etimoloji

• arada sırada duyduğumuz ancak nasıl ve ne şekilde olduğunu ayrıntılı açıklamasını bir türlü göremediğimiz bir konu
  avrupa/anglo-sakson dillerinde türkçe gramer kullanılmaktadır deniyor
  bu ne kadar doğru olabilir
  gelin bu konuyu adım adım anlamaya çalışalım
  öncelikle şunu belirteyim ki
  bu söyleşide söz edeceğim konuların uzmanı değilim, ancak çok ilgilendiğim sevdiğim bir alandır yapmak istediğim şey edindiğim bilgiler, takip ettiğim araştırma konularından yola çıkarak, kendimce yaptığım araştırma ve inceleme sonunda elde ettiğim bulguları ve sonuçlarını paylaşmaktır
  şimdi bazı bilgilerimizi birlikte hatırlayalım
  birinci konu ‘olmak’fiili
  bildiğimiz gibi
  türkçede olmak kavramı olgusu ya da fiili adına ne dersiz deyin üç değişik şekilde olur
  birincisi doğrudan olmak fiili ki (olurum, olursun, olur, vs. vs.) şeklinde
  ikincisi olmak fiilinin yerine türkçede özneler de çekime uğrarlar
  ben-im(aslında bunun kökü(ben-ben) ben-bin’dir sonradan zamanla b düşmüş ben-in/ben-im’e dönüşmüştür
  sen-sin(azeriler doğrudan ‘sen-sen’ şeklinde söyler
  o (dur)
  burada gördüğümüz şey özne+ öznenin olmak kavramı içeren fiil olmuş halidir
  bu öznelerin olmak anlamında fiil gibi çekilmesi türkçenin bir ayrıcalığıdır
  üçüncü olmak kavramı ifade eden kelimemiz ise dir, dır ekimizdir
  eski yazıtlarda bunun farklı şekilleri de var, izahı ise yalnızca geniş zaman için kullanılan ve çekime uğramayan olmak fiili olarak anlatılır
  bir de var şeklinde bir kelimemiz söz konusudur aslında ‘var’ kelimesi de olmak fiilinin olmuş kesinleşmiş halidir ‘yok’ ise bunun olumsuz halidir ancak fiil orak adlandırılmaz
  her dilde bazen bir kelime birden çok anlama gelir bazen de aynı anlamda birden fazla kelime olur
  gelelim ikinci konuya
  köken bilim/etimoloji, biçim bilim/morfoloji, ses bilim/fonetik konularıyla ilgili olanlar bunu çok iyi bilirler
  bir dil başka bir dilden her hangi bir kavramı/kelimeyi alırken eğer kendi diline ve seslerine uyuyorsa olduğu gibi alır. uymuyorsa onun fonetik yapısını değiştirir, ya kısaltır ya uzatır bazen başına bazen sonuna bazen ortasına harfler başka ses değerleri koyar bazen de başından ya da sonundan harfler eksiltir bazen da yanına bir kelime daha ilave ederek kullanır
  bazı örnekler verelim çünkü anlatacağım konuyu bu örneklerden hareketle anlamak mümkün olacaktır kelimelerin nasıl şekil değiştirdiğini bire bir görmemiz gerek
  etimolojik sözlüklerden alıntı örnekler
  almanca flug> sırpçaya plog>tükçeye pulluk olarak geçmiştir
  ebu-kureyş arapça isim bu gün romanyanın baş kenti bükreş olmuştur
  ibn- i yezid>beyazıt
  wandallar’ın yaşadığı bölgeye, araplar bir kelimenin başına vav harfi geldiğinde yemin anlamı ifade ettiği için vav (w) düşmüş andulusya (endülüs) demişlerdir
  mesela aslında sanktristçe olan kedi kelimesine ingilizler cat almanlar katze demişler erkek kediye de kater demişler almancada katze olan kedi kelimesini bir de mitze olarak söylemişler
  ilginç olan ise türkçede kedi aslında’ muş’tur ve almanlar kediye aynı zamanda muschi derler
  kedi ye gel pisi-pisi anlamında,musch-musch-musch (muş-muş-muş okunur) seslenirler(bu benim tespitim sözlüklerden değil)
  muş-elma/alma zamanla muşmula olmuştur
  külliyat kelimesi arapçadan avrupa dillerine kollege- kolej olarak geçmiş
  arapça esveed(siyah) kelimesi de keza asfalt olup çıkmıştır
  yine sanktristçe bir kelime olan kelime tr. birader, ing-brother,alm.-bruder,fl. broer
