aldus manutius

• (1449-1515) yunanca ve latince öğretmenliğinden matbaacılığa geçmiş ve bastığı/seçtiği birbirinden değerli kitaplarla dünya kitap tarihine geçmiş saygıdeğer bir italyandır. aldus manutius (ya da aldo manuzio veya sadece ihtiyar aldo olarak da bilinen bu büyük kitapseverin ismi okumanın tarihi isimli kitapta sadece aldus manutius olarak anılıyor) derslerinde klasik kitapların kolay okunabilen, kolayca taşınabilen ve sağlıklı kopyalarına gereksinim duyuyordu, bu amaçla bir basımevi kurdu. bizanstan gelen aydınlardan yararlanabilmek için onların yerleştiği venedik’te basımevini kurdu. rönesans’ın önemli kilometre taşlarından olan bu kitaplar arasında yunanca ve latince klasiklerin yanında çeşitli sözlükler ve ilk cep kitaplarını o bastı, italik yahut aldino denen yazı karakterlerini de o icat etti. ayrıca avrupanın çeşitli şehirlerinde yaşayan aydınları venedik’e davet etti ve onların birikimlerinden yararlanarak kitap çeşitlerini artırdı. yazılanlara göre akşamları yaşlı aldo’nun evinde toplanan uzmanlar yazma eser koleksiyonlarını tarayarak hangi eserlerin basımlarının yapılması gerektiğini tartışırmış. sonra ihtiyar aldo vefat edince basımevinin krallık tahtına paolo manuzio geçti, o da öteki tarafa göçünce tahta genç aldo manuzio çıktı, onlar da ihtiyar aldo gibi yetenekliydiler ve nefis kitaplar bastılar.
• mimari ve mühendislik alanlarında bastığı kitaplarla michelangelo, leonardo da vinci gibi adamların temel eğitimini sağlamış kişidir aslen.
• kurduğu yayınevine aldine ismini vermiştir. yayınevinin simgesi festina lentedir.
• virgülün bugünkü biçiminin ve noktalı virgülün bugünkü kullanımının babası.
• a tribute to the printer aldus manutius, and the roots of the paperback
• varlık yayınları'ndan anımsayabileceğimiz küçük cep boyutundaki kitapları ilk ortaya çıkaran yayıncı. sophokles'in 1502 tarihli parva forma biçimindeki eserleri bu anlamda ilklerdendir. ayrıca matbaacılık açıdan basım aşamasında 16'lık formanın benimsenmesine yol açtı.
• makul boyda kitaplar, italik harfler, noktalı virgül; manutius icadıdır..
  
  önceleri papirüs, sonra parşömen ve en son kağıt, üç aşağı beş yukarı standart ölçülere (papirüsün elde edildiği bitkinin lifleri, hayvan derisinin sınırlı boyutları gibi teknik kısıtlamalar var) sahip. bu standart boyu ikiye katladığımızda, ‘folio’ denen boyut (en büyük kitap, 30 cm x 45 cm gibi kabaca) ortaya çıkıyor. gutenberg’in bastığı ilk kitaplar hep bu boy. eğer ‘folio’yu da ikiye katlarsak, (tek parça papirüs ya da kağıttan 4 sayfa çıkıyor yani) bunun adı ‘quarto’ oluyor. neyse efendim, işte kitaplar uzun süre bu iki boyda, yani büyük — folio, küçük — ‘quarto’ olarak basılıyor.
  
  aldus manutius, kafayı hesaplı kitap yapmakla bozuyor. haksız da değil, o dönemlerde (1500’lerde) ortalama bir kitap, bir işçinin üç aylık maaşına eşit. (gutenberg öncesi 1 yıllık maaşına eşit) aldus, matbaası aldine press'i kuruyor. diyor ki “aslında bu kitapları yarı boyunda yapsam, hem kitaplar taşınabilir olsa, hem kağıttan tasarruf yapsam… sonra ‘quarto’ kitapların yarı boyundaki ‘octavo’ kitapları yapıyor. octavo, bugün kullandığımız endüstri standardı kitap boyutlarında. kindle ve ipad mini’yle de aynı boyda.
  
  bir de aldus’un bir tipograficisi var. tabi o zamanlarda tipografici değil punchcutter (harf kalıbı olan ‘punch’ları kesiyorlar) deniyor. beyefendinin adı francesco griffo. birlikte çok iş yapıyorlar. ama birkaç tanesi çok önemli.
  
  aldus ve griffo; kitaplarda az yer kaplayan, sade, süssüz, kolay okunur harfler elde etmek istiyorlar. gutenberg’in ve o dönemki birçok matbaacının aksine, gothic harfler (gutenberg’in gothic harf kullanmasın temel nedeni, dönemin el yazmalarını taklit etmeye çalışması) kullanmıyorlar. griffo, antik roma’dan etkilendiği harflerle “roman” harfleri oluşturuyor.
  
  griffo, aldus’a özel birçok yazıtıpı üretiyor. bunlardan biri de aldine. (aldine, aldus’un matbaasının adı) aldus, bastığı taşınabilir kitaplarda en çok bu yazıtıpını kullanıyor. temel nedeni, bir satıra daha fazla harf sıkıştırabilmesi ve okunaklı olması. aldine, bugün birçok fontun da sahip olduğu “italik” versiyonların babası, tamamı eğik yazıdan oluşturulmuş bir yazıtıpı. bu nedenle griffo ve aldus, italik yazının mucidi olarak tanınıyor. ve evet; italik, italya’ya gönderme.
  
  aldus, antik yunan ve roma kitaplarını ‘octava’ boyunda, ‘aldine’ yazıtipiyle basıyor. deli gibi satıyor. o dönemde korsanları çıkıyor, onun logosuyla kitap basıp satıyorlar.
  
  birkaç bilgi kırıntısı daha:
  
  • aldus, noktalı virgülü icad ediyor, virgülü de bugün kullandığımız haline getiriyor. önceleri virgülün adı “virgula suspensiva” ve işareti de şu: “ / ”. (türkçe virgül sözcüğü oradan mı geliyor bilmiyorum.)
  
  • aldus’un torunu (onun da adı aldus), dedesinin noktalama işaretleri üzerine olan çalışmalarını devam ettiriyor, dünyanın ilk noktalama işaretleri kitabını (orthographıae ratio) yapıyor, noktalama işaretlerinin standartlaşmasına büyük katkı sağlıyor.
  
  • aldus’un siparişiyle griffo tarafından üretilen harf kalıplarını temel alarak geliştirilen bazı fontlar şunlarmış: “bembo, poliphilus, garamond, aldus ve hermann zapf's palatino”.
  
  • konuyla çok ilgisi yok, ama aldus’un kayınpederi, (daha kayınpederi değilken) nicholas jenson’un matbaasını satın alıyor. (evet, o jenson fontundan —ve başka fontlardan— tanıdığımız jenson, gutenberg’in çırağı jenson.) böylece aldus'un evliliği, ıtalya'daki iki büyük matbaanın da evliliği oluyor.
  
  • ölümünden yüzyıllar sonra, seattle’da masaüstü yayıncılık üzerine programlar yapan bir şirket kuruluyor. şirket adı aldus, logosu aldus’un profili. aldus, aralarında pagemaker ve freehand’ın de bulunduğu (öngörü: freehandciler basar bu postu) programlar ve tıff formatını geliştiriyor. 1994’te adobe tarafından alınıyor.