moğolistan

• moğolistan'da bir sene gezindim arkadaşlar. söyleyeceğim çok fazla şey var dile kolay bir sene...
  bu bir senede iki ajanda doldurdum öğrendiklerimle, siz de hak verirsiniz ki hepsini buraya aktarmam mümkün değil. aklıma gelenlerden aktarım yapacağım...
  
  - moğolistan'ı iki kısıma ayıralım başkent ulanbatur ve diğer geri kalan kısmı. çünkü 3 milyonluk nüfusun yarısı başkentteyken diğer kalan yarısı tüm ülkeye yayılmış durumda ki ülke yüzölçüm olarak türkiye'nin 2 katı büyüklüğünde.
  - ulanbatur 500 bin nüfusa göre kuruluyor fakat şimdi nüfus neredeyse planlananın 3 katı. o sebeple altyapı problemleri had safhada. trafiği istanbul trafiğine rahmet okutur. araçların plaka numaralarına göre sokağa çıkma yasakları var (mesela plakasının sonu 1-2 olanlar pazartesi günü çıkamaz, 3-4 salı...) haftasonları herkes çıkar
  - moğolistan'da sadece kağıt paralar var, madeni para yok. en küçük para bile kağıt para olduğu için cüzdanlar çok fazla şiş duruyor. pandemi ile beraber revaçta olan temassız ödeme, telefondan ödeme gibi sistemler moğolistan'da yıllardır kullanılıyor. bankacılık sistemi acayip derecede gelişmiş (nüfusun az olması etkin olabilir bunda)
  - 2019 yılında ulanbatur dünyanın en pis havasına sahip başkentti (belki de şehir, emin olamadım). bunu gözle görmeniz mümkün; beyaz bir giysiyle dışarıda 3-4 saat gezerek...
  - insanlar gösterişe çok önem veriyor. maaşını alıp araç ve elbise kiralayarak bir hafta on gün kral gibi gezip sonrasında maaşa kadar borç arananlar çok fazla. bu gösteriş konusunda en garibime giden bankadan yeni çıkmış paraları ederinden fazlaya satanlar var. (mesela 2021 basımı 20 tl'nin 25'e satılması gibi)
  - moğolistan vatandaşlığı en zor alınan ülkelerden birisi. son 15-20 yılda tek bir kişi vatandaşlık alabilmiş o da saddam'ın bir büyükelçisi
  - yeraltı zenginlikleri çok fazla ve bunları başka milletlere çıkarttırıyorlar. ihaleyle verilen bu işlerde ihale bedelinin bir kısmı vatandaşlara eşit şekilde dağıtılıyor
  - daha önceleri bizde vergi iadesi olarak fiş doldurulurdu bunu hatırlayanlar vardır. moğolistan'da da her fişte bir bandrol var ve bu bandrolleri akıllı telefonlara okutarak vergi iadesi alınıyor. vergi kaçırma olmaması için her ay devlet tarafından bir nevi piyango çekilişi yapılarak bu fişlerden birkaçı ödüllendiriliyor, böylece halk alışverişinde fiş talep ediyor
  - et çok ucuz (bir koyun 20 dolar civarı) sebze pahalı demek isterdim ama bizdeki zamlardan ve paramızın değer kaybından dolayı (evet moğol parası tugrik'e karşı da değer kaybettik) sebze fiyatlarımız denk gibi ama ne yalan söyleyeyim sebzeleri plastikvari.
  - ülkede 70 milyondan fazla büyükbaş ve küçükbaş hayvan var fakat hayvancılık için öyle kapalı ahırlar, yedirilecek yemler felan yok. bir nevi yılkı hayatı yaşıyor hayvanlar. kış aylarında büyük telefat oluyor, kışı atlatanlar ise bir deri bir kemik karşılıyor baharı
  - kış aylarında havalar soğuk, baya baya soğuk, yalnız iyi soğuk. 2019 yılında -50 gördüm ben. yaz olarak adlandırılan da 35-45 gün
  - bizdeki akşam liseleri gibi orada da akşam üniversiteleri var
  - gobi çölünü 2 kere otobüsle 2 kere kendi aracımla olmak üzere 4 kere geçtim. çölde 6 gece yattım. bir çin firması gobi çölüne asfalt yol yapıyor. ben çölü geçtiğim zamanlarda toplamda 80 kilometresi yapılmamıştı ve o 80 kilometre hayatımın en bitmez ve en yorucu yolculuğuydu. otobüs yolculuğum için de (bkz: #114792117)
  - moğolistan'a ilk gittiğim zaman 'ülke o kadar zengin ki her moğol'un kendine ait yolu vardır' demişlerdi esprili bir dille. ulanbatur'dan çıkınca asfaltın bittiği noktalarda dümdüz bir coğrafyada onlarca farklı yönde tekerlek izleri karşılıyor sizi. tabelaların olmadığı bu yerlerde dağları takip ederek yolları bulduğunu söylüyor şoförler.
  - olay çok dağıldı. aklımda bilgiler uçuşuyor. burada keseyim zamanla ekleme yaparım umarım. son olarak moğolistan'da misafirlere ikram edilen sütlü, tereyağlı çaydan baksedeyim (bkz: #115921793)
  
