neoteni

• bir canlinin cocukluktan yetiskinlige gecerken hizli davranip kimi cocukluk ozelliklerini yetiskin bedene tasimasi. hmmm, boyle soyleyince bir hastaliktan bahsetmis gibi oluyoruz degil mi? yani buyumemiz, yetiskin olmamiz gerekirken cocuk kalmisiz gibi bir sey. mesela buyuyup adam olmus ama sesi cocuk sesi gibi ince kalmis hic kili cikmamis ya da ne bileyim pipisi buyumemis...isin asli azicik daha farkli, cocukluk ozelliklerinin tipik olarak turun butun uyelerinin yetiskinlige tasimasina neoteny deniyor. simdi burada cocukluk deyip duruyorum kafa karisikligina yol acmamak icin cocukluktan ne kastettigimizi biraz acalim. ingilizce karsiligi juvenile olan bir terim olarak kullaniyoruz cocuklukla ilgili, cocukluga ait derken. aslinda gelisimini tamamlamamis organizmanin ozelliklerine cocukluk ozellikleri demekteyim kolaylik acisindan.
  
  simdi ne demek bu cocukluk ozelliklerinin yetiskinlige aktarilmasi? canlinin her tarafi yetisirken bir ozelligin geride kalmasi mi? degil efendim oyle olmuyor bu isler. aslinda neoteny daha cok gelisimin geride kalmasindan ziyade cinsel olgunlugun erken kazanilmasi yoluyla ortaya cikiyor. yani mesela tirtil ciftlesmek icin kelebek olmayi beklemiyor da daha tirtilken cinsel olgunluga ulasip piyasaya cikiyor.
  
  eeee, bu sapikligin ne alemi var simdi? adam gibi beklesene ergenlesmeyi arsiz tirtil! daha parmak kadar boyunla kariya kiza asiliyorsun...maalesef evrim makinasi oyunu kurallarina gore oynamiyor. ya da daha dogru deyisle oyunun kurallarini kendisi koyuyor. gelisim sirasinda daha erken olgunlasip ciftlesebilmeyi ve basarili evlatlar yetistirmeyi beceren bireyler bu atikligi evlatlarina da aktarmis oluyorlar ve mesela onceden bir kelebek turu varken elimizde bir kelebek turu bir de kelebek olmadan tirtilken ciftlesen sapik tirtil turu oluyor. yani ille de ayni turdeki butun kelebekler sapiklasmiyorlar. buna turlesme diyoruz, kendisini cok seviyoruz cunku varligimizi ona borcluyuz. turlesme diye bir sey olmasaydi dunyada hep sadece evrilerek degisen tek bir tur canli olurdu, o da kisa surede organik olmayan seylerle beslenmenin yolunu bulmak zorunda kalirdi ya da dunyadaki tek canli turu fotosentez yapan bir mavi-yesil alg olurdu.
  
  neyse konudan uzaklastikca uzaklasiyoruz. sapik tirtila geri donelim. simdi bu bahsettigimiz hayvandan gercek dunyada bol miktarda var mi? ben guzel dursun diye tirtil kelebek ornegi verdim ama spesifik bir tur adi veremem. lakin omurgalilardan verilebilecek super bir ornek var ki hikayesi cok ilginc. bu hayvanin adi axolotl, bir tur semender. peki axolotl hayvanini bu kadar ilginc yapan sey ne?
  
  bildigimiz gibi semederler de kurbagalar gibi amfibik hayvanlar. yani yasam dongulerinin bir kismini suda bir kismini karada geciriyorlar. hemen hatirlatalim amfibik olmak demek amfibik askeri araclar gibi hem suda hem karada fonksiyonel olmak demek degil. amfibik hayvanlar cocukluk donemlerini suda larva olarak geciriyorlar. iribas olarak yani. solungaclar (balik solungaclari degil ama prensipte ayni isi yapiyor) vasitasiyla sudaki oksijeni soluyorlar. sonra belli bir yasa gelince hizla baskalasim gecirip akcigerli karada yasayan hayvanlara donusuyorlar. genellikle suyla aralari hep iyi kaliyor ama bir kere iribasliktan cikti mi bir daha su yuzu gormeyen bazi semender ve col kurbagasi turleri de var. neyse gene uzaklasmaya basladik konudan. bu axolotl hayvani genetik olarak amfibik bir semender. ancak suda yasiyor, sudaki oksijeni solungaclar yardimiyla soluyor ama asla bacakli macakli takim taklavati tamam bir semender haline gelmiyor. oysa gen haritasinda tam bir semender olmasini saglayacak genler mevcut ve kimyasal mudahele ile axolotl hayvaninin semendere donusme sureci baslatilabiliyor. elbette milyonlarca yildir hic fenotip uzerinde etkisi olmadigi icin secilim baskisi gecirmeyen bu genler rastgele mutasyonlarla bozulduklari icin hayvancagiz oluyor. eger olmese axolotl in diger semender turlerinden ayrildigi zamanki ortak atalarinin neye benzedigini ogrenebilirdik. axolotl genetik olarak bir semender ve bir semender olarak siniflandiriliyor ve bedensel olarak fazla gelisip baliga benzemis bir iribas gibi gorunuyor. molekuler biyolojinin altin cagi baslamadan once evrimsel gelisimi geri kalmis bir balik ya da amfibik hayvanlarin atasi zannediliyordu.
  
  neoteny buraya kadar zoologlar ve evrim mevzuuna ilgiyle sarilmis benimki gibi sapik zihinler icin ilginc ama oyle fazlaca da muhim olmayan bir konu gibi gozukmus olmali. (ne kadar hayvanim..bunu okuyanin neotenyden daha once haberdar olmadigini varsaydim..ozur dilemeyi borc bilirim, ozur dilerim) is daha cok neoteny nin insanin evrimi acisindan tasiyor olabilecegi anlam hakkinda dusunmeye baslayinca guzellesip sozluge yakisacak bir polemik konusu haline geliyor ki onu da bir sonraki entrymizde inceleyecegiz. daha da sonra insanin sempanzeyle olan ortak atasindan yaklasik 6 milyon yil once ayrilmasinin ardindan nasil olup da bu kadar suratli farklilasabildigini neoteny yoluyla aciklayan teorilere verilmis tepkilere bakacagiz. kisacasi bu onsozun arkasindan iki madde daha gelecek bu basliga.