ekrem demirli

• musa iğrek'in röportajından alıntıdır:
  
  musa iğrek: - bir söyleşinizde “tasavvuf, ilk kez ibnü’l-arabî ve takipçileriyle birlikte metafizik bir çerçeve kazanarak islam ilim geleneğinin merkezine yerleşti.” diyorsunuz. sizin deyişinizle “bütün tasavvufu temsil eden” bu önemli eserin tercümesi için neden bunca yıl beklendi?
  
  ekrem demirli: - belki soruyu bu ihmalin gerekçeleri nedir, diye yeniden ifade etmek lazım. meseleyi iki aşamada ele alabiliriz: birincisi osmanlı döneminde –bilhassa son dönemlerde- niçin tercüme edilmemiş, ikincisi cumhuriyet döneminde niçin tercüme edilmemiş? bence osmanlı dönemi, büyük kitapları, onların özetlendiği muhtasar kitaplardan takip etmeyi tercih etmiş. bu iki kitap türü arasında ortaya çıkan boşluğu ise müderrisin ve şarihin doldurduğu hakkında iyimser bir kanaat yaygın. ben bu kanaatte değilim gerçi. bana göre sorun daha ciddi. osmanlı aydınlarının bilim ve düşünceyle kurdukları ilişkiyi iyi tahlil etmek gerekiyor. cumhuriyet devrinde ise sorun daha çok bir ilgi ve yeterlilik sorunu şeklinde gözüküyor. kanaatimce sadece fütûhat-ı mekkiyye’yi değil, pek çok kitabı tercüme edebilecek birikim hâlihazırda oluşmuş değil. yani “tercüme edilmemiş” değil, “edilememiştir” diyerek yüzleşmemiz lazım ciddi bir sorunla. bu noktada ileri sürülebilecek pek çok karşıt görüş bu olguyu perdelemekten ileri gitmez. cumhuriyet döneminde üniversitelerde oluşan birikim islam metafiziğinin kaynaklarını takip edebilecek yeterlilikte değil. kanaatimce ibn sina, razi gibi isimler niçin tercüme edilmemişse fütûhat da onun için tercüme edilmemiştir.
  
  - fütûhat-ı mekkiyye’yi ibnü’l-arabî şöyle tanımlıyor: “muhammedî şeriatın batınî boyutlarıyla ortaya konulduğu bir kitaptır.” bunu biraz açar mısınız?
  
  - fütûhat-ı mekkiyye özünde vahyin bulunduğu bir “dinî tefekkür” kitabıdır. kitabın bence en değişmez vasfı budur. ibnü’l-arabî dinin iman-ibadet ve ahlâk alanındaki hakikatlerini evrensel bir dille nasıl ele alabiliriz, bütün bu bahisleri “insan” sorunu üzerinden nasıl ifade edebiliriz diye düşünür. bu özelliğiyle eseri gazali’nin ihya’sıyla mukayese ederken şunu söylemiştim: gazali çok önemli bir teşebbüsünü belirgin bir ana fikre sahip olmadığı için eksik bırakmış görünmektedir. ibnü’l-arabî ise vahdet-i vücud diye ifade ettiğimiz bir ana fikre sahip olduğu için o işi ikmal etmeye çalışmıştır. bu iş dinin zahir’i ve batınî boyutlarıyla yeniden yorumlanması, yani bir “ihya” teşebbüsü olarak görülebilir.
  
  - otuz yedi ciltten oluşan ve “islamiyet’teki bütün zahirî ve batınî ilimleri kapsayan” fütûhat-ı mekkiyye’yi tercümeye niyetlendiğiniz gün neler geçmişti aklınızdan?
  
