uçuş sırasında motoru gövdesinden ayrılan uçak

• yanlış açılan başlık. kopan motor filan yok, sadece hasarlı nozul/egzos bölgesi var.
  
  uçak, bazı modelleri eskiden thy'de de kullanılan ve deve kesilerek elden çıkartılan bir bae / british aerospace imali avro rj-85. 1997 yılında ilk sahibi olan belçika merkezli delta air transport'ta uçuşa başlayan uçak 5 defa el değiştirdikten sonra 6'ncı ve son sahibi olan kırgızistan merkezli tezjet air'e ekim 2017 yılında satılmış. 4 tane motoru mevcut.
  
  tez-107 koduyla ve 96 yolcusuyla bişkek'ten batken'e hareket eden uçak, yaklaşık 35 dakika havada kaldıktan sonra sol tarafta en dışta bulunan 1 numaralı motorunda sorun yaşaması üzerine bişkek'e acil iniş yapmış.
  
  birden fazla motoru olan uçaklarda motor numaralandırılması soldan sağa doğru yapılır. yani kokpitte oturduğunuzu varsayın, sol yanınızdaki kanadın en dıştaki motoru 1 numaradır. ordan saymaya başlarsınız ve en sağda en dıştaki motor en son numaralı motordur. (neden bunu yazdın demeyin okumaya devam edin lütfen.)
  
  uçağın hasar gören motoru bir lycoming / honeywell alf 502r-5. uçakta bundan 4 tane var. 1 tanesi zarar görse diğer 3'ü ile rahatça iniş yapılabilir. ancak buradaki asıl tehlike fiziksel olarak hasar gören motorun bir şekilde bağlantılarından ayrılması ve bu sırada kanada veya gövdeye de zarar vermesidir. ayrıca motor kanattan koparken o bölgede olan muhtemel hidrolik, mekanik malzemeyi de hasarlarsa bu defa uçağın doğrudan kontrolünü etkileyebilecek ve düşmesine neden olabilecek ciddi sorunlar yaratabilir. bunun dışında hasar gören bir motor her ne kadar hemen kapatılsa da belli bir oranda yangın çıkarma riski taşır ve bu da bir uçak için ölümcüldür.
  
  kazanın muhtemel nedenine geçmeden önce lf507-1f motoruna sahip rj100 tipindeki diğer bir uçağın (motor tipi ve uçak tipi sizi şaşırtmasın neredeyse aynı tipteki motor ve uçaklar bunlar) 29 nisan 2014 tarihinde yaşadığı "neredeyse aynı" kazaya bakalım.
  
  bir avustralya havacılık şirketi olan cobham aviation'a ait rj100 tipi uçak 29 nisan 2014'te kalkışı müteakip 400 ft yüksekliğe çıktığında kokpit ekibi, kabinden gelen bağırış çığrışlarla birlikte 2 numaralı motordan (yani bu entry konusu olan motorun hemen yanındaki motor) yangın ikazı aldı. kabindeki insanların paniğinden etkilenmeyen kokpit, hemen yangın söndürme sistemini çalıştırdı ve 2 numaralı motoru kapatıp inişe geldiler. sorunsuz yapılan iniş sonrası motorun hali şöyleydi: (2)
  
  çok derin teknik detayına girmiyorum ancak kabaca anlatırsam yapılan inceleme sonucunda motorun combustor turbine module denilen kısmında, saat 2 yönünde bulunan ve doğrudan combustor housing denen ve asıl yanmanın olduğu yeri kaplayan kısım üzerine kaynaklanmış combustion liner retention boss isimli malzemeye uygun tamirat yapılmaması nedeniyle boss kaynağında çatlakların oluştuğu ve bu bölgedeki malzemenin verilen limitler haricinde kaybedildiği, motorun çalışmasına paralel olarak bölgede oluşan ince çatlakların bir anda kırılması sonucu boss isimli malzemenin motordan ayrıldığı, boss'un koptuğu bölgeden dışarı kaçan yüksek sıcaklıktaki gazların da motor yangınını çıkardığı bulunmuş.
  
  bu yeni kazayı yaşayan uçak neredeyse 21 yaşında ve kırgızistan'a gitmeden önce hep avrupa'da uçmuş.
  
