büyük frederik

• 1740-1786 yılları arasında prusya hükümdarı olan şahıs.
  
  entryde büyük frederick'in 46 yıllık saltanatında prusya ile osmanlı imparatorluğu arasındaki münasebetlerden bahsedeceğim. 46 yıllık bu dönem önemli olayları ve şahsiyetleri içerdiğinden entry biraz uzun oldu.
  
  1- büyük frederick öncesi ilişkiler kısaca şöyle:
  prusya'nın osmanlı'ya olan ilgisi i. frederick (1688-1713) dönemine kadar uzanır. i. frederick, osmanlı imparatorluğu ile ticari ilişkiler kurmayı hedeflemiştir. bu fikrinin dayanağı da ingiltere'nin planlarıdır. ingiltere o dönemde fransa ile bir savaşa girdiği takdirde doğu ticaretinin deniz ayağının sekteye uğrayacağını düşünüyordu. bunu engellemek adına ingiliz mallarının doğu'ya karayoluyla taşınıp, hamburg limanı, tuna nehri aracılığıyla karadeniz'e ulaştırılması planlanmıştır. bu plan prusya kralı i. frederick tarafından onaylanmıştır. ancak bu girişimler olumsuzlukla sonuçlanmıştır. (1700-1701)
  büyük frederick'ten önce iki devlet arasındaki ilk münasebetler pasarofça antlaşması'nın imzalanması görüşmelerinin sürdüğü 1718 yılında başlamıştır. sadrazam nişancı mehmet paşa, prusya kralına dostane bir mektup yazmıştır. 1720'de de prusya kralı osmanlı padişahına ve sadrazamına iki devlet arasındaki dostluğu arzulayan mektuplar yazmıştır.
  
  1730'lu yıllarda humbaracı ahmet paşa, prusya ile osmanlı dostluğu için yoğun mesai harcamıştır. 1737 senesinde sadrazam hekimoğlu ali paşa, prusya kralı frederick wilhelm'e; 'avrupa'da osmanlı'ya karşı oluşacak bir savaş durumunda prusya'nın osmanlı tarafında yer alması' konulu bir mektup yazmıştır lakin bu mektup prusya kralına ulaşmamıştır.
  
  1739 senesinde prusya, teğmen sattler'i osmanlı ile gizli irtibat kurmak amacıyla görevlendirmiştir. teğmen, vidin'e gelmiş, bender seraskeri veli paşa ile görüşmeler yapmış, prusya kralının kırım hanına yazdığı mektup kırım'a gönderilmiştir. osmanlı bu süreçte teğmen sattler'i çok iyi ağırlamıştır.
  
  2- büyük frederick dönemi:
  31 mayıs 1740'ta büyük frederick prusya tahtına geçmiştir.
  frederick, kasım 1740'ta boğdan voyvodası ghika'ya yazdığı mektupta teğmen sattler'in iyi ağırlanmasından ötürü teşekkürlerini bildirmiştir. ayrıca 1737'de sadrazam hekimoğlu ali paşa'nın babasına yazdığı mektubu kendisinin görmediğinden bahsetmiştir. ghika da bir mektupla bu konuyu babıali'ye bildirmiştir. babıali de bir mektupla frederick'e başsağlığı dilemiştir.
  
  silezya savaşları'nın başladığı 1740'ların başında büyük frederick casuslar vasıtasıyla osmanlı yönetimini avusturya'ya karşı ortak hareket etmeye çağırmış ancak bu osmanlı tarafından kabul edilmemiştir. diğer yandan bu dönemde frederick, boğdan voyvodası ghika ile memleketeyn'den paralı asker toplama konusunda anlaşmış lakin ghika'nın görevden alınmasıyla bu anlaşma bozulmuştur. voyvoda değişimi ile osmanlı-prusya haberleşmesi de bir süreliğine kesilmiştir.
  
