kanada ve abd arasındaki farklar

• aslinda abd ile kanada arasindaki farklari az cok herkes biliyor da bu farklarin nasil olustugunu ve bunlara neyin sebep oldugunu hic dusundunuz mu? (dusunduk). tamam o zaman entry'nin geri kalanini okumaniza gerek yok. geri kalanlar icin ufak bir analiz yapalim.
  
  simdi abd de kanada da avrupa'dan atlantik okyanusunu asan gocmenler tarafindan kurulmus ve iki ulke de anglosakson kulturune ait. bununla birlikte iki ulke arasinda o kadar cok kulturel fark var ki. mesela kanada bir cok anlamda hala avrupa'dan kopamamistir ve avrupa'dakine cok benzer siyasi bir sistemle yonetilir. yine avrupa'dakine cok benzer egitim ve saglik sistemine sahiptir. abd ise avrupa'dan cok farkli bir kulture, yonetim sekline, saglik ve egitim sistemine sahip. peki neden? bu fark nereden geliyor?
  
  bu farklarin sebebini 4 farkli kategoriye ayirmak mumkun: 1) dinsel farkliliklar, 2) cografi ve iklimsel farkliliklar, 3) siyasi farkliliklar, 4) diger.
  
  ilk olarak iki ulkenin kurulusundan once olusan bazi farkliliklar var. bu farkliliklardan en onemlisi dinsel farkliliklar. 1500'lerden 1800'lere kadar abd'ye goc edenler daha cok avrupa'da yasayan asiri dindar protestan takimindan olusuyor. bunlarin cogunun avrupa'dan amerika'ya goc etme hikayesi avrupa'daki katoliklerin zulmunden kacma uzerine kurulu. ozellikle ingiltere ve almanya'da oldukca guc kazanan protestan hareketiyle mevcut katolik duzen arasinda surtusme cikiyor ve protestanlardan dindar olan kesim "hicret etmek" ayagina amerika'ya geciyor.
  
  ilginctir ki bugunku pennsylvania eyaletinin kurucusu olan ve eyalete ismini veren william penn dini bir liderdir. kendisi ingiltere'de dogmustu ve kurdugu cemaat ingiltere'de bazi baskilara ugrayinca amerika'ya gocup cemaatiyle beraber yasayabilmek icin epeyce buyuk bir toprak parcasi satin almisti. iste o toprak daha sonra pennsylvania eyaleti oldu. o zamanlar ingiliz devleti william penn'e "ey pensilvanya, sen kimsin be?" demis miydi bilmiyoruz ama penn'in kurdugu cemaat zaman icinde cok guclenmis ve siyasi bir guc haline gelmis. hatta abd'nin ic islerine karismaya baslayip bir cok dinsel kanunu gecirmeye calismislar. sonradan cemaat parcalanmis ve dagilma surecine girmis.
  
  o gunlerde abd'ye goc eden avrupali gocmenlerin %70'inden fazlasi protestanmis. gunumuzde abd nufusunun sadece %20'si katolik ve bunlarin da buyuk bir kismini meksikali ve diger latin gocmenler olusturuyor. beyaz amerikalilar icinde katoliklerin orani %10 bile degil. bununla beraber kanada'ya goc eden avrupalilar'in %70'inden fazlasi katolikti. yani daha abd-kanada devlet haline gelmeden iki ulke arasinda din bazli kulturel bir farklilik olusmaya baslamisti.
  
  simdi de cografi ve iklimsel sebeplere gelelim. amerika da kanada da cografi olarak kocaman bir alana sahip ve iki ulkenin de iki okyanusa da kiyisi var. yalniz iki ulke arasinda bariz bir iklim farki var. kanada abd'ye gore cok daha soguk bir ulke. bu ne anlama geliyor? abd'ye goc eden avrupalilar ulkenin dort bir yanina dagilirken kanada'ya goc edenler sicak kalabilmek ve birbirlerine yardimci olabilmek icin belli noktalarda toplanmis. bugun bile kanada nufusunun buyuk bir cogunlugu birkac sehir arasinda dagilmistir. mesela nufusu 35 milyon olan kanada'da toronto bolgesinde 6 milyon, montreal bolgesinde 4 milyon, vancouver bolgesinde 3 milyona yakin insan yasiyor. kanada nufusunun yuzde 85'i ulkenin guney ucunda yani abd sinirinin dibinde yasiyor.
  
