iblis

• bilinsin ki, iblîs mudill(yoldan çıkaran) isminin en mükemmel ve en kemâlli görünme yeri olan bir rûhtur. ve ruhlar mertebesi ayrılık ve gayrı oluştan bir çeşit üzerine zât’ın hâriçte açığa çıkmasından ibârettir. ve vâhid’in ikilik çerçevesinde rü’yeti(görme) bu mertebeden başlar. bundan dolayı mudill isminin hükümlerinin açığa çıkmasının başlangıcı bu mertebedir. “ıdlâl” şaşırtmak demektir.
  
  bir vücûdun bir diğerinden başka olarak iki görülmesi şirk ve şirk ise dalâl’in(sapmanın) ayn’ıdır. ve bu rü’yet tarzı, vehim veren kuvvetin şânıdır.
  şimdi bu kuvvet mudill isminin görünme yeri olup, iblis’in hakîkâtidir.
  çünkü şânı “telbîs (ikilem)”tir; ve “iblîs” ismi de bundan türemiştir. ve iblîs
  bu te’sîri ile âlemleri ihâta etmiştir.(sarmıştır)
  
  ve ona tâbi’ olan sayısız ve hesapsız ruhlar mevcûttur ki, hepsi şaşırtmaya
  ve baştan çıkartmaya memûrdurlar. ve bunlar tabîatlar âleminde bütün eşya-
  ya sirâyet etmiştir. (s.a.v.) efendimiz’in: “her kimse ile berâber bir şeytan
  doğar ve ben benimle doğan şeytanı islâm’a getirdim” buyurmaları, insan
  nefsindeki “vehm”e işârettir. çünkü vehim veren kuvvet aslâ yalan söylemek-
  ten çekinmez. ve şânı bütün kuvvetler üzerine yükselmektir.
  
  ve vücûdundan eser olmayan bir şeyi mevcût ve aslında mevcût olan şeyi
  yok gösterir. şimdi tefekkür etme kuvveti, aklın hükmüne tâbi’ olursa, ona
  “aklın hükmüne tabi düşünce” ve eğer vehmin hükmüne tâbi’ olursa ona
  “mevhum düşünce” derler. iblîsin hakîkati, akl-ı kül olan insâniyye hakîkatine diğer ulûhiyyet kuvvetleri gibi itaat etmesi teklîfine karşı “ene hayrun minhü” ya’nî “ben ondan daha hayırlıyım” (a’râf, 7/12) dedi. bu cevap, kendisini ayrı görmek demektir. biri iki görmek ise, vehimdendir.
  
  işte iblîs bütün ilâhî isimleri ve sıfatları toplamış olan akl-ı külle tâbi’ ol-
  mayıp, ayrı olma davasına ve üstün olmaya kalktığı ve biri iki ve mevcûdu
  yok ve yoku mevcût gördüğü için, ulûhiyyet zatı onu diğer kuvvetler arasın-
  dan “fahruc inneke mines sâğirin” ya’nî “çık, muhakkak ki sen küçük dü-
  şenlerdensin”(a’râf, 7/13) hitâbı ile uzaklaştırdı. çünkü vehim veren kuvvet
  bütün kuvvetlere musallat olmakla berâber, onlara göre kıymetsiz ve küçük
  bir şeydir. çünkü şânı, hakîkate ulaşmaktan men’ etmektir.
  
  iblîs kendilerine gökler ve yere âit sırlar açılmış olan seyri sülûk ehlini da-
  lalete düşürmek için hayâli düşünce olarak arz ve semâ sûretlerinde açığa çı-
  kar. ve hattâ zâti tecellilere dahi karışıp, sâliki dalalete sürükler. ancak, mu-
  hammedî sûretinde ve onun vârisleri olan kâmilîn sûretlerinde sûretlenemez.
  çünkü (s.a.v.) efendimiz ile onların vârisleri olan kâmiller hâdî isminin ve
  iblîs ve ona tabi olanlar ise mudill isminin en mükemmel görünme yerleridir.
  
  ve zâtî tecellîlere karışması ulûhiyyet zâtının hâdî ve mudill isimlerinin her
  ikisini de toplamış olmasındandır. iblîs’in hakîkâti mudill ismi olduğundan ve
  hakîkatleri değiştirmek mümkün olmadığından, gerek kendi ve gerek tabi
  olanları hâdî isminin görünme yeri olarak sûretlenemezler. iblîsin hakîkati
  hakkında söz çoktur; fakat irfân ve zekâ ehline bu esasa âit genel kâideler
  kâfîdir.
  
  (muhyiddin-i arabi'den)