atatürk'ün sosyal fabrika projesi

• "venezuela devlet başkanı nicolas maduro türkiye'yi ziyaret ediyor.
  
  iyi de, bu fotoğrafın maduro ile ne ilgisi var, diyeceksiniz!
  
  var, zira londra'da dünya güzeli seçildiğinde azra akın'ın üzerindeki giysinin kumaşı, sümerbank nazilli basma fabrikasında üretilmişti.
  
  80 yıl kadar önce türkiye cumhuriyeti’nin kurucusu atatürk’ün hayata geçirdiği akıllı proje’den; atatürk’ün sosyal fabrika projesi’nden söz etmek istiyorum…
  o fabrikanın venezuella’da ne işi var?
  
  gazeteci-yazar banu avar, venezuela’da karşılaştığı bir olayı şöyle anlatmıştır:
  
  "şehri göreceğimiz tepeye doğru tırmanırken, kemal atatürk tabelasını geçince şaşırdım ki, tepeye geldik. genç kız rehber heyecanla ‘şu fabrikayı görüyor musun? yanında nikah salonu, şu sağlık ocağı, şu okul onun arkasındaki de bizim ev.’ ‘
  
  eeee ,dememe kalmadı’ rehber ‘biz buna atatürk modeli’diyoruz’ diye yapıştırdı.”
  
  venezuela’da bu gördükleri ve duydukları üzerine duygulanan banu avar: "venezuela tepesinde tüylerim diken diken, gururum tavan yapmıştı..." diyerek anlatmıştır heyecanını…
  
  peki ama, türkiye’den binlerce kilometre uzaktaki venezuella’da “atatürk modeli” diye adlandırılan bir fabrikanın ne işi vardı?
  
  “atatürk modeli fabrika” da nedir?
  
  türkiye’de bu fabrikadan var mıdır?
  işte bütün bu soruların cevaplarını verebilmek için şimdi hep birlikte nazilli’ye uzanalım!
  
  atatürk’ün dev projesi: nazilli sümerbank basma fabrikası
  
  venezuela’daki “atatürk modeli fabrika’ya” esin kaynağı olan fabrika, 1937’de atatürk tarafından açılan nazilli sümerbank basma fabrikası’dır.
  
  nazilli sümerbank basma fabrikası, atatürk’ün kafasındaki “sosyal fabrika projesi’nin” ilk uygulaması olması bakımından çok önemlidir.
  
  atatürk’ün kafasındaki fabrika, sadece üretim yapılan bir mekan değil, aynı zamanda “ar-ge” çalışmalarının yapıldığı bir laboratuar, eğitim verilen bir okul, her türlü sanat ve spor imkanlarına sahip bir kültür kompleksi, kısacası adeta dört dörtlük bir “yaşam alanı”, bir kampustur.
  
  atatürk, işçilerin yüksek standartlarda, her türlü imkândan yararlandıkları bu “sosyal fabrikaları” anadolu’nun her yanına yapmayı planlıyordu. ama bu projesini yaygınlaştırmaya ömrü yetmeyecekti.
  
  fabrika, türk-sovyet ortak yapımıdır. makineler ve teçhizatların çoğu sovyetler birliği’nden narenciye karşılığında alınmıştır. fabrika kuruluşundaki işçi açığını kapatmak için 120 sovyet montör ve mühendisi istihdam etmiştir.
  
  fabrikanın temelleri 25 ağustos 1935’te atılmış, yapımı 18 ayda tamamlanmış ve 9 ekim 1937’de açılmıştır. bina ve makineler dâhil, 8 milyon liraya mal olmuştur.
  
  fabrikanın, 28 bin iğ ve 800 otomatik tezgâh ile çalışmaya başlaması ve 2.400.000 kilo iplik işlemesi planlanmıştır. bununla 20 milyon metre basma imal edilecektir.
  
  fabrika 15 bin ton kömür yakacaktır.
  fabrika her gün en fazla 2400 işçi çalıştıracak ve ücret olarak senede 1 milyon lira ödeyecektir.
  
  nazilli sümerbank basma fabrikası, sosyalist ülkeler de dâhil, dünyada görülmemiş bir “sosyal” niteliğe sahiptir. evet, fabrika kurulurken sovyet modeli esas alınmıştır, ama genç cumhuriyetin genç mühendisleri türk devrimine has, çok özgün bir eser ortaya çıkarmayı başarmışlardır.
  
  nazilli sümerbank basma fabrikası, 1930’ların dünyasında bir benzerine daha rastlanmayacak kadar özgün bir “sosyo-kültürel” ekonomi projesidir.
  
  işte nazilli sümerbank basma fabrikası’nın şaşırtan özellikleri:
  
  1. fabrika, balolar, danslar ve partiler düzenlemiştir: 1930’ların ortalarına kadar kadınlı erkekli hiçbir toplantıya katılmamış halk, fabrikanın organize ettiği balolar, danslar ve partilerle sosyalleşmiş, özellikle kadın ön plana çıkmaya başlamıştır.
  
