça yaygın bir dil olan portekizce yaklaşık 250 milyon insan tarafından konuşulmaktadır (anadil yahut ikinci dil olarak). adı portekizce olsa da en çok konuşan sayısı açık ara brezilya'dadır, bu yüzden de yeni öğrenenler arasında brezilya varyantı daha popülerdir. bunun haricinde, macau (çin anakarasında otonom bir bölge), cape verde (atlas okyanusunda bir takımada devleti), angola ve mozambik'te resmi dil olarak konuşulur.
  
  ispanyolca ile çok ortak yönü olan bu dili konuşanlar ispanyolca konuşanlarla yüzde 75 - 80 oranında anlaşabilme yeteneğine sahiptir (bu önermenin tersi de doğrudur). hem ispanyolca hem portekizce öğrenmek isteyenlere naçizane tavsiyem önce bu dili öğrenmeleridir zira ispanyolcaya göre daha düz bir grameri/dil bilgisi var (bir diğer deyişle ispanyolca daha karışık) ama baştan ispanyolca biliyorsanız bu dili öğrenmeniz çok kolay (en azından okuma düzeyinde). bana daha çok dil bilgisi/grameri sadeleştirilmiş ispanyolca gibi geliyor hep.
  
  ancak telaffuz söz konusu olduğunda türkçe konuşanlar ispanyolcayı yeğ tutabilirler çünkü portekizce biraz fransızcayı andırır fonetik yapıya sahip. çok fazla nazal ses var ve bazıları gerçekten bizim gibi daha düz sesler çıkaran dilleri konuşanlar için zorlayıcı olabiliyor. bazen de iyi çıkarılamamış bir nazal ses yüzünden yanlış anlaşılma olasılığınız var ama dert etmeyin. yabancı olduğunuzu anladıkları zaman çok abuk subuk bir hata yapmadığınız sürece anlayışlı davranıp dalga konusu olmazsınız.
  
  ispanyolca'da kafaları en çok karıştıran se hedesi (hede diyorum çünkü bir çeşit dolgu gibi bir şey, her yere uyuyor ve kullanıldığı yere göre işlevi ile birlikte adı da değiştiği için hede oluyor^*) portekizce'de daha az kullanılıyor. daha düz bir anlatıma sahip olan portekizce, kaynaşmaları (contração) ile ünlü. sayısız kaynaşma var ama gözünüz korkmasın zira belirli bir düzenle kaynaşma yapıldığı için hemen ezberleyemeseniz bile gördüğünüz/duyduğunuz yerde tanımanız çok kolay (birkaç örnek vermek gerekirse: em aquelo yerine naquelo, em a yerine na olarak kısaltılıyor. de a= da, de ele = dele, a o = ao gibi. daha bunun gibi tonla kaynaşma var).
  
  bu dili öğrenirken en çok kafanızı karıştıracak olan şey evet ve hayır olacaktır çünkü batı dillerinde evet/hayır genelde birbirine benzer ama portekizce'de tam olarak değil. evet için sim, hayır için não kullanılıyor fakat asıl kafa karıştıran bu değil. portekizce'de bambaşka bir anlama gelen no kaynaşması var (em do- 'bir şeyin için de' - kaynaşarak 'no' formunu alıyor) ve bu da ilk başta epey kafa karıştırıyor (özellikle ispanyolca bilenler için başka kafa karıştırıcı kelimeler de var: mas/pero, sem/sin, se/si ikilileri gibi - birinciler portekizce, ikinciler ispanyolca bu arada).
  
  çekim yapmak ispanyolca'da olduğu kadar külfetli değil, nispeten daha sade bir çekim mantığı var (yine de o kadar kolay değil). sadece 4 zamir çekimi var (ispanyolca'da bu sayı 6) dolayısıyla öğrenen için yük biraz azalıyor. ingilizceye nazaran daha düzenli bir yapısı var dilin ama yine hemen her dilde olduğu gibi düzensizlikler de var. bu düzensizlikler ispanyolca'dakilere epey benziyorlar, dolayısıyla ispanyolca bilenler için kolaylık olur. özellikle brezilya varyantında bu tip düzensizlikler daha da azaltılmıştır. söz dizimi de brezilya varyantında daha düz ve anlaması/öğrenmesi daha kolaydır. ben de öğrenecek olanlara brezilya diyalektini tavsiye edebilirim.
  
