ceza ehliyeti

• tam ehliyetsizlik, tam olmayan ehliyet ve tam ehliyet olarak kademelendirilen; 'ayırdetme gücü' ve 'yaş' gibi kriterler gözetilerek kişinin cezalandırılmaması esasını irdeleyen bir ceza hukuku kavramı.
• (bkz: fiil ehliyeti)
• (bkz: hak ehliyeti)
• ceza işlemek için hak elde etmiş kişilere verilen belgedir. a sınıfı gasp, b sınıfı tehdit ve cürüm işlemek için çete kurmak, c sınıfı tecavüz, vs vs. mesela bir kişi sizden gasp ile para almaya kalkarsa ceza ehliyetini sorma hakkınız vardır. ehliyeti olmayan gaspçıya para vermeme hakkına sahipsiniz (yiyorsa)
• (bkz: cezai ehliyet)
  (bkz: kapi gibi deli raporu)
• ceza ehliyeti, medenî hukukta geçen kusur ehliyeti kavramının ceza hukukundaki izdüşümüdür.
  
  ceza ehliyeti = algılama yeteneği + yönlendirme yeteneği
  
  yukarıdaki formül aslında ceza ehliyetini basitçe, bulandırmadan açıklamaktadır.
  peki algılama yeteneği nedir?
  bir toplumun değer yargıları bütününe göre doğruyu, yanlışı ayırt etme yetisidir; bir eylemin haklı mı haksız mı olduğunu ve bunun sonuçlarını anlama yetisidir; kısaca idrak kabiliyetidir.
  
  peki yönlendirme yeteneği nedir?
  insanoğlunun bir yönü insan(düşünebilen bir hayvan) olduğu gibi bir yönü de düşünemeyen-içgüdüsel davranan hayvandır. aslında algılama yeteneği superegonun gelişip gelişmemesiyle ilgili iken yönlendirme yeteneği de id üzerinde söz geçirip geçirmemeyle ilgilidir. fail eylemin haksızlık oluşturduğunu ve sonuçlarını anlamasına rağmen irade yeteneği zayıf veya gelişmemiş olabilir. örneğin kleptomani hastası biri hırsızlık suçunu işlediğinde eylemin haksızlığının ve sonuçlarının farkında olmasına rağmen bu suçu işlemekten kendini alıkoyamamakta diğer bir ifadeyle amiyane tabirle iradesizlik göstermektedir ki yönlendirme yeteneğinin diğer bir adı "irade yeteneği" olarak ifade edilmesinin sebebi budur.
  
  normatif olarak 12 yaşını doldurmamış bir çocuk hem algılama hem de yönlendirme yeteneği bakımından gelişmemiş sayılmaktadır(tck m. 31/1); bu yüzden fiilen bu yetenekleri gelişmiş olsa dahi bu kişilerin ceza sorumluluğu yoktur; ancak bu, faillerin yaptırımsız kalacağı anlamına gelmemektedir; bu ihtimalde çocuklara özgü güvenlik tedbirleri uygulanabilir.
  
  12'yi doldurup da 15'i doldurmamış çocuklar bakımından ise işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamaması (bu, algılama yeteneğidir) veya davranışlarını yönlendirme yeteneğinin yeterince gelişmemiş olması hâlinde ceza sorumluluğu yoktur. fakat olur da işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama ve (+) bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneğinin = ceza ehliyetinin varlığı hâlinde, ceza sorumlulukları vardır. (tck. m. 31/2)
  
  görüldüğü gibi 12-15 yaş arasındaki çocuklar bakımından ikili ayrıma gidilmiş olup ceza hakiminin önüne kanaati güç bir bekletici mesele (suça sürüklenen çocuğun ceza ehliyeti varlığı yokluğu sorunu) gelecektir.
  
  yine belirtilmelidir ki 12 yaşını doldurmamış (suç tarihi anında en çok 11 (yıl) x 365 (gün) + 364 gün 23 saat 59 dakika 59 saniye yaşamış) çocuklar için bu tartışmaya girmeden yasa gereği ceza ehliyetlerinin olmadığı kesin karinesiyle ceza tayini gündeme gelmemektedir.
  
  15'i doldurup da 18'i doldurmayanlara gelince bunların artık ceza ehliyeti var sayılır; 12-15 yaş arasındakiler gibi ehliyetlerinin olup olmadığı tartışılmaz. ancak bu kişilerin çocuk olması nedeniyle yasa gereği otomatikman/ipso jure cezalarında indirim yapılarak ceza tayin edilir.
  
  son olarak: ceza hukuku açısından çok önemli bir bilgiyi vurgulamak isterim. ceza ehliyetinin varlığı eylemin suç oluşturup oluşturmamasında etkili değildir. yani failin ceza ehliyeti olmasa da eylemi ceza ehliyetinden bağımsız olarak suç oluşturmaktadır; fakat kusur izafe edilemeyeceğinden faile ceza verilemeyecektir.