  2. fabrikada sinema salonu vardır: 1937 yılında 12 bin kişinin yaşadığı bir kentte, bu fabrika bünyesinde 700 kişilik bir sinema salonu açılmıştır. iki defa memurlara, iki defa işçilere ve iki defa da ustalara olmak üzere haftada toplam altı defa film gösterilmiştir
  
  3. fabrika halkevi kurmuştur: fabrika “sümer halkevi” adıyla bir halkevi kurarak halkı her konuda bilinçlendirmeye çalışmıştır. bir fabrika bünyesinde açılan ilk ve tek halkevi sümer halkevi’dir. halkevinin şubelerinde çalışanların büyük çoğunluğu fabrika işçisidir. halkevinin, hazırladığı oyunları sergilemesi için fabrika içinde bir sahnesi vardır.
  
  sümer halkevi biçki-dikiş kurslarında her yıl birçok genç kız meslek sahibi olmuştur. halkevi civar köylere geziler düzenlemiş, köylülerin sorunlarıyla ilgilenmiş, köylere ilaç ve sağlık elemanı göndererek hastaların tedavisini sağlamıştır.
  
  4. fabrikanın korosu vardır: fabrika çalışanları arasında bir müzik grubu oluşturulmuştur. klasik müzik seslendiren grup nazilli, aydın ve denizli’de konserler vererek “çok sesli” müziğin anadolu’da tanınmasını sağlamıştır.
  
  fabrikada yemek aralarında dünya klasiklerinden eserler okuyan bu koro (grup), işçilerin beethoven zevke ulaşmalarını sağlamıştır. fabrikada, çalmayı bilen işçilerin kullanımlarına açık bir de piyano vardır.
  
  5. fabrikanın hamamı vardır: fabrika bünyesinde kurulan bir hamam, hem işçilere hem de nazilli halkına hizmet vermiştir.
  
  6. fabrikanın ressamları vardır: fabrika bünyesindeki desinatörler belli zamanlarda fabrika dışına çıkarak nazilli ve çevresinin güzel resimlerini yapmışlardır. fabrika ressamlarının yaptığı bu tablolar açık arttırmalarda satılmıştır. resim heykel sergileri de düzenleyen fabrika nazilli’de güzel sanatların gelişmesini sağlamıştır.
  
  7. fabrikanın spor kulübü vardır: fabrikanın bünyesinde kurulan lacivert-beyaz renkli sümer spor, futbol, basketbol, atletizm, voleybol, bisiklet, güreş, yüzme, boks branşlarında faaliyet göstermiştir.
  
  fabrika bünyesindeki sümer spor futbol sahası türkiye’nin ilk “alttan ısıtmalı” futbol sahalarından biridir. ayrıca yine fabrika bünyesinde, basketbol, voleybol sahaları, güreş minderleri, boks ringi, tenis kortu ve paten pisti vardır. nazilli’de toplumsal kaynaşmayı güçlendiren “paten eğlenceleri” ve” bisiklet yarışları” nazilli sümerbank basma fabrikası’nın mirasıdır.
  
  8. fabrika halka bedava basma dağıtmıştır: bir sosyal fabrika olarak tasarlanan nazilli sümerbank basma fabrikası, altı ayda bir halka “ıskarta basma” dağıtmıştır.
  
  9. fabrikada işçi hakları üst düzeydedir: çok sayıda işçiyi barındıran fabrika işçi haklarına da çok önem ermiştir. işçi ve memur biriktirme sandıkları, işçi ölüm ve hasatlık yardım sandıkları oluşturulmuş, fabrika içinde işçi sağlığını koruyacak 40 yataklı bir hastane, bir eczane bir de laboratuar kurulmuştur.
  
  nazilli’nin kâbusu haline gelen sıtma hastalığı fabrikanın sağlık ekibi tarafından kurutulmuştur. işçilere mesleki eğitim verilen fabrikada ayrıca işçiler için beş sınıflı bir okuma-yazma kursu, daha doğrusu bir küçük okul vardır. sümer ilköğretim okulu adlı bu işçi okulunun 980 öğrenciye sahiptir.
  
  ayrıca bir işçi radyosu ve işçi çocukları için 26 yatak ve 40 mevcutlu bir kreş kurulmuştur. işçiler ve memurlar, fabrikanın hemen önünde özel olarak inşa edilen 264 dairelik ve 1000 kişilik lojmanlarda çok uygun bir ücretle kalırken, bekâr işçiler için 350 kişilik bir “bekar işçi pavyonu” vardır.
  
  lojmanda kalamayan işçi ve memurları şehirden fabrikaya taşımak için düzenli seferler yapan gıdı gıdı adı verilen mini bir tren kullanılmıştır. fabrika işçilerinin yiyecek ve giyeceklerini temin etmek için fabrika bünyesinde bir kooperatif vardır. fabrikanın, işçilere hizmet veren güzel ve temiz bir fırını, işçi yemekhanesi, memur kantini ve bir de hamamı vardır.
  