  peki bu iki ulkeyi nasil etkilemis? kanada'da hava soguk ve iklim sartlari sert oldugu icin insanlar hayatta kalmak icin bir arada yasamalari gerektigini ogrenmisler ve buyuk sehirlerde kitleler halinde komunite duzeniyle yasamislar. amerikalilar tum ulkeye dagilarak "kendi baslarinin caresine" bakmaya calismislar. kanadalilar sirinler koyu gibi bir arada yasaya yasaya ortak saglik ve egitim sistemi gibi sistemler gelistirmisler. abd'de daha daginik yasandigi ve herkes basinin caresine baktigi icin bu tur sistemler yerel olarak gelistirilmeye calisilmis ve daginik bir sistem ortaya cikmis (lanet olsun dostum!). mesela amerikalilar ayni zihniyetin urunu olarak tepeden tirnaga silahlanirken kanada'da silahlanma oranlari daha dusuk kalmis.
  
  ucuncu olarak iki ulkenin kurulus sekilleri arasinda da farklar var. iki ulke de ingiliz kolonisi (somurgesi) olarak ise basliyor. abd ta 1700'lerde ingiltere'ye savas aciyor ve ayri eve cikiyor. kanada ise bagimsizligini kazanmak icin cok daha uzun sure bekliyor ve bagimsizligini diplomatik yollarla elde ediyor. 1800'lerin ortasinda ozerklik kazanan kanada 1930'larda ingiliz parlementosunun izniyle masa basinda da olsa bagimsizligini ilan ediyor. bu iki ulkenin kulturunu derinden etkileyen bir gelisme. ingiltere'nin baba, abd ile kanada'nin da 2 cocuk oldugunu dusunun (aslinda uc cocuk var cunku avustralya da var). cocuklardan biri 18 yasina girer girmez isyan ediyor ve ayri eve cikiyor, digeri yillarca baba evinde kaldiktan sonra memurluk sinavini geciyor, eli yuzu duzgun helal sut emmis bir kiz buluyor ve babasinin elini operek ayri eve cikiyor.
  
  saka bir yana abd avrupa ile olan bagini 1700'lerden itibaren adeta bicakla keser gibi sokup kopartiyor ve bundan sonra kendi yolunu ciziyor. kanada ise 1930'lara kadar kendisini avrupa'nin bir parcasi olarak goruyor, avrupa ulkeleriyle birebir iliski yurutuyor, avrupa'nin yaninda adeta bir ciraklik donemi gecirerek akrabalik baglarini bozmuyor. hatta 1947'e kadar kanadalilar ingiliz pasaportu tasimaya devam ediyor. abd ingiltere'den savas yoluyla ayrilmakla kalmiyor ustune ingiltere, almanya ve ispanya gibi bir cok avrupa devletiyle defalarca savasiyor. kanada ise o toplara hic girmeyerek akraba ziyaretlerini surduruyor. bu yuzden kanada'daki devlet yonetimi, egitim ve saglik sistemleri avrupa'dakine daha yakin olarak kalmayi basariyor.
  
  dorduncu sebebe gelirsek abd'ye avrupa'dan goc edenlerin cogu kontrolsuz bir sekilde goc ederken kanada'ya goc edenler bizzat ingiltere ve fransa devletlerinin sectigi belli basli kriterlere uyan bir zumreden olusuyor. 1600'lerden itibaren kanada'ya gidenler burada ingiltere ve fransa devletlerini temsilen kurk ve balik ticareti yapmaya basliyor ve yerlilerle aralarini iyi tutmaya calisiyor. ingilizler tarafindan kanada'da ticaret yapmasi icin kurulan hudson's bay sirketi ulkede bir monopoli haline geliyor ve bir sure sonra guclenerek devlet kadar yetkili bir hale geliyor. kanada'da yasayan hemen hemen tum beyazlar bu sirketin elemanlari veya sirketle baglantili oldugu icin ulkede yuruyen isleri tek cati altinda kontrol etmek daha kolay oluyor. abd'de ise binlerce irili ufakli sirket kuruldugu icin kimin eli kimin cebinde belli olmuyor. gerci bu ulkedeki inovasyon kulturunu de arttiran bir olay oldugu icin avantaj da sayilabilir.
  
