gazali

• aklin goremedigini kalp gozu ile gorme, yani gercegin sadece gozlemlerle veya mantiksal cikarimlarla degil, sezgiyle de anlasilabilecegi dusuncesi batida da cok eskiden beri vardir ve modern felsefede buna spinoza onculuk etmistir. kanti spinozanin akilciligini ve ingilizlerin deneyciligini birlestirmis, bilgiye nasil ulastigimizi aciklamis ama humeun yokettigini sandigi metafizigi de yeniden kurarak insan aklinin ve bilgisinin sinirlari oldugunu gostermistir. gazaliye ters olarak, kant, bu sinirin sezgiyle de asilamayacagini dusunmus, iyi de etmistir.
  
  zira yakin zamana dek tum felsefe tarihinde sezgi kavrami, tam aciklanamamasi ama herkesin asina olmasi nedeniyle bir nevi joker olarak kullanilmis, nice dusunurun merakina kolay bir cevap vazifesi gormustur. oysa ki sezgi artik aciklanamayan birsey degildir, fizyoloji vardir, psikanaliz vardir, bunlari tek tek anlatir. analitik dusunceye dayali olmayan, beynin daha alt seviyelerinden gelen ama en nihayetinde gozlemlerin, tecrubelerin ve cikarimlarin bir urunu olan dusuncedir sezgi. ornegin beyin loblarinizi birlestiren kopruyu keserseniz yasaminiza bazi gariplikler esliginde de olsa devam edebilirsiniz ki bu garipliklerden biri sezgi diye adlandirabilecegimiz o ic sesin dogasinin degismesidir. kisacasi noron baglantilarinin degismesiyle o da degisir, potasyum sodyum dengesinin bozulmasiyla o da bozulur; fizikseldir. bu yuzden de eskiden mistik bir dogasi oldugu sanilan bu kavramin da, epistemolojik tartismalar dunyasinda, neo cortexinizin kalkip "bu 1 arti 1 iki ediyorsa, 67nin karesi de kesin 4489dur" cikarimini yapmasindan hicbir farki yoktur.
  
  500 yil once spinozanin veya gazalinin, fiziksel ve analitik olana itibar etmeyip, caginin bilgileri isiginda akla daha yatkin olan metafiziksel aciklamalari secmeleri normaldi. aslinda akla yatkinligi kistas alirsak bugun bile hicbirimizin kaos teorisine, emergence'a filan itibar etmeyip tereddutsuz intelligent designci olmamiz lazimdi ama bilim aristolara, spinozalara acimadigi gibi, insan aklinin onyargilarinin ve evrimsel nedenlerden oturu yapisina kazinmis^* bir takim yatkinliklarinin da degismesini bekleyecek degil.