kafkas cephesi

• ön edit : yazının görsel versiyonu ile birlikte konuyla ilgili diğer yazılara blog'dan ulaşabilirsiniz.
  
  birinci dünya savaşına girmiş olan osmanlı devleti’nin (bkz.osmanlı devleti’nin 1. dünya savaşına girişi) doğu cephesini oluşturan kafkas cephesi çoğunlukla çarlık rusya ile yaşanan muharebeler, sarıkamış faciası ve rusların doğu anadolu ile karadeniz bölgesini işgal etmesiyle bilinir. ancak çarlık rusyası’nın ekim devrimi (ekim 1917) ile son bulması sırasında ittifak ve itilaf devletleri arasında gerçekleşen savaş devam etmekteydi. dolayısıyla kafkas cephesinde rusya’nın brest-litovsk anlaşması ile devredışı kalmasıyla her iki tarafta (itilaf ve ittifak devletleri) hem stratejik öneme sahip hem de yeraltı kaynakları olarak zengin olan doğu iran ve kafkasya üzerinde hakimiyet çabasına girmişti. hatta çoğu kişinin bilmediği ve daha önce şu yazımda (bkz. 1. dünya savaşında türk-alman çatışması) teferruatlı olarak bahsettiğim iki müttefik kuvvetin bu çıkar ve hakimiyet için birbiri ile çatışmasına da değinmiştim. kafkas cephesinde çarlık rusya’sının çökmesi ile birlikte diğer cephelere göre göreceli olarak sakinlik yaşanmış olsa da yukarıda zikrettiğim nedenlerden dolayı taraflar bölgede hakimiyet kurmak için çeşitli harekatlar düzenlemiş, istihbarat çalışmaları yapmış ve yerel halk ile işbirliği yoluna gitmeye çalışmıştır. bu bağlamda, osmanlı devleti’nin 1918 senesinde azerbaycan üzerine gerçekleştirdiği taarruz bu cephede ki önemli gelişmelerden bir tanesidir. ancak bu taarruz sırasında osmanlı devleti’nin güney azerbaycan’da bulunan (günümüz iran) urmiye bölgesine gerçekleştirdiği harekata özel olarak değinmek gerekiyor. çünkü azerbaycan üzerine gerçekleştirilen taarruzun siklet noktası normalde günümüz gürcistan ve ermenistan’ın üzerinden olması planlanmıştı. urmiye bölgesine gerçekleştirilen taarruz ise bu planlar içerisinde ilk başta mevcut değildi. işte bu yazıda urmiye bölgesinde rusya’nın geri çekilmesinden sonra yaşanan gelişmeler, osmanlı devleti’nin bölgeye olan ilgisinin nedeni, harekat kararı ile birlikte hazırlıklar ve harekatı anlatacağım.
  
