fundamentalizm

• "fundamentalizm" terimini incelemeye kalkıştığımızda latincede gidilebilecek en eski köklerin "dip", "çiftlik", "mülk", "yetkili" manalarındaki fundus, -i ismi; "kurmak", "temelini atmak" manalarındaki fundo, fundare (sinonimleri: condo, -ere; exstruo, -ere) ve "dökmek", "akıtmak", "dağıtmak", "bolca ekin üretmek" manalarındaki fundo, fundere fiilleri (yunancası kseo, kseusw) olduğu görülüyor. sonraki kuşak kelimeler ise funda, -ae "sapan"; funditor "sapan atan kimse"; fundito, funditare "sapanla atmak", "fırlatmak"; funditus "tamamen", "bütün", "dipteki" manalarında. bana kalırsa fundamentalizm terimini ilk andıran kelime olarak karşımıza (kent vb.) "kurucu", "yapıcı" manalarındaki fundator çıkıyor. bu isimle birlikte "kurmak" manasındaki fundare fiilini düşünürsek, cinssiz bir isim olan fundamen, fundaminis kelimesinin "temel", "esas", "dayanak" manalarına gelmesi de doğaldır. şu da var ki ingilizcede pek sık karşımıza çıkan find / found ve foundation'ın da anlamca ve yapıca kökü buradadır. zira yukarıda işlediğim fundator'un ingilizce karşılığı founder'dır.
  
  şu ana kadarki seyir şöyle:
  
  fundus / fundare -> funda / fundator -> fundamen
  
  fundamentalizm teriminin en yakınını bulabiliriz bu noktada: (genelde çoğul kullanılan) fundamentum. bu terim yine "temeller", "dayanaklar", "esaslar" manasındadır. latin oxford dictionary'de bu terimin fundare+mentum/mens birleşiminden oluştuğu yazılı. yani:
  
  fundamentum= temel atmak + düşünce / akıl / anlayış / niyet / plan = temel atma düşüncesi / temeli atılmış düşünce, niyeti.
  
  oxford'un sözlüğünde fundamentum'un "gereklilik", "kaçınılmazlık" (indispensable) durumunu yani "temel zorunluluk / gereksinim" halini (fundamental necessity) gösterdiği de söyleniyor. charlton t. lewis'in 1879 tarihli a latin dictionary; founded on andrews' edition of freund's latin dictionary'sinde (trustees of tufts university, oxford) fundamentum'a sinonim olarak "sedes" ve "initium" isimleri önerilmiş; bunlardan ilkinin yine "oturulacak yer", "ikamet edilen yer" manaları vardır, yani "ait olunan yer" anlamını çıkartırız sedes'ten (ki bu kelime için bakılacak kaynak da "oturmak" manasındaki sedeo, -ere fiilidir). ikincisi "initium" ise benim bayıldığım bir terimdir; initio, -are ("başlatmak, önayak olmak, takdis etmek" manalarında) fiilinden gelir "başlangıç", "ilke" manasında olup felsefi metinlerde genelde çoğul olarak ("initia") kullanılır ve " (başlangıç) öğeler(i)" manasındadır. özellikle de presokratik filozoflardan, atomculardan bahsedilirken sık kullanılır. fundamentum hem sedes hem de initium ile sinonim olunca; haliyle iyice "temel"e yerleşmiş oluyor. bütün bu açıklamalardan sonra fundamentalizm terimini incelemeye kalkıştığımızda karşımıza çıkan manalar şunlar oluyor: bir yere ait olan, başlangıç öğe, esas, esaslar, temeli kuran düşünce, kaçınılmaz nokta.
  
  seyir şu durumda:
  
  fundus / fundare -> funda / fundator -> fundamen -> fundamentum
  
  şimdi fundamentalizm terimine daha da yaklaşabilmek adına latincedeki sıfat üreten eklerden olan -e/alis'e sığınacağız; bu durumda: "ilk ilkelere, esaslara özgü / aitlik durumunu gösteren" fundamentalis sıfatını bulmuş oluyoruz. bu kelimenin terimleştiğini küçük bir arama sonunda görüyoruz: http://openlibrary.org/b/ol6408672m - http://www.archive.org/…s/institutionesth00knolgoog vs. yine kilisenin temel yasasından bahsedilirken "lex ecclesiae fundamentalis" (örn. james a. coriden, an introduction to canon law, p.47, continuum international publishing group, 2004) dendiğini de akılda tutmak gerek.
  
  lexicon latinitatis nederlandicae medii aevi'de (brill, 1987) fundamentalis'in dutch dilindeki karşılığı olarak "van het fundament" denmiş yani yukarıda yazdığım gibi "esasa, temele özgü". yine aynı sözlükte fundamentalia sözcüğü için "grondslagen" yani "esaslar" manası verilmiş. yine fundamentalitas (veya adverb olarak fundamentaliter) şeklinde isim olarak karşımıza çıkan anlam ise "esas olarak, temelde, esasa, temele, orjinal olana özgülük hali"dir.
  
  fundus / fundare -> funda / fundator -> fundamen -> fundamentum -> fundamentalis / fundamentalia / fundamentalitas
  
  sonuç itibariyle latincesi fundamentalitas olan fundamentalizm (ing. fundamentalism; fr. fondamentalisme; alm. fundamentalismus; it. fondamentalismo; nor. fundamentalisme ; por. ve isp. fundamentalismo) sistemli bir şekilde esas olana bağlılık, tutkunluk, temelden yani başlangıçta yerleşmiş olduğu yerden sapmayı kabul etmemek vb. manaları vermiş olur. en nihayetinde böyle bir kelimenin dinsel manada "aşırılık"ları (ki bunlarda da ilk yerleşilen, kabul edilen noktanın savunulması, herhangi bir sapma yaşanmaması söz konusudur) göstermesi doğaldır. temelden sapma veyahut temelde bulunan şeyi, kavramı geliştirmek, doğal olarak fundamentalitas'ın dışına çıkmak demektir. aşırılara bakarsanız, ilk haliyle kabul etme halini açıkça görürsünüz; zaten saplanmış oldukları için aşırıdırlar.
  
  meraklısına: incelemiş olduğum latince kelimelerin bazılarının lewis'in sözlüğünden karşılıklarını, kullanım alanlarını google defterine attım, meraklıysanız bakarsınız:
  http://www.google.com/…9501994974/bdrebqgoqpo2bj-qj
  
  corrigendum@:
  
  büyük üstadım, rehberim olan teoman duralı hocamın bir noktadaki itirazını sizlerle paylaşmak istiyorum:
  
  cengiz, latince "fundare"nin germen menşeli "find"la kökdeşliği yok... sözü ingilizcenin en yetkili kökenbilim sözlüklerinden robert claiborne'nun "the roots of english"ine bırakıyorum: ilkin, "fundus", bhudh- kök öbeğine ait: "latin 'fundus' (germanic 'bottom') or base. the latin word 'foundation' (base) of a building and the foundations 'founded' and 'funded' by rich people, the 'fundamental' things that are basic, and the 'profound' idea that gets to the bottom of something." "find" ise, pent- söz öbeğine mensup: "to tread, go, whence 'find' ('go after'); the germanic 'path' one treads on was borrowed from iranian, via some steppe people. various l words center on the sense 'way' (where one goes), as with 'pontoons' sometimes used to bridge (make a way across) a river. from 'pontifex', priest ('he who prepares the way'), comes 'pontifex maximus', the 'highest priest' (of rome), now one of the titles of the 'pontiff' --whence to 'pontificate' 'speak as if one were the pope.