  avusturya veraset savaşı'nın sona ermesi için osmanlı imparatorluğu tarafları barışa çağırmıştır. osmanlı'nın bu hamlesinde, veraset savaşlarında prusya'nın yanında yer alan fransa'nın rolü büyüktür. fransa'nın planı; osmanlı'nın bu teklifine avusturya ret cevabı verdiği takdirde osmanlı'nın macaristan üzerinden avusturya'ya savaş açması idi. frederick de bu planı desteklemiştir. çünkü cephelerde git gide sıkışmaya başlamıştır. fakat fransa ve prusya'nın bu planı suya düşmüştür. çünkü aynı dönemde osmanlı-iran savaşı devam etmekteydi. 1745'te avusturya-prusya savaşı, 1746'da osmanlı-iran savaşı son bulmuştur. son olarak da 1748'te imzalanan aix la chapelle antlaşması ile avrupa'ya genel bir barış gelmiştir.
  
  frederick'in kız kardeşi isveç veliahtı ile evliydi. isveç veliahtı ülkesindeki rus nüfuzunu kırmak için uğraşıyordu. rusya da avusturya ile beraber isveç veliahtının önünü kesmek için uğraşıyordu. 1749'ta frederick, avusturya-rusya-ingiltere koalisyonuna karşı fransa-osmanlı-isveç-prusya ülkelerinin dahil olduğu bir koalisyon kurmayı düşünmüştür. bu amaçla frederick, istanbul'daki fransız elçisine bu konu için babıali ile görüşmesini emretmiştir. ancak babıali bunu reddetmiştir.
  
  1750 senesinde kırım hanı prusya'ya bir elçi heyeti göndermiştir. bu olay prusya-rusya ilişkilerini fazlasıyla germiştir. kırım hanı'nın amacı; rusya'ya karşı dayanışma ve yardım teklifi etmekti. frederick, kırım elçisini çok iyi ağırlamış, hediyeler vermiştir. ayrıca frederick bu görüşmelerde osmanlı ile yakın ilişkiler kurmayı düşündüklerini belirtmiştir.
  
  1752'de lehistan'daki taht mücadelesinde avusturya'nın habsburg hanedanı'na yakın bir ismi desteklemesi, fransa ve prusya'yı fazlasıyla endişelenmiştir. iki devlet, bu meselenin osmanlı tarafından engellenmesi gerektiğini düşünmüştür. frederick bu dönemde osmanlı-avusturya savaşı'nın patlak vermesi için yoğun çaba göstermiştir. hatta o günlerde fransa kralı xv louis'e yazdığı bir mektupta; ''düşmanlarımız türkler'le savaşmaktan korkmaktadırlar, öyleyle biz böyle bir savaşa sebebiyet vermeliyiz'' yazmıştır. bu dönemde osmanlı - rus, avusturya gerilimi yaşandıysa da bu gerilim savaşa dönüşmemiştir.
  
  aralık 1754'te osmanlı tahtında değişiklik yaşanmıştır. birinci mahmut vefat etmiş, yerine üçüncü osman geçmiştir. birinci mahmut döneminde osmanlı-prusya ilişkileri prusya'nın istediği gibi şekillenmemiştir. taht değişikliği gerçekleştikten sonra frederick osmanlı'ya bir temsilci göndermeye karar vermiştir. mart 1755'te prusya temsilcisi isveç elçisi aracılığıyla babıali'ye prusya'nın osmanlı ile bir antlaşma yapma isteğinde olduğunu bildirmiştir. bu esnada hekimoğlu ali paşa'nın sadaretten alınması bu müzakerelere sekte vurmuştur. osmanlı yönetimi de bu meseleyi ötelemiştir.
  