  ***harekat öncesi gelişmeler***
  
  rusya’da ekim 1917 bolşevik ihtilali’nin gerçekleşmesi, dünya savaşının sey-rini önemli ölçüde değiştirmiş, bu duruma hazırlıksız yakalanan itilaf ve ittifak devletleri’nin savaşın gidişatına dair yeni politikalar belirlemesini zaruri hale getirmiş ve özellikle ittifak devletleri için avantaj sağlayacak önemli gelişmeleri de ortaya çıkarmıştır. bolşevikler, çarlık sonrası işbaşında olan kerenski hükümeti’ni düşürdükten sonra ittifak devletleriyle savaşa devam etmeme kararı almış ve ateşkes antlaşması talep etmişlerdir. bu istek sonucu 15 aralık 1917 tarihinde mütareke imzalanmış ve tüm rus cephelerindeki çatışmalar durmuştur. 22 aralık 1917 tarihinde brest-litovsk şehrinde almanya, avusturya-macaristan, osmanlı devleti, bulgaristan ve bolşevikler arasında barış görüşmeleri başlamış ve 3 mart 1918’de tarihinde görüşmelerin yapıldığı şehrin adıyla anılan antlaşma imzalanmıştır. brest-litovsk antlaşmasında iran’ın tarafsızlık siyasetine riayet edilmesi ve toprak bütünlüğünün korunması (bunun için ingiltere ile rusya arasında 1907 yılında yapılan ve iran’ı üç bölgeye parçalayan antlaşmanın iptali... ayrıca 1907 yılı iran meşrutiyeti’nin başlangıcı sayılır.) konusu da ele alınmış ve güney azerbaycan’daki rus ve türk askerlerinin geri çekilmesi konusu kabul edilmiştir. söz konusu gelişme bölgede rusya ile fiili mücadele halinde olan osmanlı devleti ve almanya için avantajlı bir durum ortaya çıkarmış, osmanlı devleti’nin doğu sınırlarının güvenliği açısından büyük bir tehlike ortadan kalktığı gibi öteden beri rus ve ingiliz hakimiyeti altındaki iran üzerindeki nüfuzunun artmasını sağlamıştır. brest- litovsk antlaşmasında iran’ın tahliyesine dair alınan karardan memnun olan iran şah’ı, osmanlı devleti’nin görüşmeler sırasında kendi lehlerine olan tutumu ve anlaşmadan duyduğu memnuniyeti bizzat osmanlı dışişleri’ne gönderdiği telgrafla bildirmiştir.
  
  rusların iran’dan çekilmeye başlamaları ekim 1917 bolşevik ihtilali ve ülkede kargaşalıkların başladığı döneme rastlamaktadır. bu esnada güney azerbaycan’da ve rus askerlerinin bulunduğu iran topraklarındaki şehirlerde, kasabalarda, köylerde otorite boşluğunun ortaya çıkması ve asayişin bozulması, iran hükü-metinin otorite kuracak jandarma ve polis gücünden yoksun olması sebebiyle bir kargaşa ortamı oluşmuştur. bu durumda düzeni ve birliği bozulan hatta iaşesini dahi temin edemeyen rus askerleri yağmaya başlamıştır. güney iran’da ingiltere tarafından kurulan güney iran polis kuvvetleri kumandanı olan sir percy molesworth sykes, rus yağmacıları ile ilgili aldığı duyumları o sırada tebriz’de bulunan bir dostundan aldığı mektuba dayanarak şöyle ifade etmektedir;
  
  “…burada binler ile ifade edebileceğimiz rus askerleri bulunuyor. bu askerler, tüfeklerini, cephanelerini, eşyalarını ve atlarını ve para edecek bütün teçhizatlarını satmaktadırlar. atlar birkaç şiline gidiyor. fakat yem fiyatı o derece fahiş dereceye çıkmıştır ki atlar ancak hediye gibi verilecek kıymettedir. filhakika garbi ve şimali iran hükümetin zaafından dolayı rusların bu vaziyetinden çok zarar görmüşlerdir. “
  
  rusların çekildiği ve iran topraklarında türk kuvvetleri için daha uygun bir ortamın oluşmaya başladığı bir dönemde 1918 şubat ve mart aylarında iran’da yaşayan ermeniler ve nasturiler savuçbulak (günümüzde mahabat) havalisinde rusların silahlarını ele geçirmişler ve urmiye (rumiye) ve dilman ha-valisinde toplanmaya başlamışlardır. van bölgesinden, osmanlı kuvvetlerinin önünden çekilen ermeni ve nasturiler ile söz konusu iran ermeni ve nasturile-ri urmiye gölü çevresinde birleşerek yerli müslüman ahaliye ve osmanlı kuvvetlerine karşı mücadele hazırlıkları yapmışlardır. bu durum üzerine osmanlı kuvvetleri de hem van bölgesinden urmiye’ye doğru hem de erbil ve revandız bölgesinden güney azerbaycan ve kafkasya’ya doğru harekete geçmişlerdir. bölgede bulunan osmanlı subaylarınca rusların tahliyesi esnasında yaşanan-lara dair gözlemler rapor olarak ilgili üst komutanlıklara sürekli bildirilmiştir. aralık 1917’nin başından ocak 1918 ortasına kadar sene ve hamedan’da bulunan istihbarat zabiti mülazım-ı evvel sadık efendi’nin gözlemlerine ve duyumlarına dayanarak hazırladığı ve musul vasıtasıyla 11 ocak 1918 tarihinde birinci şube müdüriyeti’ne gönderilen rapora göre;
  
  “ruslar, 12 aralık 1917 tarihinden itibaren bölgeden çekilmeye başlamış 26 aralık 1917 tarihine kadar hiçbir asker kalmamıştır.”
  