  şimdilik bu kadarı kafi gelsin. daha sonra dil bilgisi/grameri ile ilgili detaylı bir girdi daha girmeyi düşünüyorum. öğreniniz, öğretiniz efenim!..
• (bkz: #94373705) numaralı girdimde genel bir girizgah yapmıştım. bu yazıda ise belli başlı bazı dilbilgisi/gramer kurallarını açıklayacağım. bir yazı dizisi şeklinde olabilir (nihayetinde tek bir girdi ile her şeyi açıklayamam, giriş şeklinde bile olsa). bu vesile ile ben de tekrar gözden geçirmiş ve hatırlamış olurum:
  
  1) hemen bütün latin dillerinde olduğu gibi portekizce'de de eril - dişil ayrımı var. eril için takı (artikel) o (çoğulu os), dişil için gereken takı a (çoğulu as). bütün detayları ile yazamayacağım ama sonu 'o' ile biten kelimeler eril, sonu 'a' ile biten kelimeler dişil oluyor genelde (menino - oğlan, menina-kız gibi). çoğul yapmak için kelime sonuna 's' getiriyoruz (yalnız bu genel kural. istisnalar var: 'l' harfi ile biten kelimelerde genelde 'l' harfi düşürülüp 'i' yapılır. örn.: animal-hayvan, animais-hayvanlar gibi. ayrıca 'm' harfi de 'n' harfine dönüşür: um/uns gibi). takılar/artikeller hem erillik/dişillik ile hem de tekillik/çoğulluk ile uyumlu olmalıdır (korkacak bir şey değil, hemen kapıyorsunuz). örn.: a cama - yatak, as camas - yataklar. o carro - araba, os carros - arabalar, şeklinde. ayrıca belirsiz takılar ise; um/uma, uns/umas şeklindedir.
  
  2) sayı saymak nisbeten kolay ama önce yirmiye kadar saymayı öğrenmeniz lazım (tıpkı ispanyolca ve ingilizce'de olduğu gibi) ve ardışık doğal sayılar ispanyolca'daki sayılara çok benziyor. yalnız bazı sayıların dişi halleri de var dikkat etmek lazım: zero, um/uma, dois/duas, três, quatro, cinco, seis, sete, oito, nove, dez, onze, doze, treze, quatorze, quinze, dezesseis, dezessete, dezoito, dezenove, vinte. buradan sonra tıpkı ingilizce ve ispanyoca'da olduğu gibi yirmi bir, yirmi iki diye devam ediyorsunuz ama tek fark araya sürekli 've' getiriyorsunuz (yani 'yirmi ve iki' der gibi). örneğin; vinte e um, vinte e dois, vd.
  
  3) tabii hemen ondalık ve yüzdelikleri de yazayım ki tam olsun: 30 - trinta, 40 - quarenta, 50 - cinquenta, 60 - sessenta, 70 - setenta, 80 - oitenta, 90 - noventa, 100 - cem. bundan sonrası için 'yüzlükleri' çoğul yapıyoruz. örn.; 200 - dozentos, 300 - trezentos, 400 - quatrocentos (500 biraz garip ama anlaşılır: quinhentos). bin - mil, milyon - milhão, milyar - bilhão. az önce bahsettiğim araya 've' getirme ameliyesi üç ve daha fazla basamaklı sayılarda en son iki basamak arasına getirilir: 229 - duzentos e vinte e nove, 1229 - mil dozentos e vinte e nove, şeklinde.
  
  4) sıra sayılarda ise eril olan 'o' ile, dişil şeylerden bahsediyorsak 'a' ile bitiririz: primero/a, segondo/a, terceiro/a şeklinde (ilk on şu şekilde: quarto, quinto, sexto, septimo, oitavo, nono, decimo). bazı kullanışlı ifadeler ise şöyle: düzine - dúzia, yüzde - por cento.
  