  edit: moğolistan'a gitmeyi düşünen arkadaşlar için;
  - thy moğolistan'a uçuş gerçekleştiriyor. 1 saat bişkek molalı 11 saatlik bir yolculukla ulanbatur'a ulaşabilirsiniz
  - aeroflot ile rusya üzerinden aktarmalı olarak ulaşım sağlayabilirsiniz fakat dikkat edin havaalanı değiştirmeli bir aktarma olmasın
  - 2019 sonlarına doğru scat, nursultan-ulanbatur uçuşlarına başladı. nursultan üzerinden ulaşım sağlayabilirsiniz
  - moğolistan türk vatandaşlarından 30 güne kadar vize talep etmiyor. havalimanında ufak bir form doldurmanız yeterli. moğolistan içerisinde 90 güne kadar vizenizi uzatabilirsiniz (işi bilen birisi şart) daha fazlası için ise bir şekilde vize almalısınız (eğitim, iş, yatırımcı...) ama unutmayın şu an pandemi sebebiyle ülke yabancılara tamamen kapalı
  - her yıl mart ayının başında (sanırım mart ayının ilk cumartesi veya pazar günüydü) ulanbatur'a çok yakın bir yerde kartal festivali ve yine her ekim ayında altın kartal festivali yapılıyor. gidecek arkadaşlara bu festivalleri şiddetle tavsiye edebilirim
  festivalden
  festivalden-dombra
  festivalden-kartal gösterisinden
  
  - kayak sporu oldukça ucuz. pistleri efsane sayılmaz ama kış aylarında giderseniz kayak yapın
  - etleri gerçekten çok lezzetli (hormonsuz, ilaçsız, küspesiz et ne olacaktı ki!) ama şiddetle tavsiye ediyorum kurutulmuş et alın
  - moğollara bunu kabul ettiremedim kazakistan'daki ve kırgızistan'daki kımız daha lezzetli (kazakistan'ın ve kırgızistan'ın daha yeşil olması sebebiyle bence) ama siz yine de bol bol kımız için ki hem sizi sıcak tutacak hemde kafasını yaşayın isterim
  - ismi bir türlü aklıma gelmedi ama tarif edeyim; bir günden daha fazla süre ateşte bekletilen taşlarla etler ve patatesler aynı kovaya konulup çevriliyor. etler o taşların ısısıyla yavaş yavaş pişiyor, mutlaka deneyin.
  - zaten bol bol buuz (moğol mantısı) ve hoşur (bizim çibörek gibi) yersiniz.
  yemeğin adı khorkhog... @lord of the cakars'a teşekkürler
  - imkanınız olursa dukha türkleri'ni ziyaret edin. yüzyıllardır bağımız olmamasına rağmen hala daha ortak kelimelerimizin olmasıyla dilin gücünü keşfetmiş olursunuz hemde geyik sırtında yolculuklarınız olur
  - tonyukuk anıtlarını (ulanbatur'a 90 km) ve orhun anıtlarını (ulanbatur'a 400 km) ziyaret edin (bkz: #114679358)
  - mutlaka moğol çadırında konaklayın
  - turistik eşyalar satan mağazalarda imitasyon şeylere para harcamayın. ulanbatur'da çok büyük bir pazar var oraya gidin. tarihi birçok şeyle karşılaşacaksınız. kılıçlar, müzik aletleri, oklar-yaylar ve daha bir çok şey. hepsi orijinal ve en az 70-80 yıllık şeyler. ben de bu kılıcı aldım. unutmayın böyle bir ürün alırsanız belge hazırlatın ki uçakta problem çıkmasın... gidecek olanlara bir aylık bir yolculuk için önerilerde bulundum daha fazla kalacaklar için keşfedilecek çok şey var elbette
  