  ***rusların çekilmesinden sonra iran’da ermeni ve nasturi faaliyetleri***
  
  osmanlı devleti, urmiye bölgesinde yoğunlaşan ermeni ve nasturilerin faaliyetlerini yakından takip etmiş ve bunlara karşı yapılacak her türlü girişimi daha çok 6. ordu kumandanı halil paşa (namı diğer kutü'l amare kahramanı halil kut) üstlenmiştir. halil paşa, musul’dan 22 ocak 1918 tarihinde revandız grubu kumandanlığı’na gönderdiği telgraf-ta; çeşitli istihbarat kaynaklarından sakız ve savuçbulak’ın tahliye edildiğinin anlaşıldığı ve urmiye’nin de tahliye edilmiş olabileceğini ifade etmiş ve bu haberlerin bölgeye gönderilecek istihbaratçılarca teyit edilmesini ve “ermeni, nasturilerin kuvvet ve vaziyeti hakkında malumat elde edilmesine ehemmiyet verilmesini” rica etmiştir. 22 ocak 1918 tarihinde ikinci ordu kumandanlığı’na gönderdiği, sakız ve savuçbulak’ın boşaltıldığına dair gelişmeler hakkında bilgi verdiği şifre telgrafta, bölgedeki ermeni ve nasturilerin faaliyetine dair şu bilgileri ifade etmektedir; (15 aralık 1917 tarihinde ittifak devletleriyle rusya arasında imzalanan)
  
  “mütarekenamenin maddelerine uygun olarak erzak tedarik etmek üzere, şemdinan civarında sınır bölgesinde bulunan köylülerimiz ruslar tarafından iyi muamele görmüş iseler de silahlanmış olarak dolaşan ermeni ve nasturiler tarafından katledilmişlerdir. kendisini kurtarabilenlerin ifadelerine göre urmiye havalisinde iki bin kadar ermeni ve nasturi vardır. birinci kafkas rus kazak ordusu kumandanı nezdinde bu muamele protesto edilmiştir. ancak bu konuyla ilgili ruslardan herhangi bir cevap alınamadı.”
  
  halil paşa, başkumandanlık vekaleti’ne gönderdiği 5 şubat 1918 tarihli şifre telgrafta urmiye’nin ruslarca tahliye edildiğine dair gelen haberlere rağmen urmiye yakınlarındaki ermeni ve nasturilerin kuvvetlerini attırmaya çalıştığını, şehrin ele geçirilmesi için yapılacak bir harekette herhangi bir kötü duruma meydan vermemek ve urmiye’ye daha güçlü bir müfreze ile girmek için işgalin bir müddet ertelenmesini rica etmiş veya van bölgesindeki 3. ordu tarafından harekete başlanması gerektiğini belirtmiştir. ayrıca urmiye istikametinde daha kuvvetli bulunmak için kuar ve kuzeyindeki aşiretlerden istifade etmeyi düşündüğünü, mevsimin aşiretlerin hareketine ve iaşesine müsait olmadığını belirtmiştir.
  