  1756 senesinde fransa-avusturya-rusya ittifakı kurulmuştur. bu frederick'i fazlasıyla endişelendirmiştir. ilk olarak ingiltere ile westminstor antlaşması'nı imzalamıştır. kısa süre sonra da yedi yıl savaşları başlamıştır. bu dönemde frederick, osmanlı yönetimi görüşmek ister diye bir temsilcisini izmir'de hazır tutmuştur.
  
  a- sadrazam koca ragıp paşa döneminde ilişkiler:
  1757 senesinde tahta üçüncü mustafa geçmiştir. sadarette bulunan koca ragıp paşa döneminde osmanlı yönetimi istikrarlı bir politikaya geçmiştir. sadrazam, devletin avrupa'daki savaşları yakın takip edip, kesinlikle savaşa dahil olmaması yönünde politika sürdürmüştür. frederick'in ittifak olma teklifini ertelemiştir. diğer yandan bu dönemde osmanlı ordusu da savaş ihtimaline karşı hazır tutulmuştur.
  
  1759'da sadrazam koca ragıp paşa, prusya elçisini kabul etmiş, frederick'in hazırladığı ittifak antlaşma taslağını hakkında görüşmeler başlatmıştır. sadrazam, bu ittifak antlaşmasının ingiltere garantör olursa imzalanacağını bildirmiştir. sadrazamın ingiltere'yi öne sürmesindeki neden; fransa'nın yapacağı baskıyı dengelemekti. diğer yandan da prusya'yı oyalamaktı. nitekim ingiltere de bu teklifi reddetmiştir. görüşmeler askıya alınmıştır.
  
  1760'ta frederick, sadrazama yolladığı haberde; mayıs ayına kadar divan-ı hümayun'un harekete geçmesini, avusturya ve rusya'nın tüm kuvvetlerini kendi üzerlerine sevk ettiklerinden osmanlı'nın macaristan'ı ve ukrayna'yı kolayca ele geçirebileceğini bildirmiştir. diğer yandan frederick, osmanlı'ya uzun zamandır batı seferi yapmamalarından ötürü avusturya ile bir meydan savaşı yapmaktan kaçınmalarını tavsiye etmiştir. cephelerde iyice sıkışan frederick, sadrazamın ingiltere garantörlüğü ısrarını aşmak için 1 milyon thaler para (rüşvet) bile teklif etmeye kalkmış, osmanlı ordusuna yetenekli prusya subaylarını göndermeyi de teklif etmiştir. cephelerden prusya ordusunun hezimet haberleri gelmeye başlayınca sadrazam bu meseleyi oyalamaya devam etmiştir. osmanlı yönetiminin bu oyalamasından dolayı frederick elçisini geri çekme kararı almıştır. sadrazam koca ragıp paşa da bu hamleye karşılık bir ticaret antlaşması yapılmasını önermiştir. frederick bu öneriyi kabul etmiş, 1761 senesinde de iki devlet arasında ticaret antlaşması imzalanmıştır. antlaşmadan sonra frederick, osmanlı'nın kendi yanında savaşa dahil etmek için farklı yollara başvurmaya devam etmiştir. leh asilzadelere talimatlar vererek hem kırım hanı'na hem de istanbul'a rusları şikayet eden mektuplar yazdırtmıştır. diğer yandan kırım'a elçi göndermiştir. bu görüşmelerde kırım hanı savaşa sıcak baktığını bildirmiştir. padişah üçüncü mustafa prusya önerilerine sıcak bakarken, sadrazam koca ragıp paşa denge politikasını sürdürmeye devam etmiştir.
  
