diagnostic retikul

the dark knight

--- spoiler ---

subject : big brother nasıl kanıksatılır ? ( faşist propaganda filmi nasıl çekilir ? )
film : the dark knight
yönetmen : karanlık prens iblis'in önde gideni nolan
tehlikeli sahne : joker'in sosyal deneyi

yatacak yeri olmayan nolan'ın ideoloji pornosu filminde joker'in sosyal deneyini ve anlatının arka planını yazmaya çalışacağım. bu filmden anarşizm çıkarmak, recep ivedik'ten elitizm propagandası çıkarmak gibi bir şey.

önce usa patriot act nedir kısaca değinelim. 11 eylül sonrası insan haklarını, özgürlüklerini kısıtlayan bush ve çetesinin kontrolünü güçlendiren patriot act, abd hükümetinin birey ve hak özgürlüklerini askıya almasını, internet bağlantı sağlayıcıları ve telekomünikasyon şirketleri aracılığıyla insanların banka hesaplarından telefon konuşmalarına, attıkları her adımın takip edilmesini, gözlemlenmesini ve izlenmesini yasal hale getiren yasadır. bu yasa halkı terör korkusuyla paranoyalara itip kurgulara, yalanlara, bahanelere inandırdıktan sonra devletin insan haklarını dozerle çiğnemesini sağlar, ulusal güvenlik adı altında ona muazzam bir güç verir.

şimdi yasayı hatırlarsanız aklınıza hemen batman’in joker’i yakalamak için tüm gotham’ı dinlediği sahneler gelecektir. abd'de yaşamıyorsanız derin devlet ile de bağlantı kurabilirsiniz. ancak keşke bu kadar basit olsaydı, nolan bu kadar sıradan bir adam değil. abd ideolojik propaganda masası şefi iblis nolan’ın bu yasayı nasıl kanıksattığını, sadece kanıksatmakla kalmayıp birey hak ve özgürlüklerine karşı big brother'a, insanların gerçek'i sorgulamamasına, sistemin kölesi olmaya nasıl razı ettiğini anlatırken bu filmdeki gemi sahnesi üzerinden sosyal deneyi de ele alacağız.

kapitalist yaşam tarzının ve düzenin bekçisi batman, 11 eylül sonrası küresel stratejinin 3 aktörü washington, pentagon ve hollywood’un flörtü ile yeniden diriltildi. yalan kanıksatma ustası ve hakikat düşmanı nolan, panik hali ve dahi 11 eylül saldırıları ile ikiz kulelerin yıkılması travmasını, batman begins ile silmeye çalıştı.

keza occupy wall street, 2008 finans krizi de düpedüz paris komünü’nü canavarlaştıran ve muazzam bir kapitalizm güzellemesi çeken the dark knight rises’ın konusuydu. bu ikisini şimdilik sonraya bırakıyorum çünkü bir an önce the dark knight’a gelmek istiyorum.

yazıyı okurken dilerseniz filmi açın ancak sizden ricam nolan’ın size joker’i düşündürmesine izin vermeyin, onun kim olduğu ve yaraların nereden geldiği sorusu gibi asla bilemeyeceğiniz soruları bir yana bırakın, bunlar nolan’ın bize attığı tuzaklar. nolan film boyunca joker kim, bu yaralar nerden geldi gibi sorularla sürekli joker’e odaklanmamızı istiyor. bu esnada da bizi filmin esas anlatısına savunmasız hale getirip ideolojiyi empoze ediyor.

the dark knight ( 2008 ) başladığında sırasıyla joker, batman, harvey, rachel, gordon, bruce wayne'in tek tek izliyoruz. buraları hızlıca geçiyorum. resturant sahnesindeyiz. bir savcı batman’in ne derece yasal ve meşru olduğunu konuşuyor :

- batman’i kim atadı ?
- biz atadık. şehrimizi o pisliklerin ele geçirmesine izin veren herkes.
- ancak burası demokrasi harvey.
- demokrasi tehlikeye girince romalı’lar demokrasiyi askıya alır ve bir kişinin şehri koruması için yetki verirdi...