  komşu= ing. neighbor.alm.nachbar fl.nabur –buurman
  türkçede bacanak kelimesi aslında iki kişi iki bacı-alınık söyleminden>bacanak olmuştur
  türkçenin tilmaç(tercüman) kelimesi dolmetcher olarak almancaya geçmiştir
  türkçede aslında sub (su) olan kelime alm.suppe ing.soup fr.soupe olmuştur sadece çorba değil aynı zamanda yemeğin suyu demektir
  türkçenin atın arbaya ‘koşulması’almancaya kutche= at arabası olarak geçmiş
  eski yazıtlarda gördüğümüz ‘igit’ hata yanlış davranış anlamına gelen kelime almanlar tarfından halk dilinde iğrenme tiksinti durumlarında bir ünlem olarak hala kullanılmaktadır ilginç olan, bu bizim, bu gün unuttuğumuz bir kelimedir(etimolojik sözlüklerde bu karşılaştırmayı göremedim)
  bu örnekler o kadar çoktur ki bazı kelimeler şekil değiştirmeden bazıları şekil değiştirek bazıları hem şekil hem de anlam farklılığına uğrayarak her hangi bir dilden diğerine geçmiştir
  buna kelimelerin ödünç alınması demek daha doğru olur zira bazı kelimeler bir dilden bir dile geçip orada şekil değiştirdikten sonra başka bir anlam kazanarak tekrar ödünç alındığı dile geri dönebilmektedir buna bir örnek verecek olursak
  aslında türkçe olan tarı (buğday) önce arapçaya gitmiş(zore-dore) orada ‘mısır’ anlamını yüklenip bize geri gelmiş ‘darı’ olup çıkmış
  hadi bir örnek daha verelim
  fransızca (törenlerde yapılan daha çok yeşiliklerle süslenen kemer-tak) tunnel kelimesi önce ingilizler tarafından yer altından kazılan geçit için alınıp kullanılmış sonra da bu anlamı kazanarak bildiğimiz tünel anlamında(tunnel) fransızcaya geri dönmüş
  işte bu sepepten de bazı kelimelerin ilk çıkış noktasını bulmak çok zor olmaktadır
  buna da bir örnek vermeğe çalışayım
  acceptable= kâbul edilebilir-lik
  kaabil
  ı m able to go= gitmeye yetkin durumdayım gitmek üzereyim
  je suis capable d'aller fr.
  anlayabilirim
  bu örneklerde bulunan abl/ebl harfleri ortaktır ve anlamlar da ortaktır ya da çok yakındır
  bu aslında ebil-mektir
  kesin bir şey söyleyemem ama ‘bilmek’ aslında çok eski bir türkçe kelimedir
  bunlardan başka bir de kelimeler olduğu gibi alınır içi boşaltılıp o kelimeye başka kavramlar
  yüklenir
  kelimelere başka kavramlar yüklenmesi sadece başka dillerden alınan sözlerde olmaz
  örneklendirmeğe çalışayım
  yemenden getirdiği baş örtüsünü aslında yemene ait anlamında yemeni adıyla tüccar satışa
  sunmuştur ve o yörede yemeni artık zamanla başörtüsü ya da yazma anlamı kazanıp çıkmıştır
  aynı olay başka bir yörede yemenden gelen ayakkabı ile ilgili gelişmiş ona da artık yemeni denmiştir
  yemeni bağlamış telli başına da türkçedir
  ayağında yemeni diyen de biz olmuşuz, bakın nereden nereye
  bir örnek de avrupa’dan verelim
  latince monreo-monreo(monstreum) olan kelime aslında doğumda aşırı şekil bozukluğu ile doğan bebeklere verilen addır,o zamanın ortaçağ papazları bu doğumda hemen ölen ve korkunç görünümlü bu bebekleri özel sıvılar içinde büyük cam kavanozlarda muhafaza etmişler
  kendi kurmuş oldukları düzene karşı gelen ve yola gelmesini istedikleri kişilere bunların bir koleksiyonunu özel bir sunumla göstererek kişileri ürküterek etki altına almağa çalışmışlar
  zımmen bak bizim elimizdeki güç işte bu kadar korkunç bizde ne hünerler var demeğe getirmişler
  bu olayın adına da demonstrasyon (canavar görümlü olan şeylerin gösterilmesi)
  bu kelime bizde monstralık>mostra olmuş bir de demostrasyon olarak almışız gösteri var ama canavar yok /bazılarına göre belki de vardır
  