  prusya'nın savaşta hezimete uğradığı 1762 senesin başlarında rus çariçesi elizabeth'in ölümü, yerine geçen üçüncü petro'nun berlin'i kuşatan rus ordusunu geri çekme emrini vermesi ve akabinde rusya-prusya ittifakının kurulması savaşın seyrini tamamıyla değiştirmiştir. 1762 baharında frederick, istanbul'a elçiye yardımcı olması için françois delon'u göndermiştir. delon, padişaha değerli hediyeler takdim etmiş, frederick'in ''osmanlı savaşa katılırsa yılda 1 milyon thelar destek verilecektir'' teklifini sunmuştur. üstelik artık rus-prusya ittifakı kurulduğundan osmanlı'nın sadece avusturya'ya savaş ilan etmesi gerektiğini bildirmiştir. üçüncü mustafa ittifak yanlısı olsa da koca ragıp paşa prusya heyetini oyalamaya devam etmiştir. frederick ayrıca istanbul'daki yeniçerilerin koca ragıp paşa'nın barışçıl politikasından rahatsız olduklarını öğrenmiş, heyete yeniçerileri kışkırtmalarını bildirmiştir. bu sırada rusya'da üçüncü petro tahttan indirilmiş, yerine ikinci katerina geçmiştir. sadrazam koca ragıp paşa bu haberden sonra ekim 1762'de prusya ile ittifak antlaşmasının yapılmayacağını resmen duyurmuştur.
  
  b- ikinci katerina gölgesinde frederick - osmanlı münasebetleri:
  ocak 1763'te sadrazam koca ragıp paşa rahatsızlığından dolayı devlet işlerinden elini çekmiş, yerine yetişmesi için hamza hamit paşa'yı kaymakam tayin etmiştir. nisan ayında da koca ragıp paşa vefat etmiştir. ragıp paşa'nın siyaset sahnesinden çekilmesiyle üçüncü mustafa devlet yönetiminde daha aktif rol almaya başlamıştır. sultan üçüncü mustafa'nın prusya konusunda yaptığı ilk iş; oraya bir elçi atamak olmuştur. ahmet resmi efendi, prusya'ya gönderilmiştir. bu dönemde avrupa gündeminde lehistan kralı'nın ölümü ve veraset meselesi vardı. rusya, lehistan'a müdahale hazırlığında, avusturya lehistan meselesinde aktif rol oynamaktaydı. osmanlı ise bu meseleleri yakından takip etmiş, lehistan tahtına dışarıdan birinin çıkmasına kesinlikle karşı çıkmıştır. prusya ve rusya elçileri babıali'ye lehistan konusunda aynı düşüncede olduklarını bildirmiştir. rusya'nın lehistan konusundaki tutumu osmanlı'yı rahatlatmış, nisan 1764'te de osmanlı yönetimi istanbul'daki tüm elçiliklere lehistan konusunda bir nota vermiştir.
  
  frederick, lehistan konusunda avusturya ile osmanlı'nın karşı karşıya gelebileceğini sezdiğinden derhal ahmet resmi efendi ile görüşmüş, bir antlaşma taslağı hazırlamıştır. bu taslağa göre; antlaşma süresiz veya süreli olabilir, taraflar toprak bütünlüğü garanti edecekler, taraflardan biri saldırıya uğradığında diğeri müdahale edecek, osmanlı ile rusya anlaşmazlığa düştüğünde, prusya arabuluculuk yapacaktır. bu taslağı, prusya elçisi babıali'ye sunmuştur. osmanlı yönetimi bu antlaşma fikrine sıcak baktığını bildirmiştir. diğer yandan osmanlı'nın gündeminde 1739'da avusturya ile imzalanan belgrad antlaşması'nın yenilenmesi vardı, bu yenilemeden sonra prusya ile bu antlaşmanın imzalanabileceği bildirilmiştir. (belgrad antlaşması 12 yıllık barışı hedefleyen bir antlaşmadır) ayrıca ahmet resmi efendi de istanbul'a çağrılmıştır.
  
  11 nisan 1764'te rusya-prusya ittifak antlaşması'nın imzalanması, rusya'nın osmanlı'ya lehistan olaylarında tarafsız kalacağını bildirmesine rağmen müdahalelerine devam etmesi, hatta rus destekli bir kişinin lehistan'da tahta geçmesi, fransa'nın osmanlı'yı rusya aleyhinde kışkırtması gibi olaylar osmanlı-prusya ilişkilerini gerginleştirmiş, müttefik olma ihtimalini ortadan kaldırmıştır.
  