sonrasında harvey nutuk çekmeye devam ediyor. şehri korumak için demokrasinin askıya alınabileceğini söylüyor. demokrasi'nin ne denli öcü bir şey olarak gösterildiği bir başka film daha vardı: 300 ( 2006 ) . yönetmeni de zack synder'dı, bu ismi de unutmayın.

bu harvey'in konuşması yani ideolojik propaganda, filmin her anında karşımıza çıkacak. şimdi joker’in mafya ile konuştuğu sahnedeyiz, suçlularımız italyanlar, ruslar, zenciler ve onunla da işbirliği yapan bir çinli'miz var. buraları hızlıca geçiyorum, hollywood ideolojisini bilen herkes buraları çözebilir. asıl mevzuya gelmek istiyorum.

birincisi bruce, lau'nun ne iş çevirdiğini öğrenmek için hesaplarını inceliyor, ikincisi reese batman'in gerçek kimliğini fark ediyor, üçüncüsü joker batman’den halka gerçek kimliğini açıklamasını istiyor, dördüncüsü gordon vuruluyor, beşincisi rachel bruce'a onu bekleyeceğini söylüyor. şimdi buna ekleyeceğimiz bir diğer anlatı da harvey’in ben batman’im dediği sahne. bu altı sahne gemi sahnesi ile filmin en önemli sahneleri.

bu sahnelerin tamamı yalan ve gerçek’leri saklamak üzerine kurulu.

önce bruce lau'nun hesaplarını inceleyerek suç şebekesi ile bağlantılarını ortaya çıkarıyor. şimdi de nolan, reese meselesini lucius fox ile hallediyor: gerçek’i bilebiliyor olabilirsin ama bunu açıklamanın sonunu düşündün mü ? gerçek'i açıklamaya bir tehdit. bir diğer yalan rachel'in bruce'a onu bekleyeceğini söylemesi ve işte bir yalan daha gordon'un ölümü, bunların yalan olduğunu ileride öğreneceğiz, ama bu yalanları kabul edeceğiz, ancak izlerken bilmiyoruz.

batman'in gerçek kimliğini açıklaması meselesi var: harvey batman'in kimliğinin açıklanmasının doğru olmadığına dair bir nutuk attıktan sonra " ben batman'im " diyor. ve işte saklanan gerçek ve üzerine inşa edilen bir yalan daha. şimdi söylenen yalan’ların, halk'tan saklanan gerçek'lerin ne derece faydalı olduğunu kanıksatmaya başlayacak nolan.

harvey’in ben batman’im yalanı joker’in yakalanmasını sağlıyor. işte yalanın faydası. onu yakalayan hem ailesine hem de halka öldüğü yalanını söyleyen gordon, işte yalanın bir faydası daha. şu an kendimizi kandırılmış hissetsek bile mutluyuz çünkü iyi bir sonuca ulaştık. üzerine gordon terfi ödülünü de alıyor joker gibi biz de seviniyoruz.

şimdi yalanların faydası, gerçek'in saklanması ve halka açıklanmaması gerekliliğini ilk etapta kanıksadığımıza göre haysiyetsiz bir hegel okuru olan nolan, joker'i olumsuzlamaya başlayacak. nihaide ise yalan'ın gerekliliğine kanaat getirip, gerçek'i bilseniz bile itaat etmeyi düzeni kanıksayacağız. lacan'ın tabiri ile " biliyorum ama yine de..." ye bizi itmek için duygusal sahneleri, korkuyu ve endişeyi üretmeye kalkışacak.

sorgu sahnesinde joker'in ağzından şunu duyuyoruz: “ bu medeni insanlar birbirlerini yer, işler yolunda gitmezse çarşı karışır.” tamam birazdan gemi sahnesinde bunu kanlı canlı yaşayacağız. oraya geliyorum.

nolan önce mafyayı, polisi, batman'i hedef alan joker'i birden gotham'a yönlendirmekle başlıyor. joker’i artık hesaplanamaz, ölçülemez, pazarlık yapılamaz sivillere yönelen bir teröriste çeviriyor. insan hak ve özgürlüklerinin, demokrasinin üzerinden dozerle geçeceği ve bunu yapabilmek için de joker'i kullanarak rızamızı alacağı sahneler de gelmeye başlıyor.