  besinci sebebe gelince kanada sert bir iklime sahip oldugu icin abd'ye gore daha az goc aliyor. bu durumda ulkenin nufusu daha az oluyor. bugun abd ile kanada'nin yuzolcumu birbirine yakin olmakla beraber abd'nin nufusu kanada'nin 10 kati buyuklugunde. nufusun cok oldugu abd'de cesitlilik de cok oluyor ve bu da abd'nin kanada'ya gore daha farkli bir kulturel yapiya sahip olmasini sagliyor.
  
  altinci sebebimiz devlete duyulan guven meselesiyle ilgili. amerikalilar devlete pek guvenmezler ve devletin islerine karismasini istemezler. bu yuzden abd'de devlet halki biraz daha serbest birakmistir, vergiler daha dusuktur, kurallar daha azdir ama ayni zamanda devletin sagladigi imkanlar da (ornegin bedava saglik ve egitim) daha azdir. bunun sebebi de yukarida saydigim maddelerden birine bakiyor. abd ingiltere'den kavgali bir sekilde bosandigi icin halkin devlete bakis acisi da oldukca kuskucuydu. bu yuzden o gunlerden gunumuze kadar amerikan halki hep silahlandi ve hic silah birakmadi.
  
  yedinci sebebimiz abd'nin zamaninda bir ic savas yasarken kanada'nin hic ic savas yasamamasidir. abd'nin kuzeyiyle guneyi arasinda iki farkli dunya kadar fark vardi. kuzeydeki eyaletlerde inovasyon, teknolojik gelisme, akademik calismalar ve aydinlanma one cikarken guney eyaletlerde irkcilik, kolelik, asiri dincilik gibi kavramlar one cikiyordu. eninde sonunda bir patlama yasanacakti ve kuzey-guney savasinda bu patlama yasandi. kanada'da hicbir zaman boyle bir savas yasanmadi ve boyle bir savasin yasanmasi icin gerekli ortam da mevcut degildi. kuzey guney savasindan 150 yil sonra bugun bile abd'nin kuzey ve guney eyaletleri arasinda surtuesme yasaniyor ve bu savas abd'nin millet olarak bir araya gelmesini en az 50-60 sene erteledi.
  
  sekizinci sebebimiz abd'nin ekonomik olarak cok daha buyuk olmasidir. abd her zaman kanada'dan kat kat fazla nufusa sahipti ve kendi icinde dev bir pazara sahipti. amerikali ureticiler kuresellesmeden once kendi urettikleri urunleri amerikan pazarinda rahatlikla satabilirken kanada'da pazar dusuk oldugu icin mallar avrupa'ya ve diger ulkelere satilmak zorundaydi. kanada abd'ye gore daha cok ihracata bagimli oldugu icin diger ulkelerle daha iyi gecinmek ve daha iyi iliskiler surdurmek zorundaydi. amerikalilar "isine gelirse kardesim" mentalitesine sahipti.
  
  yine de iki ulkenin kulturu arasinda cok fazla benzerlik var. ayni zamanda abd'nin eyaletleri ve kanada'nin illeri arasinda bile kulturel farklar oldugunu hesaba katarsak bazi kanada sehirleri kultur olarak bazi amerikan sehirlerine daha yakinlar. mesela vancouver sehrinin kulturu seattle veya portland kulturune daha yakinken toronto'nun kulturu chicago'ya daha yakin olabiliyor. ikisi de kanada sehri olan vancouver kulturuyle toronto kulturu arasinda daglar taslar kadar fark varken seattle kulturuyle chicago kulturu arasinda da daglar taslar kadar fark var. ne demisler? cografya kaderdir.
  
  ha bu arada 1812'de abd ile kanada arasinda bir savas yasandi ve bu savasta abd baskaninin evi olan beyaz saray kanadalilar tarafindan kundaklandi ama o baska bir entry'nin konusu. hatta 1840'lara dogru abd ile kanada (daha dogrusu kanada'nin o zamanki sahibi olan ingiliz kralligi) bu kez oregon ugruna yeniden savasin esigine geldi (ki ben olsam ben de savasirdim) ama son anda savastan vazgecildi. o da baska bir entry'nin konusu. neyse konu donup dolasip oregon'a geldigine gore entry'i bitirme vaktim gelmis demektir.