  10. fabrikanın ar-ge bölümü vardır: daha fabrika açılmadan fabrikada kullanılacak kaliteli pamukların çevrede yetiştirilmesi için 200 adet modern tohum ekme makinesi satın alınmıştır.
  
  yine pamuk işinde kullanılmak üzere birçok modern tarım aleti ve makinesi bölgeye getirilerek çiftçilere dağıtılmış ve bunları nasıl kullanacakları öğretilmiştir. fabrika içinde mekanik odası, fizik laboratuar, tarım laboratuarı gibi ar-ge bölümlerinde, fabrikada yapılacak üretimin kalitesini arttırmak için çalışmalar yapılmıştır.
  
  11. fabrikanın atölyesi vardır: fabrikanın büyük bir atölyesi vardır. bu atölyenin demirhanesi, marangozhanesi, dökümhanesi, kaynak ve teneke işleri yapan bir kısmı vardı. diğer fabrikaların ahşap parça ihtiyacı olan makine vurucu kolları burada yapılırdı.
  
  12. fabrikanın elektrik ve su santralleri vardır: fabrika, bir dönem hem kendi elektrik ihtiyacını hem de nazilli kentinin elektrik ihtiyacını kendi bünyesindeki bir elektrik santraliyle sağlamıştır. dört kazan ve üç türbinli olan bu santral, 2500 kw gücündedir.
  fabrikanın su ihtiyacını karşılamak için bir de su santrali vardır.
  
  işte nazilli sümerbank basma fabrikası… işte atatürk’ün “sosyal fabrika projesi”nin ilk uygulaması… işte genç cumhuriyetin, halkına, insanına, işçisine bakışı…
  
  kaynak:
  banu avar
  sinan meydan
  soner yalçın
  
  derleyen:
  akif tanrıkulu
  
  not: mustafa kemal atatürk'ün akıllı, sosyal fabrika projesi, köy enstitülerini kuranlara ilham kaynağı olmuştur. "
  
  https://www.facebook.com/…su/posts/1159472220851897
• (bkz: alpullu şeker fabrikası)
• mustafa kemal atatürk'ün zamanına ve şartlarına göre (hayatı cephelerde geçmiş bir asker olduğu halde kendini geliştirmiş olması, 5 binden fazla kitap okumuş olması vs) ne kadar ileri görüşlü olduğunu gösteren bir çok örnekten sadece bir tanesi....
  
  atatürk düşmanlarına;
  (bkz: bu da mı gol değil)
• cumhuriyetin erken dönem fabrikalarından bir çoğu bu mantıkla kuruldu. başkentte olanlar çok uzağa değil ankara şeker fabrikasına gidebilirler.
  
  şu an bir çoğu kullanılmayan atölye, sinema ve balo salonu, okul, kreş, bir çok laboratuvar, spor salonu, açık spor alanları, kocaman bir kampüs (ki bence ankara'nın en ferah yeridir bu kampüs), memur ve işçi lojmanları, şeker pancarı yetiştirme tarlaları vs. göreceklerdir.
  
  üstelik bu sadece ankara şeker fabrikasına özgü bir durum değil, türkiye'nin çeşitli yerlerine dağılmış bütün şeker fabrikaları, (keza cumhuriyetin erken dönemlerinde açılan diğer fabrikalar) için de aynı koşullar mevcut.
  
  atatürk'e bir kez daha hayran olmak için al sana bir sebep daha.
• bir atatürk'ün vizyonuna bakın bir de şimdiki siyasetçilerin vizyonuna...
  
  100 yıl önce devleti yönetmiş bir adam, 21. yy siyasetçilerinden daha açık fikirliyse bir şeyler çok ters gidiyordur o ülkede.
• hakkında bilgi almak için:
  
  duygu dilek, sosyal fabrikanın çalışanları üzerindeki etkisi: nazilli sümerbank basma fabrikası yüksek lisans tezi, aydın-2021.
  
  link: http://hdl.handle.net/11607/4493