önce joker batman’e bir seçim şansı veriyor. rachel ile harvey’den birini kurtarmayı seç. batman rachel’i seçiyor, rachel ölmeden harvey’e evlenme teklifini kabul ettiğini söylüyor ve patlamada ölüyor. yani aslında bruce'a yalan söyledi. işte bir yalan daha ! ancak bu yalanı ortaya çıkaracak olan bir mektubumuz var. rachel'in gerçek’i söylediği mektubu alfred saklıyor. işte bir gerçek daha yararlı bir amaç uğruna daha saklandı ! bruce çünkü yıkılmış durumda, bizim açımızdan bu gerçek'in de saklanmasında hiçbir sakınca yok.

bruce’un ağladığı duygusal sahnede nolan, patriot act için alfred'in tavsiyesi ile rızamızı almayı da unutmuyor :

- haydutu nasıl yakaladınız ?
- tüm ormanı yaktık.

şimdi bir sonraki sahnedeyiz ve reese halka bruce’ın gerçek kimliğini açıklayacak. saklanan bir gerçek’in ortaya çıkma krizi var. filmin başında gerçeklerin açıklanmasını isteyen joker, bu sefer açıklanmaması için devreye giriyor: " eğer 1 saat içinde reese öldürülmezse hastaneyi havayı uçuracağım. " reese ile hastanedekiler arasında gotham bir seçim yapmak zorunda. birazdan bu seçim bize de sunulacak takip edin sadece. reese’in öldürülmesine bruce wayne mani oluyor, reese de bu sayede kurtuluyor. böylece reese’in halka gerçek’i açıklama meselesini de hallediliyor nolan. işte gerçek'i saklamaya bir övgü daha ! daha da önemlisi, hastanede yakını olan polislerin kim olduğu sorusu batman’in o muazaam istihbarat ağı sayesinde çözülüyor. işte patriot act’ın bir faydası daha ! düzen bu sayede tekrar yoluna giriyor. peki düzen bozulsun ister misiniz ? nolan işini şansa bırakmıyor.

şimdi joker'in kafama göre her yeri patlatabilirim dediği sahnedeyiz. şehre terör korkusu yayılıyor, helikopterler uçuyor vb. artık batman tüm şehri dinleyebilir, gözetleyebilir, takip edebilir. yani birey hak ve özgürlükleri, özel yaşamın mahremiyeti güvenlik adına askıya alınabilir. işte bir big brother rızası daha ! batman ile lucius’ın konuştuğu sahnedeyiz. bruce’un fox’un arge’ye erişimini neden kısıtladığı ortaya çıktı. fox en başından öğrenseydi batman bu yasadışı telekomünikasyon ağını kuramayacaktı. işte yine saklanan bir gerçek ! ve yine " iyi " bir amaca hizmet ediyor ! kanıksaya kanıksaya devam ediyoruz.

şimdi aynı sahneye geri gelelim, batman'in arkasında durduğu o mavi ekranlara dikkatli bir şekilde bakın. nolan zaten onlara bakmamızı istiyor. tüm şehir dinleniyor, izleniyor. filmi izlerken durdurup dikkatli bakarsanız banyoda saçını tarayan bir kadın bile görebilirsiniz. lucius fox " etik değil " diyor, batman’in ondan saklama sebebi de bu zaten. ancak yine de bruce’un teklifini kabul ediyor: bunu etik bulmuyor olabilirsin ancak şehirde terör saldırıları var iken joker’i yakalamak zorundayız. böylece yasadışı dinlemeler, telefon dinlemeleri, denetim, gözetleme, özel hayatın gizliliği, mobese’ler, big brother artık bizim için de sorun olmaktan çıkıyor. çünkü joker hastanelere bomba yerleştiren, sivilleri öldürebilecek kadar ileri gidebilecek kadar bir terörist artık. bir patriot act, big brother rızası daha !

hollywood'un karanlık prensi nolan iblisi, bilinçdışı'nda çok daha büyük bir endişeyi üretip bu esnada tüm anlatıyı daha çok kanıksatmak istiyor. yukarıda sorduğum soru düzen bozulsun ister misiniz ?

o yüzden şimdi anlatacağım sahneyi ilk izlediğiniz ana geri dönmeye çalışmanızı rica ediyorum. filmi izledikten sonra bu sahne aynı tadı vermeyecektir çünkü sonunu biliyorsunuz.