  - tam olarak hatırlamıyorum, 1994 senesinde fütûhat’ı okumaya karar verdiğimde pek çok kişiye inandırıcı gelmemişti, bunu hatırlıyorum. öteden beri şöyle bir düşüncem vardı: türkiye’de bilgiyle insan arasındaki engelleri azaltmaksızın edebiyatta, tefekkürde, sanatta sağlıklı bir düşüncenin gelişmesi mümkün değil. düşüncenin olmadığı yerde ise dile hamaset hâkim olur. hamaset şöyle konuşur: “falanca çok büyüktür”, “çok önemlidir”, “bizde daha iyisi vardır” vs. bence türkiye’nin en azından bir asrı böyle harcanmıştır. bilgi hamaseti dışlar ve gerçeğin serin tabiatıyla yüzleşmeyi sağlar. artık şöyle konuşuruz: “falan şöyle der, bu düşünce doğrudur.” ben türkiye’de çalıştığım alanla ilgili söylemi hamasetten kurtarmak istedim. meselenin esası budur.
  
  - yaklaşık altı yılın sonunda, 18 ciltle tercümeyi tamamlamak üzeresiniz, ibnü’l-arabî’yi çevirmedeki zorluklar nelerdi?
  
  - bir kitabın çevirisinde bence en önemli mesele kitapla ilgili bir perspektif sahibi olabilmek. neyi çevirdiğiniz hakkında doğru bir kanaatiniz olmalı. bence üzerinde en çok durmamız gereken nokta budur. ben bu büyük sorunu konevî’nin rehberliğiyle aşmaya çalıştım. aslında ibnü’l-arabî’ye kadar yaptığım bütün çalışmalar bir hazırlık süreciydi. aklımda sürekli ibnü’l-arabî, fusûs ve fütûhat vardı. günlerce kendi kendime konuştuğum ve ibnü’l-arabî ile sohbet ettiğim oldu. kimdi ve ne yapmak istemişti? bu büyük sorunu çözmek istedim. başka büyük zorluk kitabın hacmi. her biri yaklaşık beş yüz sayfalık büyük boy on sekiz cilt kitabı tercüme etmek, itiraf edeyim ki, düşündüğümden daha zor oldu. dil ve üsluptan kaynaklanan sorunlar oldu, zengin konulu bir kitabı çevirmenin güçlükleri oldu. konuların bir kısmı ilgimi daha az çeken konulardı. en büyük sorunlardan biri de bu bahisleri tartışabileceğim kimsenin olmayışıydı. bir iki yakın arkadaşımı istisna edersem, tercüme sürecinde bende hâsıl olan duygu ve düşünceyi paylaşabileceğim kimse yoktu. üstelik türkiye’de veya dünyada ciddi bir uzmanının bulunmadığı bir düşünür ibnü’l-arabî. bunun da büyük zorlukları oldu.
  
  - geçen süre içerisinde nasıl tepkiler aldınız ve tercüme aşamasında yıldığınız zamanlar oldu mu?
  
  - yılmak değil de, zorlandığım oldu tabii ki! en çok on yedinci ciltte zorlandım. bunun dışında zorlandığım ve keyfimin kaçtığı zamanlar da oldu. konuların benzediği bahisler ve yeni bir şey öğrenmediğimde heyecanımın azaldığı dönemler oldu. tepkilere gelirsek, doğrusu çok olumlu tepkiler aldığımı belirtmeliyim. meslektaşlarımdan çok doğru eleştiriler ve tepkiler aldım. bunların bir kısmı tercüme sürecini etkilemiştir. belki daha sonra da etkileyecektir. fütûhat beni çok kıymetli insanlarla tanıştırdı, onların kitabın tercümesinden yararlandıklarına şahit oldum. olumsuz tepkiler de aldım. bir kısmı kitabın tercümesini gereksiz bulduğunu belirtti, bir kısmı özetlense daha iyi olurdu dedi. genellikle yeni kelimeler kullandığımı söyleyenler oldu, ancak bunun mahzurunu anlamış değilim. türkiye’de bir çeviri nasıl ele alınır ve nasıl eleştirilir, bu da ciddi bir sorun. imla hataları var, bu konulardaki eleştiriler çok haklı. ileriki baskılarda bu hataları gidereceğiz inşallah. muhtemelen tercüme hataları yapmışımdır –tamamen sehven yapılmış bir hataya 10. ciltte işaret etmiş ve özür dilemiştim- onları da ikinci baskılarda dikkatle tashih etmek lazım.
  