  6. ordu kumandanı halil paşa 5 şubat 1918 tarihinde başkumandanlık vekaleti’ne gönderdiği urmiye’nin ele geçirilmesi ile ilgili belgede urmiye’nin işgali için gerekli kuvvetleri sencar operasyonundan (sincar operasyonu) sonra bu harekete katılan askerlerin bölgeye sevk edilmesi suretiyle karşılanacağını bildirerek sencar’lar ile ilgili şu bilgilere yer vermiştir;
  
  “sencar hareketine başlamak üzereyim. alınan haberlerden ingilizlerin çöl yoluyla sencarlılara silah kaçırıldığı bildiriliyor. ihtimal ki sencar’da umduğumuzdan fazla bir mukavemete maruz kalabiliriz. ordunun gerisinde büyük bir çıban teşekkül eden bu eşkıya yuvasını tamamiyle temizlemek için tahsis ettiğim müfrezeden fazla olarak halen en yakın erbil’de bulunan kuvvetten istifade etmek icab edebilir.’’
  
  ingiltere, rusların iran’dan çekilmesiyle, iran, afganistan ve hindistan’daki müslümanları kendilerine karşı savaşın başından beri ayaklandırmaya çalışan osmanlı devleti ve almanya imparatorluğu için hem bu amaçlarını fiiliyata geçirebilecek, hem de kafkasya’ya uzanarak bakü petrollerini elde edecek ve rusya müslümanlarına ulaşabilecek müsait bir zemin ortaya çıktığının farkındaydı. savunma bakanı churchill bolşevik ihtilali sonrası doğuda ortaya çıkan durumu “…başlıca tehlike şarktadır. iran’da ve hint okyanusunda ingiltere’nin menfaatlerini korumak lazımdır.” şeklindeki sözleriyle değerlendirmiştir. bu gelişmeler üzerine ingiltere, ruslardan boşalan bölgeye asker sevk etmeye karar vermiştir. ingilizlerin güney iran'daki sınırlı sayıdaki askerleri dışında kuzeye gönderilecek yeterli kuvveti olmadığından ve en yakın ingiliz birliklerinin bulunduğu bağdat’ın güney azerbaycan'a uzak olması sebebiyle ilk aşamada muhtemel bir türk taarruzunu önlemek veya türkleri durdurmak amacıyla o yöredeki işbirliği içinde olduğu ermenileri, nasturileri ve paralı asker olarak rus ordusundan kaçan subay ve askerleri örgütlemek, talim ve terbiye etmek için bir askeri heyetin gönderilmesine karar verilmiştir ve bu heyetin başına general lionel dunstreville getirilmiştir. urmiye havalisindeki ermeni ve nasturileri örgütleme konusunda amerika ve ingiliz konsolosları faaliyetlerini sürdürürken iki üst düzey komutan ve 12 subaydan oluşan ve hedefi hazar denizinde bir liman kenti olan enzeli’ye ulaşmak olan bir başka grup da bağdat’tan iran'a gitmek üzere otomobille yola çıkmıştır.
  
  iran’ın osmanlı sefiri olan ihtişam üs saltana’nın ifadesine göre ingilizler, iran’da bulunan rus askerleri kumandanı general nikolai baratov’dan rus askerlerinin daha önce işgal ettiği arazinin ingilizler tarafından işgal edilinceye kadar rus askerlerini iran’dan çekilmeleri için yardım etmesini istemişlerdir. bu konuya dair ikdam gazetesi’nde yayınlanan bir habere göre baratov, rus ihtilalinden sonra urmiye’de kalmış, subaylarının ve askerlerinin iaşesini sağlamaktan aciz ve bolşeviklerden korktuğu için maiyeti ile birlikte ingiliz birliklerine katılmıştır. baratofun mahiyetindeki subaylar, ermeni ve nasturilerin talim ve terbiyesi ile meşgul olmaktadırlar.
  
  rusya’nın iran’ı tahliye etmesi uzun süredir hem osmanlı topraklarında hem de iran içinde müttefiki olan ve müstakil devlet olma emelleri taşıyan ermeniler ve nasturiler için hayal kırıklığına neden olmuştur. ancak kısa süre içinde rusya’nın yerini ingiltere doldurmuştur. 6.ordu kumandanı halil paşa, 6.fırka kumandanlığı’na 13 nisan 1918 tarihinde gönderdiği telgrafta;
  
