montreux boğazlar sözleşmesi

• lozan konferansı'nda imzalanmış olan boğazlar sözleşmesi'ne göre, boğazlardan serbest geçişin güvenliğini sağlamak amacı ile, çanakkale ve istanbul boğazlarının her iki kıyıları ile, marmara denizi'ndeki adalar gayri askeri hale getirilmiş ve bu bölgelerde tahkimat yapmak ve asker bulundurmak yasaklanmıştı. buna karşılık, bu bölgelerin herhangi bir saldırıya karşı güvenliği de, sözleşmeyi imza eden devletlerle milletler cemiyeti'nin garantisi altına konulmuştu.
  
  türkiye, boğazlar üzerindeki egemenliğinin sınırlandırılması demek olan bu hükümleri istemeyerek kabul etmekle beraber, bir ümidi de, kolektif güvenlik alanında milletler cemiyeti'nin etkili bir rol oynayacağı ve aynı zamanda da silahsızlanmanın gerçekleşeceği idi. fakat her iki konudaki ümit de gerçekleşmedi. ne silahsızlanma yolunda olumlu adımlar atılabildi ve ne de kolektif güvenlik konu-sunda milletler cemiyeti kendisinden bekleneni verebildi.
  
  japonya'nın mançurya'ya saldırması karşısında milletler cemiyeti hiçbir şey yapamamıştı. silahsızlanma çabaları ise tam anlamıyla sürüncemede idi. bu durum karşısında türkiye 1935 yılından itibaren boğazlara ait demilitarizasyon hükümlerini kaldırmak için teşebbüse geçti. 1933'te silahsızlanma konferansı'nda ilk defa bu hükümlerin kaldırılmasını istedi. fakat bu istek, silahsızlanma meselesiyle doğ-rudan doğruya ilgili görülmediğinden mesele geri kaldı.
  
  1934'ten itibaren almanya'nın silahsızlanmaya başlaması ve 1935 martında da mecburi askerlik sistemini ihdas ile silahlanmasını açık bir hale getirmesi üzerine, türkiye de bu meseleyi daha ısrarla ele aldı. almanya'nın silahlanmasını görüşmek üzere olağanüstü toplanan milletler cemiyeti konseyi'nde 17 nisan 1935 günü yaptığı konuşmada, türkiye dışişleri bakanı tevfik rüştü aras, yine boğazların silahsızlandırılmış olması konusunu ele alarak, bu meselenin türkiye'nin güvenliği ile yakından ilgili bulunduğunu, boğazların askerlikten tecridi ile gerçekte türkiye'nin savunmasının zayıflatılmış olduğunu ve bu sebeple bu hükümlerin kaldırılmasını istedi. ingiltere, fransa ve italya temsilcileri meselenin konu ile doğrudan doğruya ilgili olmadığını ileri sürdüler. sovyet delegesi litvinov ise türkiye'nin görüşünü destekledi.
  
  türkiye, boğazlar konusundaki bu isteğini, mayıs ayında bal-kan antantı konseyi'nin bükreş toplantısında, milletler cemiyeti asamblesi'nin eylül ayındaki toplantısında ve nihayet, italya'nın habeşistan'a saldırması dolayısıyla bu devlete uygulanacak zorlama tedbirleri konuşulurken yine milletler cemiyeti'nin kasım toplantısında tekrar söz konusu etti.
  
  bu şekilde olumlu bir diplomatik atmosfer yaratmaya muvaffak olmuştu. zorlama tedbirlerine rağmen italya habeşistan'ı işgal edince ve bu arada almanya da versay'a aykırı olarak ren bölgesini militarize edince, türkiye de, 10 nisan 1936'da, boğazlar sözleşmesi'ni imzalamış olan devletlere verdiği notada avrupa'daki buhranların 1923 boğazlar sözleşmesi'yle boğazların güvenliği için verilmiş olan kolektif garantiyi artık işlemez hale getirdiğini belirterek, kendi güvenliği, savunması ve egemenlik haklarının, korunması bakımından bu statünün değiştirilerek, bo-ğazların askerileştirilmesini istedi.
  
  antlaşmaların hiçe sayıldığı veya kuvvet zoru ile değiştirildiği bir sırada türkiye'nin bu barışçı ve samimi davranışı sempati ile karşılandı. ilk olumlu cevap ingiltere'den geldi. türkiye'nin bu işi müzakere yolu ile, yapmak istemesi ingiltere'yi hoşnut bırakmıştı. öte yandan, şimdi ingiltere türkiye'ye karşı politikasını değiştirmiş ve bu devleti kendisine bağlamak istiyordu.
  
  akdeniz'de kuvvetli bir türkiye, ingiltere için değerli bir dost olacaktı. ingilizler bu sayede türkiye'yi, sovyetler birliği'nden ziyade kendilerine daha yakın geti-receklerdi. sonraki olaylar bu ümitlerin boş olmadığını göstere-cektir.
  
  türkiye'yi destekleyen ikinci devlet sovyet rusya oldu. sovyetler boğazların gayri askeri hale getirilmesine ve boğazlar üzerin-deki türk egemenliğinin sınırlandırılmasına daha lozan'da muhalefet etmişlerdi.
  
  italya hariç, fransa ve diğer devletler de türkiye'nin isteğini kabul ettiler. italya, avrupa'da kendisine karşı mevcut olan hava dolayısıyla şimdilik uzakta kalmayı tercih etti. fakat türk-ingiliz yakınlaşmasını da italya hoş karşılamıyordu.
  
