osmanlı diasporasının abd'deki müzikal serüveni

• serüven, 19. yüzyılın sonlarına doğru anadolu'dan göç etmek zorunda bırakılan ermenilerin, rumların, pontus rumlarının, sefarad yahudilerinin, yunanların, süryanilerin ve yakubilerin yeni bir hayat için new york'a yerleşmeleri ile başlar.
  dönemin en büyük iki plak şirketi olan columbia ve victor ise her gün ellis island üstünden new york'a gelen bu göçmenleri kullanarak fonograf ve gramofon satışını arttırmayı planlar.
  
  1907'de başlayan göcmen kayıtları columbia ve victor'un 1919'da türkçe ve ermenice kayıt yapmayı bırakmasına kadar devam eder. bu yillar arasinda ve sonrasinda ermeni ve rum muzisyenler kendi bağımsız plak şirketlerini acarak da kayitlara devam ederler. bu sirketlerden bazilari: harry’s oriental, pharos, margosian's, panhellenion, bilbil records, me-re records, kaliphon, balkan, yeprad, shamlian, sohag, metropolitan, standard, kalos, virginia, nina.
  
  diyarbakır ermenisi m.g parsekian, 1912'de yanında dikran effendi, naim karakand(naeem karekin) ve k. nodar ile birlikte columbia records etiketi altinda m.g. parsekian and company ismiyle kayit yapar. 1912'de kaydedilen bu kayıt, tarihe abd'de kaydedilmiş ilk türkçe sozlu kayıt olarak geçer.
  parsekian, 1916'da cogunlukla ermenilerin yasadigi west hoboken, nj'de kendi ismiyle bir plak sirketi acip burada ermenice ve turkce kayitlar yapmaya devam eder.
  
  1891 halep dogumlu kemanci naim karakand 1909'da abd'ye gocup manhattan, little syria'daki arkadasiyla yasamaya baslar. 1912'de parsekian grubuyla birlikte yaptigi ilk kaydindan sonra, 1891 diyarbakir dogumlu suryani kosroff malool(kusrev effendi?) ile columbia etiketiyle kayitlar yapar. bunlar da tarihe abd'de kaydedilmis ilk kurtce sozlu kayit olarak gecer.
  
  1890 kos dogumlu rum marika papagika, 1915'te cimbalom calan kocasi kostas ile birlikte abd'ye gocer. 1918'de abd'deki ilk kaydi olan smirneiko minore'u victor records etiketiyle kaydeder. 1919'da ise kayitlarina columbia ile devam eder.
  1925'de kocasi ile birlikte 34th st. 7th ave ile 8th ave arasinda ismi marika's olan nyc'nin ilk cafe aman'ini acar. kulup donemin tum etnik gruplarinin ugrak yeri haline gelip buyuk basari yakalar. marika sonraki yillar boyunca cogunlugu rebetiko olan iki yuzden fazla kayit yapar. kayitlarinda ve marika's sahnesinde kocası kostas (gus), cellist markos sifneos, kemancı athanasios makedounas ve kemancı alexis zoumbas, klarnetci nicolas relias kendisine eslik eder.
  29'daki ekonomik kriz nedeniyle 1930'da marika's kapanir, bununla birlikte papagika'nin da muzik hayati biter.
  
  1884 diyarbakir dogumlu ermeni vokal ve kanuni karekin proodian 1904'te annesiyle birlikte worcester, mass'de yasayan babasinin yanina gocer. 1916-20 yillari arasinda columbia, victor, sohag, parsekian ve orientel ile kayitlar yapar. bunlardan ikisi olan kale kale ile chinary yares aghchg(my love is like a poplar tree) donemin populer sarkilari olur.
  
  malatya ermenisi kemani minas effendi proodian'in kaydinda keman calarak kendisinin ilk kaydini gerceklestirir. ayni kayitta morene effendi ud, hagop kanun calar. minas effendi 1916'da victor etiketi ile 6, 1917'de ermeni udist garabet merjanian ile birlikte columbia etiketiyle 18 kayit gerceklestirir.
  
