sığmazam

• divan edebiyatı bakımından eğrisini doğrusunu irdeleyecek bilgi birikimim yok. fakat ortaya koyduğu felsefenin çok değerli olduğunu belirtmek isterim. nesimi'yi tarihin akışı içinde gerçeklikten koparıp, etrafı efsanelerle örülü bir karaktere dönüştürecek her şey bu gazelde mevcuttur. aynı anda hem döneminin çok ilerisinde, hem de antik yunan felsefesiyle açık paralellikler kurulabilecek yapıda yazılmış bir gazeldir. halifesi olduğu garip hurufi tarikatının etkisinden öte bir şey burada bahsettiğim. çalkantılı bir döneme denk gelen gençliğinde, selçuklu sonrası coğrafyasında çok gezmiş; hep felsefi bir amaç aramış bir adamın coşkulu keşfidir resmen "sığmazam." dağ tepe aradığı güneşin kendi içinde olduğunu en sonunda anlamıştır nesimi (bkz, mağara alegorisi, ene'l-hakk).
  
  türkçe divanında, profesör doktor hüseyin ayan'ın dizilimiyle, 270 numaralı gazelinin, halk arasındaki adıyla "sığmazam"ın, hem latin harflerine uyarlanmış eski türkçesi hem de modern türkçe açıklaması yaklaşık şöyledir (modern türkçe metne temel olarak ömür ceylan'ın çevirisi ve yardımcı olarak da çeşitli tasavvuf siteleri kullanılmıştır; beyitlerin altındaki yorumlar, aksi belirtilmediyse, tamamen şahsi eklemelerimdir),
  
  -müfte'ilün mefa'ilün müfte'ilün mefa'ilün-
  
  1
  
  mende sıgar iki cihan men bu cihana sıgmazam
  cevher-i lamekan menem kevn ü mekana sıgmazam
  
  - iki dünya bana sığar ama ben bu dünyaya sığmam
  - mekansız olan tanrı'nın kaynağı* benken, elbette varlığa ve mekana sığmam
  
  * buradaki "cevher" tanımından yola çıkılarak 17. yüzyıl metafizik felsefesindeki töz tartışmasına veya daha da geriye giderek antik felsefeye ilişkin çıkarımlar yapılabilir. nesimi kendisini aciz bir kuldan öte, sadece maddeyle açıklanamayacak -ve maddeden üstün- bir kaynak olarak görüyor.
  
  2
  
  kevn ü mekandur ayetüm zata gider bidayetüm
  sen bu nişan ile meni bil ki nişana sığmazam
  
  - varlık ve mekan benim belirtilerimdir; başlangıcım zat'tır*
  - sen bu izi takip ettiğinde anlayacaksın ki, ben hiçbir ize sığmam
  
  * burada zat derken tanrı kastedilmekle birlikte, kelime "kendi, öz, ait, ehil, asıl ve sahip" gibi anlamları da içerir. tanrı'nın özünden çıkma durumu olduğu gibi kendi kendinin başlangıcı olma durumu da sezilebilir. aslında bunların ikisi de nesimi'ye göre aynı şeylerdir diyebilirim.
  
  3
  
  kimse güman ü zann ile olmadı hakk ile biliş
  hakkı bilen bilür ki men zann ü gümana sıgmazam
  
  - tereddütle, şüpheyle hakk'ı* bilebilen olmadı
  - hakk'ı gerçekten bilenler bilir ki, ben tereddütle şüpheye sığmam
  
  * islam'da allah'ın 99 isminden biri; şüpheye yer bırakmayan gerçek anlamında. bu gerçeğe ulaşmak için tüm yanılsamalardan kurtulunması gerekir.
  
  4
  
  surete bah vü ma'niyi suret içinde tanı kim
  cism ile can menem veli cism ile cana sıgmazam
  
  - şekle bak ve manayı* şeklin içinde tanı
  - içine sığmadığım ruh da benim, beden de benim
  
  * şekil bir aracıdır. ondan yola çıkılarak ulaşılan şey manadır. mana da nesimi'nin içindedir; ne ruha ne de bedene sığmaz. burada hurufi inanışına bir gönderme var. bu kaba sığmama durumunun insanın şekline yansıdığını, orada ibareler bıraktığını ima ediyor denebilir (daha detaylı bilgi için 32 sayısının dini ve felsefi incelemelerine bakılabilir; kabala'nın 32 yolu, 32 farz gibi).
  
  5
  
  hem sadefem hem incüyem haşr ü sırat
  munca kumaş ü raht ile men bu dükana sıgmazam
  
  - hem istiridye kabuğuyum, hem de incisi; mahşer ve sırat fedaisiyim
  - doğal olarak, bunca değerli kumaşla ben bu dükkana sığmam
  
  6
  
  genc-i nihan menem men uş 'ayn-ı 'ıyan menem men uş
  gevher-i kan menem men uş bahr ile kana sıgmazam
  
  - gözlerden saklı hazine de, görünenin ta kendisi de benim
  - en değerli kaynak olarak, ne denize ne de maden ocaklarına sığmam
  
  7
  
  'arş ile ferş ü kaf ü nun mende bulındı cümle çün
  kes sözini uzatma kim şerh u beyana sıgmazam
  
  - yer, gök ve oluş (kaf-nun)* hep bende bulunduğundan
  - kes sözünü uzatma çünkü ben izahlara sığmam
  
  * birçok ayette allah'ın bir işin olmasını istemesi ve o işin hemen olması. bu beyitte, yaradılış alanının ve yaradılış ilkesinin insan vücudunda toplanması olayı gözlemlenebilir.
  