  - ibnü’l-arabî’ye atfedilen 600’den fazla eser olduğu söyleniyor. şunu merak ediyorum, “bir tek kitap yazmaya bile niyet etmedim.” diyen şeyh’ül ekber, bu kadar eseri nasıl yazdı?
  
  - bu sayı meselesini doğru anlamak gerekiyor. ibnü’l-arabî en velut birkaç yazardan biridir. fakat bu sayının altı yüze çıkması abartılı. daha doğrusu bu eserlerin önemli bir kısmının küçük risalelerden oluştuğunu hesaba katmak gerekir. bence fütûhat, ibnü’l-arabî’nin bütün bir özeti gibi. ibnü’l-arabî bahsettiğiniz cümleyi fütûhat’ta da tekrar eder ve “bu yola başka amaçlarla girdik” der. başka bir söz de beklenemezdi herhalde. çünkü seyr ü süluk ikilik kabul etmez, insanın bütün amaçlarından sıyrılıp rıza-yı bari’ye odaklanması şarttır. ibnü’l-arabî de bunu söylemek istiyor. fütûhat ve diğer eserlerini ise bize bir lütuf ve “miraç” hediyesi olarak takdim ediyor. biz de bu hediyeleri büyük bir bahtiyarlıkla kabul etmeliyiz.
  
  - ibnü’l-arabî’nin eserlerinin pek çoğu üzerinde çalışılmamış ve bu eserler yayımlanmayı bekliyor, diyebilir miyiz?
  
  - prof. dr. mahmut kaya hoca bir kitabını ithaf ederken “hakkı yenmiş medeniyetimize” diye bir tabir kullanmış. çok hoşuma giden bir tabir bu. “hakkı yenmiş” olanların içine en çok girmesi gereken kişilerden biri ibnü’l-arabî’dir. ayrıca konevî girer, ferganî girer, cendî girer, islam filozofları, kelamcıları, farklı dönemlerden pek çok düşünür girer. üstelik hakkı yiyenler bizzat biz müslümanlarız. bence önümüzdeki otuz kırk sene içerisinde müslümanların medeniyetleri hakkında titiz çalışmalar yapmaları lazım. şu anki gidişattan ümitli değilim. müslümanlar hâlâ “sevmek” ve “önemli bulmak” gibi hamaset cümlelerinden başka bir şey yapmıyor. şu gerçeği çok iyi anlamamız lazım: ibnü’l-arabî’yi ancak ve ancak islam medeniyeti yetiştirebilirdi.
  
  - molla câmî “konevî’nin eserlerini okumadan, ibnü'l-arabî’nin varlığın birliği yani vahdet-i vücud ile ilgili öğretilerini hem akla, hem de şeriate uygun bir şekilde anlamak imkânsızdır.” der. neler diyeceksiniz, bu konuda?
  
  - çalışmalarıma yön veren cümlelerden birisi bu olmuştur. ibnü'l-arabî ve sadreddin konevi birbirinden ayırmanın mümkün olmadığı iki büyük düşünürüdür. ibnü'l-arabî araştırmalarındaki başarısızlık kanaatimce konevi’nin ihmal edilmesinden kaynaklanmıştır. konevi bize zemini ve çerçeveyi verir.
  
  - ibnü’l-arabî uzmanlarından ispanyalı prof. dr. pablo beneito, “ibnü’l-arabî ile batı düşüncesi arasında entelektüel seviyede bir ilişki bulunmadığını, çünkü ibnü’l-arabî’nin eserlerinin 20. yüzyılın başlarından önce batı dillerine tercüme edilmediğini” söylüyor. batı’da ibnü’l-arabî üzerine pek çok çalışma var, bunu göz önünde bulundurursak, batı’nın ibnü’l-arabî ile tanışması konusunda siz ne düşünüyorsunuz?
  