  5) zarflar genelde kolayca farkediliyor: türkçe'de '-ce/-ca' ile ifade edebildiğimiz hemen her kelime portekizce'de -mente ile ifade ediliyor. örn.: kolayca - facilmente. yani bu eki gördüğünüzde hemen zarf olduğunu ve '-ce/-ca' gibi bir anlama geldiğini anlayabilirsiniz. işin güzel tarafı zarfların büyük çoğunlu böyle. bunun haricinde en belli başlı zarflar şunlar: önce/antes, sonra/depois, hep/sempre, hiç/nunca, içinde/dentro, dışında/fora, zaten/ja, -iken/enquanto, daha (çok)/mais, çok fazla/bastante, dahi (bile)/também, hala/ainda, güzel/bonita, kötü/mal, şimdi/agora.
  
  6) portekizce'de epey bir nazal ses var ve türkçe konuşanlar için bu sesleri çıkarmak/telaffuz etmek biraz zor olabilir çünkü biz daha düz sesler kullanıyoruz (bu yüzden ispanyolca konuşmak daha kolay geliyor bize) ama hevesiniz kaçmasın, öğreniyorsunuz. bu sesler daha çok kelime sonlarında oluyor ve bir ek görevi görüyor ama kelimenin her yerinde olabilirler. teknik olarak portekizce'deki her sesli harf nazal bir sese dönüşebilir. önce kolay olanlardan başlayalım: sesli harfin yanına 'n' veya 'm' harfi geliyorsa, bu hece nazal sese dönüşür: falam, sem, sim. görüldüğü gibi bu dilde en sık kullanılan kelimelerden bazıları nazaldır dolayısıyla bu konuyu hatmetmek dili öğrenmek için epey önemli.
  
  7) kelime ortasında ise; 'nh' gördüğünüz yerlerde ispanyolca'daki ñ sesine benzer bir ses çıkaracaksınız. aslında çok yabancısı değiliz, futbolcu isimleri gibi: ronaldinho, aranha, trabalha, tenho, gibi. yine sık kullanılan çekimlerden (şimdiki zaman birinci tekil şahıs) biri nazal ve bu nazal sesleri öğrenmek elzem. ilk başta biraz sinir bozucu olabilir ama sebat ederseniz gerisi gelecektir. ayrıca sesli harflerin üzerinde bulunan '~' işareti de nazal yapar: pão, estação, maçã, são, gibi.
  
  8) portekizce'de kelime sonlarında 'n' harfi bulunmaz ama sondaki 'm' harfi 'n' gibi okunur. ayrıca kelime sonlarındaki 'o' harfi 'u' gibi okunur (aslında genel olarak 'o' harfi 'u' gibi okunur ama her zaman değil): todo bem sanki 'tudu ben' gibi okunur.
  
  9) üç tip fiil vardır (-ar/-er/-ir ile biten fiiller: amar/sevmek, comer/yemek, abrir/açmak, gibi) ve bu fiillerin çekimleri farklıdır. ayrıca her zaman kipi için değişik çekimleri vardır (merak etmeyin türkçe kadar zor değil)^*. bu konuya daha sonra tekrar geleceğim.
  
  10) son olarak: toplam 15 zamir vardır ama bunların en sık kullanılanları 9 tanedir (ben/eu, sen/tu ve você, o/ele ve ela, biz/nòs, siz/vocês, onlar/eles ve elas). bunların yanı sıra pek sık kullanılmayan ama yine de bilmekte fayda olan hitap şekilleri vardır: biz/a gente, sen (bay/bayan kullanımıyla)/o senhor ve a senhora, siz (bayanlar baylar kullanımıyla)/os senhores ve as senhoras (bir de vos/siz var ispanyolca'dakine benzeyen ama pek kullanımda değil, arkaik kalmış bir zamir ama yine de bilin siz).
  