  8
  
  gerçi muhit-i a'zamam adum adem durur ademem
  dar ile "kün fekan"* menem men b mekana sıgmazam
  
  - engin bir okyanus olsam da insanım
  - "ol" emri de benim, emrin sonucu da benim; dolayısıyla, ben bu mekana sığmam
  
  * "ol dedi, ve oldu!" şeklindeki ilahi emir ve yaratılma. gazelin genelindeki bütünlük teması burada da devam ediyor.
  
  9
  
  can ile hem cihan menem dehr ile hem zeman menem
  gör bu latifeyi ki men dehr ü zemana sıgmazam
  
  - canla aynı dünyayı, dünya ile aynı zamanı paylaşan benim
  - şu latifeye bak ki, ben ne dünyaya ne de zamana sığmam*
  
  * (bkz: allah'ın kendi yarattığı varlığı cezalandırması /@deliogul)
  
  10
  
  encüm ile felek menem vahy ile melek menem
  çek dilüni vü epsem ol men bu lisana sıgmazam
  
  - gökyüzü, yıldızlar ve vahiy bilen melek benim
  - bana dil uzatma çünkü ben hiçbir dile sığmam
  
  11
  
  zerre menem güneş menem çar ile penc ü şeş menem
  sureti gör beyan ile çünki beyana sıgmazam
  
  - zerre benim, güneş benim; dört unsur, beş duyu ve altı yön de benim*
  - böylece ortaya çıkan şekli gör; zira ben aslında hiçbir ada sığmam
  
  * dört unsur, toprak, hava, su ve ateşi; altı yön de, ön, arka, sağ, sol, alt ve üstü -yani hareket alanımızı- temsil ediyor. her şeyi kapsayan bir olgunun herhangi bir isimle anılmasının mümkün olmayacağı anlatılıyor. günümüzde bile tam oturmamış olan bireyselliğin, nesimi'nin sanatında bu kadar güçlü ve değerli bir konumda olması gerçekten ilgi çekici.
  
  12
  
  zat ileyem şıfat ile kadr ileyem berat ile
  gül-şekerem nebat ile piste-dehana sıgmazam
  
  - zat (öz) ileyim, sıfatlayım; kadir ve berat'layım
  - bitkilerin içine gizlenmiş gül şekerim; kapalı ağızlara sığmam
  
  13
  
  şehd ile hem şeker menem şems menem kamer menem
  ruh-ı revan bagışlaram ruh-ı revana sıgmazam
  
  - güneş benim, ay benim; hem bal, hem de şeker benim
  - tüm canlılara ruh bağışlarım; kendim ruha sığmam
  
  14
  
  tir menem keman menem pir menem civan menem
  devlet-i cavidan menem ine vü ana sıgmazam
  
  - ok benim, yay benim; genç de benim yaşlı da
  - ölümsüzlüğüm*; hiçbir işaretle tarif edilemem
  
  * ölüm hakkında çok düşünenler için yeni tartışma kapıları açacak bir beyit. burada kesinlikle bir ilahi adalet, cennet vaadi çıkarımı yapılmamalıdır. prof. dr. hüseyin ayan'ın, abdülbaki gölpınarlı'dan yaptığı alıntı bu noktada önem kazanıyor, "nesimi, ölünün kabirde dirilmeyeceğini, bu hususa dair söylenen sözlerin mecazi anlamda alınması icabettiğini söylemiş... fakat bu aşırı teklif, cezalandırılmasını çabuklaştırmaktan başka bir sonuç vermemiştir."
  
  15
  
  yir ü göki düzen menem girü dönüp bozan menem
  cümle yazu yazan menem men bu divana sıgmazam
  
  - yeri göğü düzenleyen, geri dönüp bozan benim
  - tüm yazılar benken, tabi ki ben bu divana sığmam
  
  16
  
  nara yanan şecer menem çarha çıhar hacer menem
  gör bu odun zebanesin men bu zebana sıgmazam
  
  - ateşte yanan ağaç benim, gökyüzüne çıkan taş benim
  - gör bu ateşin alevini, ben bu aleve sığmam*
  
  * ömür ceylan'a göre, burada alev (yalım) denirken dil denmek istiyor; ateşin dili şeklinde.
  
  17
  
  gerçi bu gün nesimiyem haşimiyem kureyşiyem
  mundan uludur ayetüm ayet ü şana sıgmazam
  
  - gerçi bugün nesimi'yim, haşimi'yim, kureyşi'yim
  - bunlardan uludur benim delillerim, delile ve şana sığmam