  ‘’osman-lı ordusu tarafından şimdiye kadar ermenilere karşı yapılan harekattan elde edilen tecrübeye göre ermenilerin rusların çekilmesi sonrasında takınacağı tutuma dair görüşlerini ve sonrası için takip edilmesi gereken siyaseti de açıklamıştır. buna göre ermenilerin ruslardan bekledikleri yardımın ve desteğin engellenmesiyle moralleri tamamen çökecektir. ermenilerin şu anda yaptıkları yıkım ile karşı koymaktan ibarettir ve küçük kuvvetle bunlara karşı başarı kazanmak mümkündür.’’
  
  söz konusu telgrafta ifade edildiğine göre; ermeniler iran'daki ingiliz, fransız ve amerikalılar tarafından himaye olacaklarını ümit etmektedir ve onlara iltihak etme fırsatını beklemektedirler.
  
  ***türk kuvvetlerinin urmiye’ye gerçekleştirdiği askeri harekat***
  
  rusların tahliyesi sonrasında ermeni ve nasturi çetelerinin faaliyetlerinin yoğunlaştığı bölge daha çok urmiye ve çevresi olmuştur. 6. ordu kumandanı halil paşa 13 şubat 1918 tarihinde revandız grubu kumandanlığına gönderdiği altı maddelik telgrafta, rusların üşnü, pave, savuçbulak mıntıkasını tahliye etmeleri üzerine urmiye havalisinde ermenilerin teşkilatlandığı ve silahlandığına dair haber alındığını belirterek;
  
  “gerek rusların iran’ı tahliyesini nizami olarak anlamak ve gerekse iran dahilinde yapılan ermeni teşkilatı ve ingiliz teşebbüsatı, iran’ın hududumuza mücavir mıntıkasındaki ahval ve erzak tedariki imkanı hakkında doğru malumat almak için revandız grubu pave, üşnü, mergever, istikametlerine kuvvetli zabit keşif kolları sürecektir.” emrini vermiştir.
  
  bu keşif seferleri sırasında ruslarla karşılaşılması durumunda keşif kol kumandanlarının yanlarında bulunduracakları beyaz bayrağı göstererek, genel vaziyeti gözlemlemek amacıyla memur edildiklerini söylemelerini, geri dönüşte ermeni çetelerinin pusu kurma ihtimalinin göz ardı edilmemesini miyandoab, urmiye hattına kadar ayrıca casuslar gönderilerek ermeni teşkilatı, ordu kıtaatı hakkında bilgi elde edilmesini istemiştir. halil paşa, musul’dan, 6. fırka kumandanlığı’na 12 mart 1918 tarihinde gönderdiği telgrafta da; urmiye bölgesindeki ermenilerin faaliyetleri hakkında;
  
  “ermenilerin taht-ı işgali olmak üzere urmiye cenubu-na tecavüz etmelerine ehemmiyet etmem. yalnız ahaliyi tehdit ve yağma için müteferrik çetelerin sarkıntıları ihtimal dahilindedir.” şeklindeki bir değerlendirme yaparak, alınacak tedbirle ilgili olarak ta “buna ise bizim üşnü’yü işgal ederek ahaliyi himaye ve atlılardan istifade ederek bir vaziyet almakla mani olabiliriz.” demiştir.
  