  şimdilik bu kadarı kafi gelsin. zevkli dildir, birçok insan ispanyolca'dan daha seksi bulur. hatta kibarlıkta fransızca ile kıyaslarlar ki konuşma dili framsızcayı andırır. öğreniniz, öğretiniz efenim...
• bu yazı biraz ispanyolca bilenlere hitap ediyor olabilir zira ispanyolca ile kıyaslayarak açıklamalar yapacağım yazı boyunca. eğer baştan ispanyolca biliyorsanız epey yardımı dokunur bu dili öğrenirken. özellikle de ispanyolcayı arjantin yahut uruguay aksanı ile öğrenmişseniz, portekizce telaffuz konusunda da pek sıkıntı yaşamazsınız. malum arjantin ve uruguay'da konuşulan ispanyolca da bol bol 'ş' sesi çıkarılıyor ve kanımca bu brezilya etkisinden kaynaklanıyor. birazcık portekizce öğrenince benzerliği ve benzeşmeyi hemen farkedeceksiniz.
  
  coğrafi olarak yakın oldukları ve özellikle uruguay bir süre brezilya egemenliğinde kaldığından dolayı bir etkileşim olmuş (portekizce'den ispanyolca'ya). bir de modern öncesi dönemlerde sınırlar bu kadar keskin olmadığını göz önüne alırsak çok da tutarsız bir akıl yürütme değil gibi. mesela; portekizce'de 'd' harfi türkçe'deki 'c' harfi gibi (aslında tam 'c' değil de, 'c' ile 'j' arası bir ses, 'cj' diyelim) okunur, özellikle de 'de, do, da, desde' gibi bağlaçlar yüzünden çınlama yahut 'vıjlama' duyarsınız (yani türkçe konuşanlar için buna benzer, ilk başta rahatsız eden ama zamanla alışılan bir yankı oluşur). bu da arjantin ve uruguay'daki ispanyolca aksanı açıklıyor (bence, bilimsel bir araştırma yapmadım).
  
  ispanyolca'da 'b' harfi 'v' gibi çıkarılır. portekizce'de ise direkt 'v' ile yazılır. örn.: palabra/palavra. ayrıca, ispanyolca'daki nazal n yani ñ harfi portekizce'de 'nh' olur. örn.: araña/aranha. yine ispanyolca'da kelime başlarındaki 'c' harfi, portekizce'de 'q' harfine dönüşür. örn.: cuanto/quanto. bir de ispanyolca kelimelerde bulunan işaretler genelde portekizce kelimelerde kullanılmaz. portekizce'nin daha düz bir yazılışı vardır diyebiliriz. örn.: año/ano, día/dia. ispanyolca'daki 'j' harfi duruma göre 'h' hatta 'hırıltılı h' gibi telaffuz edilebilir. bu harfler portekizce'de 'lh' olurlar. örn.: trabajo/trabalho. (dikkat, bu kuralların istisnaları hep vardır).
  
  portekizce'nin ay isimleri ispanyolca ile hemen hemen aynı olsa da gün isimleri çok farklıdır. ay isimleri (isp./port.): enero/janeiro, febrero/fevereiro, marzo/março, abril/abril, mayo/maio, junio/julho, julio/julho, agosto/agosto, septiembre/setembro, octubre/outubro, noviembre/novembro, diciembre/dezembro. portekizce'de pazar haftanın ilk günüdür ve diğer günler ikinci, üçüncü diye gider. pazar/domingo, pazartesi/segunda feira, salı/terça feira, çarşamba/quarta feira, perşembe/quinta feira, cuma/sexta feira, cumartesi/sabado (cumartesi ve pazar günleri ispanyolca'dakilerle aynı, muhtemelen dini sebeplerle). gün isimlerindeki feira, 'festival, pazar' demek ve çoğu zaman kısaltılarak sadece 'segunda, terça' deniliyor (ikinci, üçüncü gün anlamında. yani gün isimleri pazar gününe nisbetle anılıyor). hemen yılın bölümlerini de yazmak lazım burada: gün/dia, hafta/semana, ay/mes, yıl/ano, onyıl/década, yüzyıl/século.
  