  motorun fotolarına ve şu videoya bakarsak (videoda motorun hava giriş kısmı temiz duruyor) dışarıdan gelen bir etkiyle bu hale geldiğine dair bir işaret göremiyoruz. dışarıdan etki derken yani bir kuş çarpması veya kalkışta farklı bir materyalin motor içine kaçmasından bahsediyorum. zaten bir kuşun bu denli hasar vermesi için çok sert kemikli ve iri bir hayvan olması lazım. ayrıca tek başına uçan bir kuşa çarpma olasılığı genelde azdır ve uçaklar kuş sürülerine dalarlar. o nedenle eğerbu hasarı yapan bir kuş olsaydı yüksek olasılıkla motor hava giriş kısmında ve uçağın farklı yerlerinde kuş çarpması izleri ile kanadın motor egzosu çıkış bölgesinde kan vs. görülebilirdi ama fotolarda bu işaret yok. bu durumda akla diğer bir seçenek olan damaha geliyor.
  
  damaha; dahili madde hasarı demek. ingilizcesi internal foreign object damage, yani bir uçakta motor içerisinden bir parçanın kopup motora zarar vermesi. kopan parça bir fan türbini kanatçığı da olabilir, motorun daha içindeki rotor/statorlardan da biri olabilir. bu kadar büyük bir hasarı oluşturması için illa 15-20 santimlik parçanın kopması lazım değil, bir-iki santimlik bir metal parça bile böyle bir hasar oluşturabilir. fotoğrafta görülen motorun egzos kısmındaki dairesel hasar ve sallanan egzos parçası muhtemelen motorun combustor turbine module/ctm denilen son kısmında bir parçanın kopup dairesel şekilde dönerek motorun dışına çıktığını ve çıkarken de yine dönüş hareketinde olduğundan motorun dış kaplamasına ve egzosuna zarar verdiğini anlatıyor. eğer motorun girişinde veya orta kısmında kopma olsaydı o zaman ön taraftaki kaportayı delip çıkabilir, ön-orta kısımlarda fiziksel hasar yaratabilir veya yüksek ihtimalle cobham kazasındaki gibi yangına neden olabilirdi.
  
  farklı açıdan çekilen şu videoya bakarsanız motorun dış kaportasında saat 12 ila 2 istikameti arasında bir hasar olmadığını (şu fotoya da baktığınızda) ama saat 2 istikametinden başlayan ve saat 11 istikametine kadar olan neredeyse 300 derecelik bir alanda doğrudan hasar olduğunu görüyorsunuz. işte içeride kopan parça dönerek motordan çıkarken bu kısmı resmen traşlamış. daha içeride bir hasar olmaması muhtemelen ctm'nin son safhalarından birinden pal kopması sonucu kazanın olduğunu düşündürmekte. bunun farklı nedenleri oabilir, belki uçak farkından olmadan bir fod aldı geçmişte ve bakımlarda bunun hasarı görülmedi ve zayıflayan parça yerinden koptu. belki o kısımda bir onarım yapıldı ama usulüne uygun yapılmadı ve bu durum yaşandı. veya doğrudan malzeme yorulması da olabilir. çatlayan veya ucundan kıyısından parça kopan kanatçıklar motorlarda sıkılıkla görülür. bakımlarda motor içine baraskop ile bakılır ve bu tip potansiyel sorunlar görülmeye çalışılır ama eğer bu bakımlar uygun yapılamamışsa sonuç böyle olur.
  
  burada motor kopar mıydı? sorusunun yanıtı bence şu; büyük ihtimalle kopmazdı çünkü motoru tutan paylon (motor-kanat arasındaki parça, paylon deniyor oraya) ile motor arasında kalın pimler var ve bunlara hasar vermek zordur. ama burada asıl tehlike kopan herhangi bir parçanın paylon-kanat arasındaki bağlantı bölgesini hasarlaması (burada kırmızı ile çizdiğim bölge) ve motorun karşıdan gelen hava akımının baskısı ile kanat üzerinden geçerek kopup uçmasıdır ki bu ciddi bir sorun yaratır.
  
  örneğini verdiğim motor kopma hadisesi türk hava kuvvetleri'nde de yaşandı geçmişte. bir c-130 uçağının bir motoru havada koparak düştü ve düşerken yanındaki motorun pervanelerine ve hidroliklere zarar verdi. hasarlı motoru kapatan ve diğer motorunu kaybeden mürettebat, tek kanatta kalan 2 motorla uçağı sağlimen yere indirerek büyük bir başarıya imza attı. uçak daha sonra onarıldı ve göreve geri döndü.
  
  elbette buraya en olası tahminleri yazıyorum. kesin netice yapılacak incelemede ortaya çıkar. yolcuların paniği normal o konuda birşey diyemem. uçmaktan nefret eden bir uçak bakımcı olarak bende öyle bir durum yaşasam sanırım hatim indirirdim. ama sizler korkmayın, uçmak hala en güvenli ulaşım şeklidir.