  üşnü bölgesinde ermeni ve nasturiler, müslüman ahalinin evlerini yakmış ve müslüman ahaliyi de katletmişler hatta karapapaklar gibi bölgede meskun bazı müslüman türkleri de kendileri ile birlikte harekete zorlamışlardır. halil paşa’dan 3.ordu kumandanlığı’na 26 mart 1918 tarihinde gönderilen ve 3. ordu kumandanlığından yazılan bir telgrafa cevap olması muhtemel olduğu bildirilen başkumandanlık vekâlet-i celilesinden gelen telgrafta; osmanlı devleti, özellikle urmiye gölü çevresindeki ermenilerin faaliyetlerini engellemek için azerbaycan da yerleşik müslüman ahaliden oluşacak kuvvetlerle 6. ve 3. orduların müştereken yürüteceği kars-erivan istikametinde bir hareket başlatmayı kararlaştırmıştır. 6.ordu kumandanı halil paşa, 3.ordu kumandanlığı’na yapılacak müşterek hareket öncesinde ermenilerin iran dahilindeki durumlarına dair verdiği bilgiden öğrenildiğine göre; iran veliahdı kumandasında tebriz’den hareket eden bir kısım iran kuvveti ile ermeniler arasında hoy’da çarpışma olmuş ve ermeniler yenilerek kaçmaları üzerine bölgedeki ermeni köyleri veliaht tara-fından işgal edilmiştir. urmiye’nin ahvaline dair 6. fırka kumandanı hayri bey’den 6. ordu kumandanlığı’na gelen 27 mart 1918 tarihli ve iki ay önce revandiz’den urmiye’ye gönderilen ve yeni dönen iki casusun ifadelerini içeren telgrafa göre;
  
  “urmiye’de ahalinin elindeki silahlar ermeniler tarafından toplanmış ve bazı ahali silahlarını toprağa gömmüştür. urmiye’de bir amerikan konsolosu ve bir de fransız konsolos vekili mevcut olup, fransız konsolosunun ermenilerin işine müdahale etmediği ve amerika konsolosunun öteden beri urmiye’de ikamet eden zengin bir doktor olup ahaliden fakirlere yardım ettiği bilinmektedir. urmiye’nin kuzeyinde haritada üssi peyan şerefhane olarak geçen mevkide ruslar tarafından bırakılmış çok sayıda silah ve cephane olduğu ve urmiye’den marşimun komutasında 1.000 ermeni bölgeye hareket ettiyse de iran valisi’nin 1500 süvariden oluşan birlikeri karşısında mağlup olmuş ve dilman istikametinde çekilmekte iken iki aşiretin saldırısına uğrayarak 500 ölü ve büyük miktarda da esir vermiştir. halen urmiye’de ve dilman’da 2.000 kadar ermeni mevcuttur ve bunların fransız ve rus tüfeği ile iki top ve iki makineli tüfenkleri vardır.’’
  
