nedensellik

• bazı yaklaşımlar, nedensel ilişkilerin doğada başka, insan davranışlarında başka şekillerde gerçekleştiğini ileri sürer. böyle yapmalarının nedeni, sosyal alanda (doğadakinden farklı olarak) kültür, psikoloji ve bu gibi faktörlerin tesiriyle şekillenen akıl yürütme süreçlerinin varolmasına önem atfetmelerinden ileri gelir. buradan hareketle de, nedenselliğin sosyal bilimlerde, doğal bilimlerde yapıldığı şekilde analiz edilemeyeceği sonucuna varırlar.
  
  örneğin, steve smith, bu konuda, "cause" ile "reason" arasındaki farka dikkat çeker. bu kelimelerin her ikisi de türkçeye "sebep" olarak çevrilse de, reason kelimesi, akla ve akıl yürütmeye atıfta bulunur. yani bir insan önce "reason" eder, akıl yürütür, sonra da bir eylemde bulunur.
  
  cause ise, daha teknik bir anlam ifade eder. harhangi bir sonuca neden olan her sebep, cause olarak nitelendirilebilir. örneğin, havanın ısınması, karların erimesinin sebebidir. bu sebep ile sonuç arasında herhangi bir bilişsel (cognitive) ilişki yoktur.
  
  steve smith'in şu makalesi, bu ayrım konusuna eğilen, okunmaya değer birkaç sayfa içerir:
  smith, steve. 2000. “wendt’s world.” review of international studies 26(1): 151-163.
  
  konuya kabaca değinen türkçe bir örnek için ise, aşağıdaki alıntıya bakılabilir.
  
  --- alıntı ---
  
  insan davranışları (hatalı ya da hatasız) bir akıl yürütme süreci içinde şekillenir. “birileri halkı kışkırttı ve sonra da bazı tatsız olaylar yaşandı” gibi bir ifade, bu düşünsel süreci gözardı ediyor olması itibariyle problemli. zira bu cümleye göre, “kışkırtma” sebebi, “tatsız olaylar” sonucunu doğuruyor.
  
  halbuki, insan davranışları, “yıldırım düştü ve sonra da adam öldü” örneğinde olduğu gibi, “yıldırım” sebebi ve “ölüm” sonucundan ibaret olan teknik bir boyuta sıkıştırılmaya müsait değil. çünkü, “yıldırım”ın aksine, “kışkırtma” yoruma açık. bu nedenle de, “tatsız olaylar” gibi bir sonucu doğru bir şekilde açıklayabilmek için, bu davranışı sergileyenlerin niçin kışkırdıklarını bilmek gerekli. bu ise, ilgili kimselerin anlam dünyalarına dair bazı sorgulamalar yapmakla mümkün.
  
  kaynak: kışkır(t)ma / serdar kaya / taraf / 11 mart 2012
  
  --- alıntı sonu ---
  
  tema:
  (bkz: bilim felsefesi/@derinsular)