  şimdi türkçede sahip olmak diye bir fiil yoktur,elimizde olan kelimeler - ıs- ıssı-iye- şeklindedir ve bunlar sahip anlamına gelir fakat fiil değildir
  ne yapmışız
  arapça sahip kelmesini alıp ona olmak fiilini ilave etmişiz
  kavram olarak var ama fiil olarak biz de olmayan bir kelime adına da ‘sahip olmak’ demişiz
  buna benzer bir durum da avrupa dillerinde olmuş
  üçüncü ve esas konumuz da zaten budur
  avrupa dillerinin bazılarının-anglo-sakson- olmak fiilini türkçeden almış olduklarını gösteren ip uçları var
  alırken de bu olmak fiilini çeşitli şekillere sokmuşlar
  işte bundan ötürü bu dillerde olmak fiili kuralsızdır ve bu kuralsızlığın sebebini avrupalılar kendileri de bilemiyorlar ben çok araştırdım bu konuda her hangi bir makale bulamadım
  
  nasıl olduğuna bakalım
  
  ingilzcede
  ingilizler olmak kelimesinin fonetik yapısı dillerine uymadığı için bunun yerine türkçede çekime uğrayan’ ben’ öznesini alıp ingilizcede bir fiilin son eki ‘en’ geçmiş zaman ifade ettiği için sonundaki n harfini düşürüp başına da kendi ön mastar eklerini (to) koyup to be demişler
  sonra da bizim yaptığımız gibi çekmeğe başlamışlar
  ben cahit-im >ı m cahit aslında aynı şeydir biri başta biri sondadır
  ikinci tekil şahıs ingilizcede sen olarak kullanılmaz you aslında siz demektir
  bu sebepten dolayı da ikinci tekil şahıs için de çoğul şahıs çekimi şeklini almışlar
  ‘‘you are a man’’ ya da ‘‘they are the men’’ da kullanılan ‘ar’ siz-ler onl-ar’ın sonundaki ar aynıdır
  yine fonetik yapı gereği biz-iz in sonundaki iz ekini alıp üçüncü tekil şahıs için hayata geçirmişler
  üçüncü tekil şahıs için türkçede her zaman bir çekim yoktur gerekli yerlerde dır-dir kullanılır
  ingilizler bunu da almışlar- hadi bir de şaka yapalım-ziyan olmasın diye bunu da aslında olmak anlamında olan bu dır dir son ek fiilini artıkel yapmışlar
  bu bir kitap= this is a book
  kitap bu-dur=this is the book- the ile dır- aynı kelimedir yeri değişmiştir
  there is some thing =bir şey var(dır) burada kullanılan ‘there’ ile ‘dır’ da aynı köktendir
  bu aynı zamanda hep sorulagelen türkçede artıkel var mıdır ya da hangi kelime bu artıkelin karşılığıdır sorusunun cevabı olması muhtemeldir
  ingilizcede olmak fiilinin geçmiş zamanı ‘’been’’ dir bunu kullanmak için(have) sahip olmak anlamında bir yardımcı fiile ihtiyaç vardır, fakat to be fiilinin kendi başına geçmiş zaman şeklinin de oluşması için kendi dil mantıkları ile hareketle yine türkçede bulunmayan bir kelime arayışına gitmişler- aradıkları fiil sahip olmak- (have) nin karşılığı sahip olmaktır