  1891/3 bahcecik dogumlu ermeni zabelle panosian 1907'de abd'ye gocer. fotografci aram sarkis panosian ile evlenip boston/brookline, mass'de yasar. bu surede boston opera company'de sarkilar soyler. daha sonra ny'a tasinip 1917-18'de columbia etiketi altinda 12 sarki kaydeder. bunlardan biri olan groung cok populer olur.
  
  1887 harput dogumlu ermeni kemanci stepan simonian 1907'de ailesiyle birlikte abd'ye goc eder ve haverhill, mass'de yasar. 1927'den itibaren piyanoda oglu haigaz, vokalde shmon arslen ile birlikte columbia etiketi altinda birkac sarki kaydeder. stepan ve haigaz daha sonra pharos records etiketi ile de kayitlar yapar. bunlardan biri hop pala isimli sarki olur.
  
  1887 harput dogumlu ermeni nishan mardiros keljikian 1911'de abd'ye goc edip chelsea, mass'de yasayan kardesinin yanina giderek berberlik yapmaya baslar, sonra da anketor olur. 1929'da ny'a gidip pharos etiketi altinda birkac sarki kaydeder. bunlardan biri abd'deki gocmenlik hayatini ve yasadigi hayal kirikligini anlattigi usge gu kas olur.
  
  1883 harput(?) dogumlu ermeni vahan boyajian, 1920'lerde kendisinin nj'de sahibi oldugu bilbil record isimli plak sirketinde kayitlar gerceklestirir. bu kayitlardan biri der zor çöllerinde isimli ermeni soykirimini anlatan turkce turkudur. kendisi bu kayitlardan once columbia ile de kayit yapar, bunlardan biri de telgrafin telleridir.
  
  1891 şeyh hacı(?), harput dogumlu ermeni vartan margosian 1908'de abd'ye gocer. 1920'lerin basinda a&t record ile kayitlar yapar. daha sonra bronx, ny'de margosian's isimli plak sirketi acip kayitlarina burada devam eder. (dersim dort dag icinde kendisininse bile 1937'de degil, 1920'lerde kaydedilmistir)
  
  1897 istanbul doğumlu rum tetos demetriades 1910'lu yillarin basinda abd'ye gocer. 1919'da giaf giouf isimli sarkiyi columbia records etiketi altinda kaydettikten sonra 1926 ile 27 yillarinda columbia ile alti kayit daha yapar, misirlou'nun ilk kaydi da bunlardan biri olur. 1922 ile 44 yillari arasinda victor etiketi ile yuzlerce kayit daha yapar.
  
  1893 bandirma dogumlu, 1913/21(?)'de abd'ye gocen rum achilleas poulos
  1926'da columbia etiketiyle neden geldim amerika'ya kaydini yapar. 27'de ise nj'de victor ile icinde makber isimli sarkinin da oldugu bes kayit yapar. (makber'in ilk kaydini yapan andonis dalgas'tir.)
  poulos, 27'den sonra m.g. parsekian'in sirketi ve vartesian kardeslerin sahibi oldugu 383 3rd ave'deki pharos records ile de kayitlar yapar.
  28 yilinda 43rd 8th ave'de cafe aman acar. cafe'de alkol satmaya baslayinca donemin prohibition'i nedeniyle cafe kapatilir, poulos tutuklanir. kefaletle serbest kalir kalmaz kapatilan cafe'nin tam karsisina bir cafe daha acar, o da kapatilinca connecticut'a tasinip coffee roaster olur.
  
  1896 dogumlu ermeni m.(mgrdich?) douzjian 1921'de abd'ye goc edip nj'de yasar. 20'lerin sonunda pharos etiketi ile donemin hiti olan high aghchg tchar aghchg'i (armenian girl naughty girl) kaydeder. bu sarkinin muzik temeli ermeni halk dansi laz bar (laz havasi)na dayanir.
  