yolcular gemiye bindiriliyor ve o esnada joker’in sesini duyuyoruz: " bu gece sizinle sosyal bir deney yapacağız. " kiminle ? şu ana kadar kahramanların seçimini gördük, en başından beri izlediğimiz hep başkalarının seçimiydi, aslında şimdi sıra bizde. sinemanın tüm his yaratma gücünü kullanarak bizimle bir deney yapıyor:

“ iki gemide de bomba var, her bombanın kumandası karşı gemide ve sadece 15 dakikanız var. birinde mahkumlar var, diğerinde masum siviller. ilk kim basarsa o gemi hayatta kalacak, neyi seçersiniz ? “

bu sahneyi ilk izlediğiniz ana gitmenizi rica ediyorum. zorlayıcı bir deneyim ile karşı karşıyayız. bu esnada batman artık bırakın şehri dinlemeyi, joker’i yakalamak için diktatörlüğünü bile ilan edebilir bizim için.

nolan seçiminizi manipüle edecek görüntüler de ekliyor: çocuğuna sarılmış bir annenin bulunduğu sivillerle dolu bir gemi. diğer tarafta ise iri cüsseli, psikopat bir görüntüye sahip korkutucu bir babayaro'nun bulunduğu gemi. mahkumlar bir an önce düğmeye basmak için yarışırken, diğer gemi seçim yapıyor. bu esnada iyice demokrasi'den uzaklaşıyoruz çünkü zor durumdalar ve acil karar vermeleri lazım. seçim onları yavaşlatıyor ve karşı gemide " basalım " çığlıkları gitgide yükseliyor, silahlar patlıyor.

nolan iblisi bu esnada sivillerin yaşamı ve mahkumların şiddetli "patlatalım " talepleri arasında izleyicide muazzam bir baskı yaratıyor. kimimiz siviller düğmeye bassın isterken, kimimiz joker’e güven olmaz basmasın istiyor, kafalar iyice karışıyor. artık tek ümidimiz batman, o da istediği gibi tiranlaşabilir, big brother'nı kitabını yazabilir. bizim açımızdan hiçbir sorun yok.

iblisin feriştahlısı nolan izleyicide gerilimi tırmandırmaya ve deneyin içine daha çok çekmeye devam ediyor, batman joker'den dayak yiyor, demirin altında hareketsiz ve böylece batman'den de umudu artık izleyici tamamen kesiyoruz. saat 12 ve artık kararımızı vermiş, insanları gözden çıkarmış durumdayız. kimsenin aklına " basmayın sakın !" gelmiyor. böylece karanlık prens nolan “ bu medeni insanlar birbirlerini yer “ argümanını izleyicide üretirken amacına da ulaşmış oluyor. artık düzenin korunması gerektiğine biz de tamamen ikna olmuş durumdayız.

amacına ulaşan nolan şimdi anlatısının dümenini kırabilir. sıra düğmeye basmaya geliyor, o en başta sevmediğimiz uyuz adam öne atılıyor, babayaro kumandayı aşağıya atıyor. ellerini kana bulayacak, suçu üstlenmesini istediğimiz adam da ellerini kirletemiyor. izleyiciyi böylece rahatlatıyor nolan ve sosyal deneyimizi de bitiriyor. herkese geçmiş olsun.

bir çok kişi nolan bu kadar iyimser bir adam mıydı ya demiştir. neticede nolan zaten amacına ulaşmış durumda, biz de artık tuhaf bir rahatsızlık ile kalmış durumdayız. az önce hepimizin test ettiği gibi biz de masumları koruyabilmek için yüzlerce masum insanı sırf mahkumlar diye gözden çıkardık. böylece nolan bize de gerçek yüzümüzü göstermiş oldu. joker, batman ile sorgu sahnesinde hatırlarsanız bunu söylemişti zaten. umut kalmayınca herkes birbirini yer argümanını da iyice kanıksatmış oluyor. artık temeli yalanlar üzerine kurulu olsa da düzenin gerekliliğini iyice kanıksıyoruz.

nolan soktuğu ikilemin endişesi ve paniğin içinde sivilleri korumak için istemesek bile insanları gözden çıkartabileceğimizi bize empoze ettiğine artık izleyici avucuna alıyor artık. batman de artık joker'i bu deneyden sonra alt edebilir. “ bu yaraların nasıl olduğunu biliyor musun ? “ sorusu tekrar geliyor. batman joker'i yakalıyor. ve şimdi harvey'in peşine düşebilir.