  - aynı kanaatteyim. batı’nın ibnü’l-arabî’yi ve hatta tasavvufu pek önemsemediğini düşünüyorum. bu konuda verdiğim bir misal vardır: bazı batılı araştırmacılar dante’de ibnü’l-arabî etkisinden söz ederler. ben de diyorum ki, dante’nin siyah ve beyaz dünyasıyla ibnü’l-arabî’nin paradoksal ve karmaşık dünyası arasında bir irtibat bulmak mümkün değil. ibnü’l-arabî bir düşünceye kıyısından köşesinden tesir etmez. o bir yere girdiğinde düşünceyi yeni baştan inşa eder, temelini değiştirir. ibnü’l-arabî etkisini böyle bir değişimde görmek lazım. yoksa herhangi bir düşüncenin verebileceği bir etkiyi ibnü’l-arabî’nin vermiş olmasının bir manası yok. bence ibnü’l-arabî hem batı hem islam için bir “kenz-i mahfi” olarak kalmıştır. batı’da ibnü’l-arabî üzerinde ciddi bir araştırma görmedim. yazılan az sayıdaki kitap ise türkiye’de başka saiklerle önemli hale geliyor galiba.
  
  - ilk kez tamamıyla başka bir dile çevrilen fütûhat-ı mekkiyye tercümesi tasavvuf tarihi açısından kendine nasıl bir yer bulacak?
  
  - tek başına fütûhat çevirisini değil de bu kapsamda yazdığım fusûs’ül-hikem şerhini, konevî çevirilerini ve konevî üzerine kitaplarımı, ibnü’l-arabî metafiziği hakkındaki kitabımı birlikte değerlendirmem lazım. kendi adıma bu çalışmaları bir proje bütünlüğü içerisinde planlamıştım ve allah gerçekleştirmeyi nasip etti. bu eserler türkiye’de islam medeniyetini ciddiye alan farklı alanlardaki insanları hedeflemiştir. bunların içinde ilahiyatçılar ve felsefeciler kadar edebiyatçılar, şairler, hikâye yazarları var. ileriki yıllarda çalışmalar ve tabii ki fütûhat’ın islam düşüncesi çalışmaları içerisinde bir dönüm noktası olması gerekiyor. ancak paralel çalışmaların yapılması lazım: islam felsefe ve kelam klasikleri tercüme süreci tamamlanmazsa tek başına fütûhat’ın bir etkisi olacağını zannetmem. yeni bir şerh ve telhis dönemine girmek lazım! fusûsu’l-hikem şerhi ibn sina’nın metafizik ve işarat gibi kitaplarının veya kelamdan bazı temel kitapların şerhiyle anlam bulacak. bu sayede klasik eserlerle bağımızın yeniden kurulması lazımdır. aksi halde islam medeniyetindeki bilimlerin dilini anlamamız mümkün olmayacak.
  
  - prof. dr. mahmut erol kılıç “fusûs’ül hikem, ibnü’l-arabî’nin ilk okunacak kitabı değil, fusûs, özel bir eserdir, bir nevi mezuniyet kitabıdır. bir hayli merhaleden sonra okunur.” diyor. ibnü’l-arabî’nin dünyasına girmek isteyenlere siz ne tavsiye edersiniz, nereden başlanmalı sizce?
  
  - bir ibnü’l-arabî okuru evvelemirde evrensel çapta bir metafizikçinin karşısında olduğunu bilmeli. bu şuura sahip bir insana karşı ibnü’l-arabî tahmin edilemeyecek kadar cömert davranacaktır. bence işin özeti şu: islam metafizikçileri açık ve anlaşılır bir dil kullanmışlardır. çünkü bu dinin peygamberi öyle bir dil kullanmıştır. kimse hazreti peygamber’den daha bilgili ve daha hikmetli değil. islam metafizikçileri dili belirsizleştirerek insan üzerinde otorite inşa etmezler, insanı ezmezler. islam gizemci ve karanlık bir düşünceye sahip değil, hakikati anlamak için gözleri yummak gerekmez bu gelenekte. herkese açıktır kapı ve ciddiyetle davrananlar o kapıdan içeri girebilirler. bence sıralamaya gerek yok, ısrarla ve cesaretle ibnü’l-arabî ve benzeri klasik düşünürlerimizi okumak lazım.
  
  kaynak.
  
  ayrıca:
  (bkz: el-futuhat el-mekkiyye/#35684147)