  ölçü birimleri bir birinin neredeyse aynısıdır, dolayısıyla bu dillerden birini konuşan diğer dildeki ölçü birimlerini çabucak kapar. önemli bir fark, ispanyolca 'kilo', portekizce'de 'quilo' olur ama okunuşu aynıdır. bu tip harf değişimlerine pratik yaparak hemen uyum sağlanabilir. zaten bizim gibi avrupai standart ölçüleri kullandıkları için bildiğimiz birimler ve nasıl yazıldığını bilmeseniz bile hemen anlaşabilirsiniz.
  
  şimdilik bu kadar, bir iki yazı daha yazmayı düşünüyorum bu dil hakkında ama bakalım, nasip. öğreniniz efenim...
• daha önce ispanyolca için ingilizce bilip de ispanyolca öğrenmek isteyenlere yardımcı olsun diye kökteş (cognate) kelimelerin değişim kurallarını vermiştim (bkz: ispanyolca/#97127840). şimdi de portekizceyi de dahil ederek, üç dil arasındaki değişim tablosunu vereceğim ama telaffuzlar çok farklı. buyrun (sıralama ingilizce/ispanyolca/portekizce şeklindedir):
  
  1) ingilizce'de sonu -ty olan kelimeler ispanyolca'da -dad, portekizce'de -idade olur
  örn.: city/ciudad/cidade, university/universidad/universidade
  
  2) sonu -tion ile biten kelimeler ispanyolca -ción, portekizce -ção olur
  örn.: situation/situación/situação, continuation/continuación/continuação
  yazım istisnası: translation/traducción/tradução
  
  3) sonu -sion olan kelimeler ispanyolca aynı kalıp portekizce -são olur
  örn.: expansion/expansión/expansão
  
  4) sonu -stion olan kelimeler ispanyolca aynı kalır ama portekizce'de -tão olur
  örn.: combustion/combustión/combustão
  
  5) sonu -gion ile biten kelimeler ispanyolca aynı kalır, portekizce'de ise -gião olur
  örn.: religion/religión/religião
  
  6) -ency ile biten kelimeler ispanyolca -encia, portekizce -ência olur
  örn.: emergency/emergencia/emergência
  
  7) sonu -al ile biten kelimeler her iki dilde de aynı kalır
  örn.: animal, casual, digital
  
  8) sonu -ct ile biten kelimeler ispanyolca -cto olurken portekizce'de -ato olur (c düşer)
  örn.: exact/exacto/exato, act/acto/ato
  
  9) sonu -ic ile biten kelimeler her iki dilde de -ico olur
  örn.: basic/básico/básico, fantastic/fantástico/fantástico
  
  10) sonu -ar ile biten kelimeler genelde her iki dilde de aynı kalır
  örn.: familiar, lunar, solar
  
  11) sonu -ary ile biten kelimeler hem ispanyolca hem de portekizce'de -ario olur
  örn.: diary/diario/diário (portekizce'de a harfi vurgu işareti alıyor)
  
  12) sonu -ant ile biten kelimeler her iki dilde de -ante olur
  örn.: abundant/abundante/abundante, distant/distante/distante
  
  13) sonu -able/-ible olan kelimeler ispanyolca'da aynı kalırken portekizce'de -ível olur
  örn.: horrible/horrible/horrível, incredible/increible/incrível, impossible/impossible/imposivel
  
  14) sonu -id olan kelimeler her iki dilde de -ido olur
  örn.: acid/ácido ácido, fluid/fluido/fluido, rapid/rápido/rápido
  
  15) sonu -ment olan kelimeler her iki dilde de -mento olur
  örn.: argument/argumento/argumento
  
  16) sonu -ous olan kelimeler her iki dilde de -oso olur
  örn.: victorious/victorioso/victorioso, delicious/delicioso/delicioso
  