  edit 2: gelen sorulara verdiğim cevapları buraya da taşımak adına editliyorum.
  - ortaasya'da her ülkede bulundum neredeyse. ortaasya ülkelerinde polis yabancı olduğunuzu hissettiği an (ki bu hiç zor değildir) sizden para koparabilmek adına komikçe şeyler yapar (mesela kazakistan'da 20-30 km sizi takip eder ve nihayetinde aracın lastiği çizgiye deydi diye büyük bir olaymış gibi sizi ürkütür ve para koparmaya çalışır) ama moğolistan'da kesinlikle polis böyle komik olaylara girişmez ve rüşvet beklentisinde asla ama asla olmaz varsa cezası yazar gider
  - özellikle ulanbatur'da hırsızlık olaylarına dikkat edin. tüm ulusu suçlamak değil bu ama çok profesyoneller var hırsızlık konusunda. hatta sizlere çok garip gelecek bir durumu aktarayım; 7-8 kişilik ekipler kurularak türkiye'ye hırsızlığa geliyorlar. sağlık turizmi, eğitim turizmi gibi hırsızlık turizmi de var yani
  - giysiler çok pahallı moğolistan'da ama ülke tam bir kaşmir cenneti. kaşmir ürünler alacaksanız söylenen fiyatı yarıya indirmeye bakın
  - moğolistan'da 100 bin civarında kazak yaşıyor. kazakların çoğunluğu bayan ölgii şehrinde ve birçok kazak moğolca bilmiyor. bu şehirdeki devlet dairelerinde de çoğunlukla kazaklar çalışıyor ve devlet tarafından denetlemeye gelen bir moğol yanında tercüman ile bu şehre geliyor. adı konulmamış bir özerklik var gibi
  - benzin fiyatları türkiye ile aynı düzeyde denilebilir (yaklaşık 1 dolar) fakat araç fiyatları çok ucuz. şu toyota kluger 2009 model ve 3 bin dolar mesela. bu sebeple turizm firmalarına para vererek belirli alanlara turistik geziler yapmak yerine araç alarak keşfetmenizi tavsiye edebilirim (bu benim seyahat tercihimden kaynaklanabilir)
  - güvenlik anlamında hırsızlık durumundan bahsettim, gasp da olabilir ben hiç duymadım yada başıma gelmedi ama elbette olabilir. yalnız moğolların hiç kesici yada ateşli silahlı olayını duymadım. adamların silahları yumrukları, en azından tüfek icat oldu mertlik bozuldu gibi bir durum yok
  
  edit 3: şamanlar hakkında da deneyimlerim için (bkz: #117527044)
  
  edit 4: sağolun mesajlarınızla teveccüh gösterdiniz, daha çok bilgi vermemi rica edenler oldu. notlarımdan aktarayım, siz de ilgi alanınıza yada merak ettiklerinize göre sorularınızı yöneltirseniz bilgim dahilinde cevaplayama çalışırım.
  - moğolistan'da araçların neredeyse yarısı toyota prius. çok fazla tercih edilen bir araç prius ve hibrid motorlu bir araç
  - moğolistan'da köylerin toyu (düğünü) oluyor. mesela kuruluşunun sekseninci yılı olan bir köy toyuna katılmıştım. bu düğünler festival havasında geçiyor. düğünlerde moğol güreşleri, 40-50 km parkurlu at yarışları yapılıyor (yerine göre köyün zengini bu müsabakalarda dereceye girenlere yüklü miktarda ödüller verebiliyor). yine o senenin hatırası olarak köyde yaşayan herkesin soyunu içeren soy kütükleri basılıyor ve herkese hediye ediliyor. (aynı düğünler şehirler için de yapılıyor)
  - at yarışlarında, hafif olmaları sebebiyle 5-10 yaşlarındaki çocuklar binicilik yapıyor. yarışlarda hayatını kaybeden çocuklar olması sebebiyle 7 yaşından küçük çocuklara binicilik yaptırılmadığı söylense de 5 yaşında 5 şampiyonluğu olan bir çocukla tanışmıştım.
  - naadam festivali tüm ülkede ve iç moğolistan'da kutlanan bir nevi bayramdır ve 'erkeklerin üç oyunu' olarak da bilinir. bu oyunlar moğol güreşi, at yarışı ve okçuluktur. kadınlar da at yarışına ve okçuluğa katılabiliyor ama güreşlere katılamıyorlar.
  - bu gece itibariyle (ulanbatur ile saat farkımız 5 saat) kutlanan tsagaan sar, moğol yılbaşıdır. devamındaki bir hafta tatil olup insanların bir çoğu krediler çekerek önündeki bir seneyi bu bir haftada tüketiyor.
  tsagaan sar bayramında herkes yerel kıyafetlerini giyerek büyüklerini ziyaret ediyor ve onlarla vakit geçiriyor. ben oradayken başbakan annesinin çadırına gitmişti (evet başbakanın annesi çadırda yaşıyor)
  - şehirlerde tanıştığım birçok moğol -özellikle biraz yaşlı olanlar- evlerde rahat etmediklerini ve uykularını alamadıklarından şikayetçilerdi. çadırlarında uyuyacakları günleri hasretle bekliyorlardı
  edit 5: moğolistan'da misafirleri olduğum türk halkları için
  (bkz: #129732991)
  (bkz: #129441753)