  1765'ten itibaren frederick'in osmanlı ile ittifak olma isteği ortadan kalkmıştır. kendisi, uzun savaşlardan yorulan ülkesinin yaralarını sarmaya yönelmiştir.
  
  1768'te lehistan meselesi nedeniyle osmanlı-rus savaşı patlak vermiştir. (bkz: 1768-1774 osmanlı rus savaşı) prusya'nın rusya ile ittifak antlaşması olmasına rağmen frederick bu savaşta arka planda olmayı, rusya'ya destek vermemeye çalışmıştır. bunun nedeni ise; rusya'nın osmanlı karşısındaki üstünlüğü ve bu savaştan sonra iyice güçlenen rusya'nın kendisine karşı da saldırılarda bulunabileceği endişesi idi. bu nedenlerden dolayı frederick, avrupa'daki sulh ortamının tekrar sağlanması için harekete geçmiştir. avusturya'yı yanına çekerek; hem rusya'ya hem de osmanlı'ya barış çağrıları yapmıştır.
  
  savaşta çeşme'de osmanlı donanmasının yakılması (bkz: çeşme faciası), karada osmanlı ordusunun yaşadığı hezimetler, osmanlı'nın prusya ve avusturya arabuluculuğuna yeşil ışık yakmasına neden oldu. fakat rusya çariçesi ikinci katerina çok ağır şartlar sununca barış ihtimali ortadan kalkmıştır. 1771'de avusturya'nın osmanlı'ya mali yardım yapması rus-avusturya gerginliği başlatmıştır. olası bir savaşı engellemek adına frederick, dikkatleri lehistan'a çekerek o ülkenin paylaşılması fikrini ortaya atmış, ortamı sakinleştirmiştir. böylece rusya'nın odak noktası eflak-boğdan'dan lehistan'a kaymıştır. prusya da bu durumdan kârlı çıkmıştır. diğer yandan avusturya'nın osmanlı ile yaptığı antlaşma ortadan kalkmış, iki devletin arabuluculuk girişimleri olumsuzlukla sonuçlanmıştır. osmanlı-rus savaşı 1774'te imzalanan küçük kaynarca antlaşması ile sona ermiş, osmanlı çok ağır bir hezimet yaşamıştır. ayrıca bu dönemde üçüncü mustafa ölmüş, birinci abdülhamit tahta geçmiştir.
  
  küçük kaynarca antlaşması osmanlı için çok ağır bir antlaşma olduğundan osmanlı yönetimi bazı maddelerin düzenlenmesini istemiş, frederick'i bu konuda aracı kılmıştır. frederick osmanlı'nın bu talebini rusya'ya bildirmiş, ikinci katerina bu talepleri kale bile almamıştır. frederick, lehistan ve danzig planları nedeniyle rusya ile arasını iyi tutmak istediğinden, osmanlı yönetimini bu antlaşmaya tamamıyla riayet etmeleri konusunda ikaz etmiştir.
  
  1774 sonrası frederick, rusya'nın avusturya ile bir olmaması için çok net rus yanlısı politikalar izlemeye başlamıştır. öyle ki 1777'de rusya-prusya ittifak antlaşması bile yenilenmiştir. diğer yandan osmanlı-rus husumeti nedeniyle osmanlı'nın avusturya'ya yaklaşmasını da el altından engellemek istemiştir.
  
  1777 sonlarında bavyera dükünün varis bırakmadan ölmesi, avusturya-prusya gerginliğini arttırmıştır. ikinci katerina bu mücadelede prusya'nın tarafını tutmuştur. avusturya'ya karşı osmanlı'yı da yanına çekmek isteyen frederick, rusya'yı osmanlı konusunda bazı tavizler verme konusunda ikna etmiştir. tabi ikinci kataerina da osmanlı'nın avusturya ile bir olmasını istemiyordu. frederick bu siyaseti çok başarılı yürütmüştür. 21 mart 1779'da osmanlı ve rusya arasında aynalıkavak tenkihnamesi imzalanmıştır.
  