  1923 boğazlar sözleşmesi'ni değiştirecek konferans, 22 haziran 1936'da isviçre'de montreux'de toplandı ve montreux sözleşmesi adını alan yeni boğazlar sözleşmesi 20 temmuz 1936'da imzalandı. sözleşme; türkiye, ingiltere, fransa, sovyetler birliği, japonya, romanya, bulgaristan, yunanistan ve yugoslavya arasında imzalanmıştır.
  
  montreux sözleşmesi ile boğazlar hakkındaki silahsızlanma ka-yıtları kaldırılıyordu ve türkiye'nin boğazlar üzerindeki egemenliği tam olarak kuruluyordu. öte yandan, 1923 sözleşmesi'ne oranla, hem türkiye ve hem de karadeniz devletleri lehine bazı değişiklikler de getirmiştir. özellikle savaş gemilerinin boğazlardan geçmesi meselesinde, türkiye tarafsız ve savaş dışı ise, savaşan tarafların savaş gemileri boğazlardan geçemeyecekti.
  
  türkiye bir savaşa girerse veya kendisini yakın bir savaş tehlikesi karşısında görürse, diğer devletlerin savaş gemilerinin boğazlardan geçmesi tamamıyla türkiye'nin kendi takdirine kalacaktır. isterse geçirecek, istemezse geçirmeyecektir.
  
  karadeniz devletleri lehine yapılan değişikliklere gelince: karadeniz'de kıyısı olmayan devletlerin karadeniz'e geçirebilecekleri ve bu denizde bulundurabilecekleri savaş gemilerinin cinsi, büyüklüğü ve toplam tonajı sınırlanıyordu ki, bu hüküm güvenlikleri bakımından karadeniz devletlerinin lehine idi. karadeniz devletlerinin savaş gemilerinin boğazlardan geçişi için de bir hayli geniş bir serbesti tanınmıştı.
  
  sözleşme 20 yıl için imzalanmakla beraber, şimdiye kadar hiçbir imzacı devlet tarafından feshedilmemiş olduğundan, yürürlükte devam etmektedir. italya montreux sözleşmesi'ne 1938 mayısında katılmıştır.
  
  montreux konferansı türk-ingiliz ve türk-sovyet münasebet-lerinde bir dönem noktası teşkil etmiştir. türk-ingiliz yakınlaşması bu konferansta en önemli gelişmesini kaydetmiştir. açıktır ki, eğer ingiltere'nin rızası ve anlayışı olmasaydı, türkiye'nin boğazlar, rejimini bu derece kendi lehine değiştirmesi mümkün olamazdı.
  
  ingiltere'nin türkiye'ye karşı bu sempatik davranışı ise, şimdi italya'nın doğu akdeniz bölgesinde ortaya çıkardığı tehditten doğmuştu. böy-le bir tehdide karşı ingiltere türkiye'de sağlam bir dayanak görmüş ve türkiye'yi kendi tarafına çekmek istemişti. aynı tehdit karşısında türkiye'nin de, askeri güç bakımından zayıf bir sovyetler birliği yerine, denizlerde kuvvetli olan ingiltere'ye kayması tabii idi.
  
  işte bu şartlar montreux'den sonra türk-ingiliz münasebetlerini daha da geliştirdi. 1937 yılında karabük demir-çelik fabrikası ingiltere'nin yardımı ile kuruldu. 1938 yılında ingiltere türkiye'ye, 10 milyonu ticari kredi ve 6 milyonu da savaş gemisi ve savaş malzemesi satın, alınması için, 16 milyon ingiliz liralık bir kredi açtı. türkiye ve ingiltere artık yollarını kesin olarak çizmişler ve barış yolunda bera-ber yürüyorlardı. bunun içindir ki, 1939 ilkbaharında avrupa tehlikeli buhranlar içine girmeye başlayınca, türkiye tereddüt etmeksizin ingiltere'ye bağlanacak ve bir ittifakın ilk adımlarını atacaktır.
  
  türkiye, akdeniz'deki italyan tehlikesi karşısında bu şekilde ingiltere'ye bağlanırken, sovyetler birliğini terketmek niyetinde değildi ve bu devlet türk dış politikasının temel unsuru olmakta devam ediyordu. lakin türk-ingiliz' yakınlaşması sovyetleri hoşnut bırakmadı.
  
  öte yandan, türkiye'nin almanya ile de sıkı ticaret münasebetlerinde bulunması, bu hoşnutsuzluğu daha da arttırmıştır. bununla beraber iki devletin münasebetlerinde herhangi bir gerginlik almamıştır. fakat gerçek şuydu ki, bu münasebetlerde bir takım soğukluk noktaları mevcuttu. 1939 yazında iki devletin yolları birbirinden kesin olarak ayrılacaktır.