  buna denk gelen kelime ise türkçede ‘var’ kelimesidir
  bunu da kendi fonetik yapılarına uydurup was-were demişler
  ben var gitmek- ben var oturmak- ben var acıkmak- diyen avrupalı dostlarımızı hatırlayalım
  başka neler var
  ‘this is bigger then that’ cümlesi ile ‘’bu şundan daha büyüktür’’ cümlesinde sesdeş ve anlamdaş olan kelime(then) den dan kelimesidir
  lovely –ile sevgili de son ek(li) aynıdır
  türkçede geçmiş zaman eki ‘’di’’ ile ingilizcedeki ‘’ed’’ takısı aynıdır
  türkçenin sığırtmaç saklambaç basmaç tilmaç kelimelerinde olan son-ek ile ingilizcedeki ‘’match’’çok yakın anlam ve sesdeştir
  ıngilizcede son ek olarak kullanılan mak(er) sleep(er) ile bizim geniş zaman ekimiz olan gid(er) sev(er) aynıdır almanca için de aynı durum söz konusu
  ingilizce cup türkçe kap aynı kelimedir
  say=söy-lemek
  tell = türkçede (til) dile gelmek
  ingilizcede ı wonder if she's gone
  türkçe gid-ip gitmediğini bilmiyorum’ ip’ eki ve’ if’ aynıdır yeri değişmiştir
  almancada bu kelime ‘ob’ olmuş
  ingilizce boy=oğlan arkadaş ile türkçedeki boy/soy evlat
  ingilizce toy=oyuncak ile türkçedeki toy/düğün /eğlence/oynamak
  türkçede iyelik eki im/m ile ingilizcede ve almancada kullanılan my, mine, mein aynıdır
  almancada
  almanca olmak fiili ‘sein’seien’ dir almanca fiilerde mastar eki en olduğu için sondaki ‘n’ düşmez
  aslında bu kelime bizim çekime uğrayan olmak anlamında kullandığımız ‘sen’ öznesinden başka bir şey değildir
  almanlar daha farklı bir yol izlemişler tekil şahısları ‘ben’ ile çekmişler çoğulları ‘sen’ ile
  ‘ ich bin’ ya da ‘ben bin’ aynı ‘bin’dir ancak bizde zaman içinde ben bin >ben in>ben im olmuştur bunu yukarıda görmüştük
  bin
  bist
  ıst
  çekime uğrayan aslında ‘ben’ öznesidir
  almanca da da türkçede olduğu gibi üçüncü tekil şahısta yalın hal kullanılmış b harfi düşmüş geriye ‘ist’kalmıştır diyebiliriz
  sind
  seid
  sind
  çekime uğrayan aslında ‘sen’ öznesidir
  bunun mantığı tekil şahıslar için ‘’ben’’ çoğullar için ‘’sen’’ öznesinin saçilmiş olmasıdır
  geçmiş zaman şeklinde ise aynen ingilizcede olduğu gibi sahip olmak anlamına gelen ‘var’kelimesi işlev kazanmış görünüyor
  ich war
  du wärst
  er-sie-es war
  ingilizcede olduğu gibi almanca da da artikel olan keilmeler ‘der-die-das’aslında türkçenin
  ‘dir-dır’ sonek/fiilinden başka bir şey değildir
  der mann= adam(dır) örneğinde der ile dır aynı kelimedir yer değiştirmiştir
  
