göktürkçe

• #121741011 burada göktürkçeyi daha anlaşılabilir kılmak için bir giriş yazısı yazmış ve belirli kurallardan bahsetmiştim.
  artık göktürkçe dilbilgisine daha ayrıntılı yaklaşabilir ve yine bir cümle çözümleyebiliriz:
  
  önce çok sık kullanılan zamir, edat, zarf ve bağlaçlara göz atabiliriz:
  
  -zamirler-
  kişi zamirleri: men-ben, sen, biz, siz, ol (o)
  
  -zarflar-
  zaman zarfları: tün (gece), küntüz (gündüz), amtı (şimdi), yayın (yazın), küzün (güzün), kışın
  
  miktar zarfları: üküş (çok), bunca (bunca), nen (hiç), nençe (nice), kiçik (küçük), kop (hep), kergeksiz (gereksiz)
  
  -edatlar-
  edatlar ise şöyle kullanılır:
  ara: ikin ara (ikisi arasında), birle: kagan birle (kağan ile), üçün: bodun üçün (halk için), teg: böri teg (kurt gibi), tegi: yerke kadar (yere kadar), kisre: anta kisre (ondan sonra)
  
  -bağlaçlar-
  tiyin (diye), yeme (ve, dahi), azu (veya)
  ok,ök ise pekiştirme edatıdır: ben ök (bizzat ben), üküş ök (pek çok)
  
  -hal ekleri-
  göktürkçe cümleleri anlamak için hal eklerine hakim olmak gerek.önceden de bahsettiğim gibi bu ekleri, birbirlerinin fonksiyonları yerine kullanabiliyorlar ve buna günümüz anadolu ağızları da dahil türkçenin her döneminde rastlıyoruz. ayrıca pek aşina olmadığımız ekler de mevcut, bunları öğrenerek kelimelere yabancılık çekmeyeceğinizi düşünüyorum.
  
  *ilgi hâli eki
  ünsüzle biten kelimelerden sonra +ıñ şeklindedir biz+iñ (bizim),
  ünlüyle biten kelimelerden sonra +nıñ şeklindedir: böri+niñ (kurdun)
  
  *yönelme hâli eki
  göktürkçede bu ek +ka biçimindedir: kapıg+ka (kapıya), öd+ke (zamana), yaşım+ka (yaşımda) gördüğünüz gibi son örnekte bulunma fonksiyonunda kullanılmış.
  
  yönelme hali eki 3. şahıs iyelik ekinden sonra +ña biçimindedir: başı+ña, agısı+ña (ipeğine)
  
  teklik 1. ve 2. şahıs eklerinden sonra çoğunlukla +a biçimindedir: türküm+e, ebiñ+e (evine) bodunum+a (halkıma)
  
  *bulunma-çıkma hâli eki
  göktürkçede +da eki hem bulunma hem de çıkma halini karşılar: yış+da (ormanda), il+te (ülkede), töpüsin+te (tepesinden)
  
  *eşitlik hâli eki
  +ça biçimindedir. “gibi, göre, kadar” anlamlarını verir: köñlüñ+çe (gönlünce, gönlüne göre), bun+ça (bunca), elig+çe (elli kadar)
  
  *vasıta hâli eki
  vasıta hali eki (x)n şeklindedir, 'ile,olarak' anlamını verir: er+in (erle), yadag+ın (yaya olarak)
  
  *yön hâli eki
  iki yön eki vardır birincisi, +garu: il+gerü (doğuya doğru), yırı+garu (kuzeye doğru)
  3. şahıs iyelikten sonra ise +ñaru halini alır: ortusı+ñaru (ortasına doğru).
  şahıs zamirlerinden sonra kaynaşma vardır: anaru (ona doğru)
  
  ikinci şekli +r(a) biçimindedir: taş+ra (dışarıya), iç+re (içe doğru)
  
  *belirtme hali eki
  x(g), +n ve +nı şeklindedir. +(x)g yalın haldeki isimlere gelir: yılkı+g (sürüyü). sabım(ı) +n (sözümü)
  
  -zaman kipleri-
  zaman ekleri de en önemli konulardan birisi.
  
  *bilinen geçmiş zaman
  1. ve 2. şahıslarda -dx, 3. şahısta -dı ekiyle kurulur: bardıg (vardık), aşdımız (aştık), sakıntım (düşündüm)
  
  *öğrenilen geçmiş zaman
  -mış ekiyle kurulan öğrenilen geçmiş zamanın sadece 3. şahsına rastlarız: timiş (demiş), ögleşmiş (danışmış), sökürmiş (çöktürmüş)
  
  *geniş-şimdiki zaman
  her iki zaman zaman eki için de -ar, ur ekleri kullanılır, hangi zamanın kullanıldığını cümlenin gelişine göre anlarız, olumsuzu ise +maz'dır: körür (görür, görüyor), birür men (veririm, veriyorum), ömez sen (düşünmezsin, düşünmüyorsun)
  
  *gelecek zaman
  gelecek zaman için çoğunlukla -daçı kullanılır:
  ölçeti sen (öleceksin), boltaçı (olacak), tideçi (diyecek)
  
  hâl ve zaman eklerine giriş yaptıktan sonra bir cümleyi inceleyebiliriz:
  
  çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug üküş kıltım.
  
  çıgany: yoksul
  
  yukarıda belirtme hali için (x)g'nin yalın haldeki isimlere gelebileceğini görmüştük:
  bodun: halk
  u: yardımcı ses
  g:belirtme hâli eki
  yani: “halkı”
  
  kılmak hepimizin bildiği bir fiil zaten
  kıl: fiil kökü
  - t(ı) (dx) : bilinen geçmiş zaman eki
  m: 1 teklik şahıs iyelik eki
  
  az: az, üküş: çok (miktar zarfları)
  
  sanırım artık daha anlaşılır: “yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çok kıldım”
  
  önceki yazıma göre bu biraz daha detaylıydı ve biraz kafa karıştırıcı olabilir, şimdilik burada bırakıyorum fakat göktürkçe için daha yazacağım çok konu var. umarım anlaşılabilir kılabilmişimdir. bir diğer derste görüşmek üzere:3