  1779'dan sonra osmanlı yönetimi rusya-prusya-osmanlı ittifakının kurulması için frederick'e önerilerde bulunmuştur. frederick bu konuya sıcak baksa da ikinci katerina buna şiddetle karşı çıkmıştır. frederick uzun bir süre avusturya-osmanlı yakınlaşmasının tehlikesini öne sürerek rus çariçesini ikna etmeye çalışmıştır. bunun nedeni, rusya'nın osmanlı üzerindeki genişleme isteğini engellemek, avusturya'ya karşı avantajlı konuma geçmekti. frederick'in bu tavrı rus-prusya ilişkilerini de olumsuz etkilemeye başlamıştır. 1780 senesinde ikinci katerina ile avusturya kralı ii. joseph buluşmuştur. rus-avusturya yakınlaşması başlamıştır. bu buluşmanın neticesinde de grek projesi ortaya çıkmıştır.
  
  bu olaylar karşısında frederick, osmanlı'yı ruslar'ın kışkırtıcı tavırlarına kesinlikle karşılık vermemesi ve avusturya'ya karşı uyanık olmaları konusunda ikaz etmiştir. osmanlı yönetimi de dış politikadaki bu gelişmeler karşısında prusya'yı iyice yanına çekmeye özen göstermiştir. bu dönemde frederick osmanlı ordusunun modernizasyonu konusuna ağırlık vermiştir. kaptan-ı derya cezayirli hasan paşa, prusya'dan topçu ve mühendis zabitleri talebinde bulunmuştur. diğer yandan osmanlı yönetimi tarafından prusya'ya avusturya konusunda bir ittifak antlaşması yapılması önerisinde bulunulmuştur. frederick, rusya ile antlaşmasının devam ettiğini öne sürerek bunları reddettiyse de el altından osmanlı'ya destek vermeye devam etmiştir.
  
  amerika meselesinin antlaşmaya bağlandığı 1783 senesinden sonra ingiltere ve fransa avrupa siyasetine odaklarını arttırmıştır. ingiltere ve fransa'nın devreye girmesi rusya'nın grek projesi gibi ihtiraslı politikalarından yavaş yavaş vazgeçmesine neden olmuştur. babıali ise prusya-fransa-osmanlı ittifakının kurulması yönünde prusya'ya teklifler götürmüştür. bu teklifler tarafsızlık politikasında ısrarcı olmaya devam eden frederick tarafından reddedilmiştir. 1783'te rusya'nın kırım'ı ilhak etmesini osmanlı kabullenmek zorunda kalmıştır. frederick için de en doğrusuydu buydu. çünkü olası bir savaşta osmanlı yine ağır bir yenilgi yaşayacağından emindir.
  
  frederick'in osmanlı ile son teması yaş konsolosluğu hakkında olmuştur. prusya, geçmişten beri boğdan'dan at satın aldığından, yaş'ta bir konsolosluk açıp ticari faaliyetlerin bu konsolosluk aracılığıyla sürdürülmesini istemiştir. osmanlı bu konunun diğer devletler tarafından istismar edileceğini düşündüğünden karşı çıktıysa da 1786'da buna izin vermiştir.
  
  büyük frederik 17 ağustos 1786'da vefat etmiştir.
  
  kaynakça:
  - kemal beydilli - büyük friedrich ve osmanlılar - istanbul üniversitesi yayınları - 1985, istanbul.
  - salahaddin tansel - büyük friedrich devrinde osmanlı - prusya münasebetleri hakkında - belleten - cilt: 10 - sayı: 37, yıl: 1946 - sayfa: 133-165.