şimdi filmin final sahnesindeyiz ve epey rahatlamış durumdayız. harvey masum bir çocuğu öldürecek, bu bizim açımızdan kabul edilebilir bir durum kesinlikle değil. artık batman'in onu öldürmesinde de bir sakınca yok.

finalde batman düzeni korumak için bu cinayetleri üstleniyor. işte bir yalan daha. bu yalanı da kabul ederken artık batman bizim için esaslı daha büyük bir kahraman. çünkü hem birbirimizi yememek için yalan üzerine kurulu düzeni kanıksamış durumdayız hem de düzeni korumak için yalan'ın faydalı olduğuna ikna olmuş haldeyiz.

film biterken ideolojik bombardımanları tekrar boca ediyor nolan. bunları yalan olsa da kabul edeceğiz: harvey bir kahraman, cinayetleri batman işledi, rachel bruce’u bekleyecekti, bizi dinlemediler sadece teröristlerin peşindeydiler, batman, patriot act, big brother bizim aslında kahramanımız. arka arkaya gelen tüm yalanların iyi amaçlara hizmet ettiğini, gerçek'in ne olduğunu önemsemeden, yalanın gerekliliğini kabul ediyoruz. gordon görüntüler akarken ideolojik alt metne geçiyor : biz yanlış bir şey yapmıyoruz, düzen bozulursa hepimiz birer katile dönüşebiliriz, her yer panik ve endişe dolar, o yüzden yalan söylemeye ve yalanlar üstüne inşa edilmiş medeniyeti korumaya mecburuz. düzenin ne derece gerekli olduğunu az önce siz de kanıksadınız. zor zamanlarda masumlar ölebilir bile. ancak düzeni korumamız için yalanlar, bahaneler, kurgular, patriot act , birey hak ve özgürlüklerini çiğnenemiz şart. tamamen sizi korumak için yasadışı işlerde bulunmak zorundayız. size söylediğimiz yalanların - yalan olduğunu bilseniz bile - onların gerçekten kutsal ve iyi bir amaca hizmet ettiğini düşünün. gerçek nedir diye sorgulamayın, hayatınızı huzur ve refah içinde geçirmek için inanmasanız bile inan-mış gibi yapın. sadece sizi kurtaranlara, sizi beladan, terörden, panikten korumaya çalışan bu derin devlet’e, bu illegal uygulamalara yapılara ihtiyacınız olduğunu bilin kafi. gerçek'lerden uzak durun.

"çünkü hakikat yeterince iyi değildir, bazen insanlar fazlasını hak eder. "

***

yukarıdaki demokrasiyi boşverin, olası bir saldırı esnasında faşistleşmek gerekir diyen 300 filmi’nin yönetmeni zack synder’ı unutmayın demiştim. zack synder, ardından watchmen’i çekmişti. watchmen de aynı konuyu işliyordu, rorschach gerçekleri halka açıklamaya karar verdiğinde dr. manhattan buna engel oluyordu. çünkü dünya barışı için gerçekleri saklamak gerekiyordu. zack synder ile nolan’ın yeni superman serisinde de beraber çalıştıklarını ekler, büyüklerimin ellerinden küçüklerimin gözlerinden öperim.

dunkirk’te görüşmek üzere.

credits :

burak bakır : sinema ve psikanaliz
frederich nietzsche : putların alacakaranlığı
friedrich hegel : tinin fenomenolojisi
hardt ve negri : imparatorluk
george orwell : 1984
judith jarvis thomson : the trolley problem
marc dipaolo : war, politics and superheroes
mark fisher : kapitalist gerçekçilik
mike wayne : politik film – üçüncü sinema’nın diyalektiği
robert nozick : anarşi, devlet ve ütopya
theodor adorno ; kültür endüstrisi
slavoj zizek : ahir zamanlarda yaşarken
thomas hobbes : leviathan
platon : devlet ( metaller mitosu )
--- spoiler ---

devamını okuyayım »