  1900 istanbul dogumlu ermeni yetvart (edward) boghosian 1920'de abd'ye goc eder. ny'a yerlesip müzikal tiyatro gruplarında sahne alir. sozlerini yazip besteledigi ve cok populer olan hiciv agirlikli sarkilarini pharos etiketi altinda kayit eder. 1940'larda ise donemin en büyük hiti olan kef muzigi turundeki soode soode(it's fake it's fake) ile abd'deki gocmen hayatini anlattigi sofi jan'i metropolitan etiketi altinda kayit eder. boghosian kayitlarini 1970'li yillara kadar surdurur ve gunumuzde kef muziginin oncusu olarak anilir.
  
  1895 izmir dogumlu ermeni udist marko melkon alemsherian 1921'de abd'ye goc eder. once ny'taki kaberelerde sahne alir, 1930'larda ise boston'da kendi kayit sirketini acar. 1929'daki ekonomik kriz nedeniyle sirketini kapatarak ny'a geri donup manhattan 8th ave uzerinde bulunan kuluplerde sahne alir.
  1937'de oglan oglan'i, 1940'larin basinda ise galatada todoraki doldour doldour ver yanaki isimli sarkiyi kaydeder. 40'li ve 50'li yillarda bazilarinda sadece vokal, bazilarinda sadece udist oldugu iki yuze yakin eseri kaydedilir.
  
  marika's'in pesinden 25 yil boyunca aralarinda bu kayitlardan ciddi kazanc elde eden muzisyenlerin de oldugu gocmenler tarafindan 8th ave ve cevresinde baska cafe aman'lar, restoranlar, gece kulüpleri ve plak şirketleri açılır. omar khayyam’s(261 w. 35th), arabian nights cafe, port said(257 w. 29th), egyptian gardens(301 w. 29th), grecian palace cafe, britania cafe(370 8th ave), seventh veil bunlardan birkaci olur.
  bu arada gocmenler de birbirlerine yakin yerde yasarlar: yunanlar 8th ave 23rd ile 41st arasında, ermeniler 3rd ave 34th st'e kadar, suryaniler fort washington ave'de, suriyeliler little syria'da, yahudiler ve seferad yahudileri lower east side'da, yunan yahudileri chinatown'da, araplar brooklyn bridge'in karşısında.
  
  giorgos katsaros: greek blues in america, vol. 1
  
  kostas dousas: greek blues in america, vol. 2
  
  to what strange place: the music of the ottoman-american diaspora, 1916-30
  
  to what strange place bsides: more songs of the ottoman-american diaspora, 1909-29
  
  nightingales & canaries, vol 1: "oriental" women on record, new york & istanbul, 1928-55
  
  i wouldn't sell you to anyone: eastern european immigrant musics in the us, 1917-29
  
  why i came to america: more folk music of the ottoman-american diaspora, ca. 1917-47
  
  everything is fake: armenian folk music in nyc in the 1940s
  
  very sweet: armenian-american independent releases, vol. 2 ca. 1926-29
  
  giorgos katsaros - rempetika and folk songs (usa recordings 1920-1950)
  
  sotiris stasinopoulos - grammografiseis amerikis
  
  marika papagika - the further the flame, the worse it burns me: greek folk music in new york city, 1919-1928
  
  don't let me be lost to you b-sides: albanian, armenian, greek, jewish & turkish music from the me re, balkan, metropolitan & kaliphon labels
  
  and two partrigdes: from the earliest commercial turkish-language american recordings, 1912
  
  from the earliest turkish, arabic, armenian, kurdish language recordings in america, feb-aug, 1916
  
  kemany minas & garabet merjanian - when i see you: from the november 1917 recordings, nyc
  
  udi hrant - can all times be one: solo, duo & trio performances from 1950s independant us. labels
  
  oh my soul: armenian-american independent releases, vol.1: 1920-25
  
  death is not the end - pre-war rebetika in greece & usa 1929 -1938
  
  armenians on 8th avenue
  
  giati glyko mou sweet heart (greeks in usa 1927-1950)
  
  jack gregory (ioannis halkias)
  
  armenian diaspora: armenians in usa
  
  kaynak: muzik arastirmacisi ve kayit yapımcısi ian nagoski'nin yillar suren calismalari.