  17) son olarak zarf yapmak için ingilizce'de -ly eki getirilir genelde. ispanyolca ve portekizce'de bu ek -mente'dir
  örn.: possibly/possiblemente/posívelmente, surely/seguramente/seguramente
  
  umarım kelime dağarcığınızı geliştirecek bir yardımda bulunabilmişimdir. öğreniniz, öğretiniz efenim. kolay gelsin!..
• portekizcenin en keyifli ama bir o kadar da zor konularından biri derilme yahut ekleşim'dir (contraction). dilin en temel yapı taşlarından birisidir ve bu konuyu öğrenmeden iletişim kurmanız zor olacaktır. tonla derilme (contraction) var ve türkçede çok az olduğu için biraz zorlayabilir (en bilinen örnek: ne haber'in konuşurken naber olmasıdır ama portekizce'de bunlar yazımda da geçerlidir). bu girdide yeni öğrenenler için en sık kullanılan derilmeleri derledim (türkçe karşılıkları anlamayı güçleştirebilir zira bizde tanımlık/artikel yok, o yüzden daha açık olsun diye ingilizce karşılıklarını da yazacağım. artikel olmayan yerlerde türkçe karşılıklarını da vereceğim.)
  
  a + aquela : àquela (to that) (dişil) (tekil) == ona/şuna
  a + aquele : àquele (eril)
  a + aquilo : àquilo (nötr )
  a + o : ao (to the) (eril) (tekil)
  a + a : à (dişil)
  a + os : aos (çoğul)
  a + as : às
  a + onde : aonde (where to) == nereye
  em + o : no (in/on the) (eril) (tekil)
  em + a : na (dişil)
  em + os : nos (çoğul)
  em + as : nas
  em + aquilo : naquilo (in/on that) (eril) == şunun içinde/üstünde
  em + aquelas : naquelas (in/on those) == şunların içinde/üstünde
  em + este : neste (in/on this) == bunun içinde/üstünde
  em + essa : nessa (in/on that) (dişil) == onun içinde/üstünde
  em + isso : nisso (in/on this) (eril) (tekil) == bunun içindeüstünde
  em + isto : nisto (in/on that) (eril) (tekil) == şunun/onun içinde/üstünde
  de + aí : daí (from there) == şuradan (e daí = so what = e, nolmuş demek)
  de + ali : dali (from there) == oradan
  de + aqui : daqui (from here) == buradan
  de + o : do (from the) (eril) (tekil)
  de + a : da (dişil)
  de + os : dos (çoğul) (eril)
  de + as : das (dişil)
  de + ele : dele (from/about/of him) (tekil)
  de + ela : dela(from/about/of her)
  de + eles : deles (from/about/of them) (çoğul)
  de + elas : delas (from/about/of them)
  de + isto : disto (of this) (eril) (tekil) == bunu/bunun
  de + isso : disso (of that) == onu/onun
  de + aquilo : daquilo '' == şunu/şunun
  de + esta : desta (of this) (dişil) (tekil) == bunu/bunun
  de + essas : dessas (of these) (dişil) (çoğul) == bunların
  de + aqueles : daqueles (of those) (eril) == şunların
  por + a : pela (for the/by the) (dişil) (tekil)
  por + o : pelo (eril)
  por + as : pelas (çoğul)
  por + os : pelos
  
  not: portekizce'de çok fazla işaret zamiri var. biraz pratik yaparak önce bunları öğrenmeniz gerek. bu derilmeleri tam olarak kafanıza yerleştirmek için de bol bol kitap okuyun. dikkatinizi çekmiştir; portekizce'de hayır, no değil, não'dur. ayrıca biz demek olan nós kelimesi bir derilme/contraction değildir (yukarıda yazdığım nos ile karıştırmayın).
  
  not 2: en basiti ile a, em, de, por gibi edat/ilgeçlerden (preposition) sonra gelen zamirlerle yapılıyor. aksanlara (tilde) dikkat etmek gerek. bu tip derilmelerde aksanın/tildenin yönü sola bakıyor ve okunuşu yahut anlamı değiştirmiyor. sadece kelimenin bir derilme olduğunu, karıştırılmaması gerektiğimi imliyor.
  
  umarım yardımcı olabilmişimdir. şimdilik bu kadar. eksik bıraktığım bir yer, bir hata varsa mesaj atabilirsiniz. gerekirse ayrıca düzenleme yaparım. öğreniniz, öğretiniz efenim. kolay gelsin.