  flemenkçede
  zein (sen öznesi) temel fiil olarak alınmış ama biraz daha karmaşık bir şekilde kendi dillerindeki fonetik gereği bazen ‘ben’ bazen de ‘sen’ öznesini kullanarak bu işi hal yoluna gitmişlerdir
  flemenkçe, almanca ile ingilizce arasında bir yerdedir ve bu dilde ikinci tekil şahıs sen olarak kullanılır
  ık ben
  u bent
  hij/zij is
  wij zijn
  jey bent
  ze zijn
  geçmiş zaman çekiminde yine almanca ve ingilizcede olduğu gibi kendi dillerinde geçmiş zaman yardımcı fiili olan sahip-olmak yerine türkçedeki ‘var’ kelimesi devreye girmiş görünmektedir
  flemenkçede kullanılan ‘te-het’ artıkelleri de ses kayıbına/fonetik erozyana/ uğramış dir-dır ekidir
  almanca ve flemenkçe birbirine yakın dillerdir bu diller ile türkçenin yakın kelimelerine bakalım
  satı-vermek gidi-vermek oturu-vermek ile ver-gangen ver-kaufen ver-setzen de bulunan ‘’ver’’ neredeyse aynı anlam ve sesdeştir
  yine flemenkçede mak ik almaca mag ich şeklinde olan fiil ile bizim mek mak mastar ekimiz sesdeştir
  almanca(öl) weide türkçe iğde
  üçüncü tekil şahıs öznesi olan ‘er’ erkek için kullanılır bizdeki ‘er’ ile aynıdır
  karstad almancada iki dağ arasında bulunan don ve buz olan yer demektir-kar
  almancada bücken (eğmek bükülmek) türkçeden bükülmek aynı kelimedir
  türkçe tas almancada tasse (büyükçe fincan)
  felemenkçede tal ile türkçedeki til/dil aynı kelimedir
  almanca best(en) deki son ek bizde ön de ve ayrı olarak kullanılır ve aynı anlama gelir (en) güzel= best(en) aynı anlamdadır
  aslında paarden (flemenkçe) olan pferd (at) başındaki çift anlamına gelen paar ve sonundaki çoğul eki olan (en) çıkınca geriye d-t harfi kalır buradan şunu çıkarmak mümkündür kelime aslında paar-at-en den kaynaşmıştır bir çift at demek olur
  almaca- ich habe heute so doll geweint
  türkçe- bugün dolu dolu ağladım doll ile dolu aynı anlam ve sesdeştir
  in diesem fall =bu durumda
  falıma/durumuma/ bakar mısın karşılaştırmasında fall ile fal aynıdır
  
  eski metinlere gördüğümüz atlıg açlıg bilig de olan lig/lıg eki benzeri anlamlar için
  almancada sonek olarak gierig ab artig billig şeklinde kullanılmaktadır
  bizde g harfi zamanla düşmüş li/ lı olmuştur
  ergene/kon(g) kelimesinde olan kon vadi yamaç zamanla türkçede koyun>
  >konuşmak> konak> konuk>konmak anlamlarını kazanırken bu kelime avrupa dillerinde
  konfor> konfederasyon>kongre>kensersius>şekillerine girmiş görünmektedir
  türkçe kon(g) alamanca (am) hang haengen aynı kelimedir
  
  fransızcada tespit ettiğim benzerliklere de değinmek isterim
  fransızca olmak ‘ être’ dikkatlice bakacak olursak bunun da ‘dir-dır’ fiili ile sesdeş olduğu göze çarpıyor
  ayrıca avoir ile var kelimesi fonetik olarak ve anlam olarak neredeyse aynıdır
  demek/dimek fransızca= dire
  burası şurası içerisi dışarısı sonundaki ek fransızca ici= burası
  vermeğe çalıştığım örneklerde ses değerleri kaybolmamış ya da az hasara uğramış olanlarını seçmeğe çalıştım
  dört yıl nijeryada bulundum bu süre içinde orada kullanılan bazı kelimelerin de türkçe ile anlamdaş ve sesdeş olduğunu fakrettim bunları da paylaşmak isterim
  yoruba/türkçe
  oga=aga(aynı anlam)
  eda/eta=ata(aynı anlam)
  oko(dört farklı fonetiği var) kayık/araba/koca/erkeklik organı/ türkçede ok/arabanın oku
  oba=yüksek makam kral türkçede oba yüksek çadır bey/kral çadırı
  va=gel/var(aynı anlam)
  iya=anne/ çocuk iyesi
  
  sonuç
  türkçemizin değerini bilelim onu hak ettiği yere getirmek hepimizin görevidir
  sizleri yorduğum için çok özür dilerim
  zahmet edip okuduğunuz için teşekkürler
  
  faydalandığım kaynaklar
  divanı lugat it türk-kaşgarlı
  eski türk yazıtları-hüseyin namık orkun
  karşılaştırmalı türk lehçeleri sözlüğü-kültür bakanlığı
  türk dilinin etimolji sözlüğü-ismet zeki eyuboğlu
  türk dilinin etimojik sözlüğü-hasan eren
  almanca türkçe sözlük-karl steuerwald
  türkçe etimolojik sözlük-sevan nişanyan
  izlediğim çeşitli sunumlar/basın-yayın
  
  cahit telkök