  başkumandanlık vekâlet-i celilesi’nin emri ile 3. ordu tarafından van istikametine gönderilen 3. orduya bağlı ve başında ali ihsan (sabis)’in bulunduğu 4. kolordu van’ı ele geçirmiş ve saray ve başkale istikametinde ermenileri takip etmektedir. 6. ordudan urmiye istikametinde hareket etmek üzere tahsis edilen müfrezenin bir taburu da 5 nisan 1918’de rayat’dan sınırı geçmiş olup üşnü istikametinde, diğer üç taburu da erbil ile revandız arasında ilerlemektedir. müfreze üşnü’de toplandıktan sonra urmiye’nin işgali için ilerleyecektir. halil paşa, 8. kolordu kumandanlığı ve 6. fırka kumandanlığı’na gönderdiği telgrafta van’ın ele geçirilmesinden duyduğu memnuniyeti ifade ederek van bölgesinden çekilen ermenilerin urmiye civarındaki ermenilerle birleşmesi durumunda onları takipte olan 6. kolordunun mühimmat açısından sıkıntıya düşebileceği ve bu sebeple 6. fırka’nın acilen urmiye’yi işgal etmesini istemiştir. bunun üzerine 6. fırka kumandanı hayri bey, halil paşa’dan urmiye’deki ermenilerin şehri savunmak için yığınak yaptıklarına dair haberler aldığını, bu bakımdan savuçbulak’a bir bölük gönderilmesini talep etmiştir. halil paşa’dan urmiye’ye dair 3. ordu ve bu orduya bağlı 4. kolordu kumandanlıkları’na urmiye bölgesindeki ermenilerin durumu hakkında 13 nisan 1918 tarihinde gönderdiği telgrafta, urmiye’de ingiliz ve fransız subayları kumandasında 4 bin ermeni ile 2 seri atışlı, ikisi adi olmak üzere 4 top, birkaç makineli tüfek bulunduğunu, ermenilerin ileri müfrezelerinin urmiye’nin 20-30 km güneyindeki reşa han, hazmlar, maşan, selvati’de bulunduğunu ifade etmiştir. ermeniler, ingiliz ordusuna iltihak etmelerine müsaade olunması için iran hükumetine başvurmuş fakat iran hükümetince silahları terk ettikten sonra buna müsaade edileceği cevabı verilmiştir. bu dönemde urmiye bölgesindeki ermenilerin güney’de musul bölgesinde ingiliz kuvvetleriyle çarpışan osmanlı kuvvetlerine saldıracağı yönünde istihbaratlar gelmeye başlamış ve bunun üzerine urmiye-dilman bölgesini ele geçirme görevi 4. kolorduya verilmiştir. kolordu 10 mayıs 1918’de üşnü’den urmiye’ye doğru hareket etmiştir. enver paşa, 6. ordu kumandanlığı’na 11 mayıs 1918 tarihinde gönderdiği bir telgrafta; ermenilerin musul bölgesine saldıracakları yönündeki istihbarattan bahsetmiş 4. kolordu’nun urmiye üzerine hareketini emrettiğini ve aynı zamanda bir fırkanın da erivan-culfa üzerine yürümesini ve kafkas hükümetinden izin beklemeksizin tebriz hattının işgal edilmesini özellikler rica etmiştir. 6. ordu tarafından rayat ve üşnü istikametinde urmiye’ye doğru askeri harekete hazırlanırken nasturi patriği marşimun, 5. tümen komutanlığına bir mektup göndererek osmanlı devleti’ne bağlılıktan bahsetmiş ve ruslar tarafından kandırıldıklarını ve kürtlere karşı kendilerini savunmak zorunda kaldıklarını söyleyerek aman dilemiş, fakat kısa süre sonra osmanlı kuvvetlerine yeniden saldırmıştır. bu saldırılara rağmen 4. kolordu 18 haziran’da dilman’ı ele geçirmiştir. dilman’ın ve selmas ovası’nın osmanlı kuvvetlerinin eline geçmesi üzerine kafkas cephesinden gelen andranik, idaresindeki ermeni kuvvetleri culfa’dan aras nehri’ni geçerek hoy üzerinden güneye doğru ilerlemeye başlamıştır. ermenilerin amacı tebriz bölgesine kadar ilerleyen ingiliz kuvvetleriyle birleşerek osmanlı kuvvetlerini mağlup etmek ve kafkas cephesine geri dönmektir. fakat osmanlı kuvvetleri ermenilerin ingilizlerle birleşmesine izin vermeden mağlup ederek ermenileri aras nehri’nin kuzeyine doğru çekilmek zorunda bırakmıştır. 22 ağustos 1918 tarihinde sene şehbenderliği’nden başkumandanlık vekaletine gelen bir telgrafta; ingilizlerin kirmanşah’taki kuvvetlerini sene’ye getirdiği ve ingilizlerin savuçbulak ile daha kuzeye doğru harekete geçmek üzere oldukları istihbaratı verilmiştir. bir müddet sonra ingilizler reşturmiye hattına kadar ulaşmışlar ve tebriz’e 10 km mesafede bazmiç köyü’ne kadar yaklaşmışlardır. başkumandan vekili enver paşa, 06 nisan 1918 tarihinde kafkas cephesinde bulunan üçüncü ordu kumandanlığı’na gönderdiği telgrafta güney azerbaycan ve tebriz’deki ermeni ve ingilizlerin o havalide yaptıkları taşkınlıklara dikkati çekmiş ve mümkün olduğu kadar süratle tebriz’e kuvvetli bir kuvvet gönderilmesini ve bunun için kafkasya’dan tebriz’e kadar gelen tren yolunun ele geçirilmesini istemiştir. pave’de bulunan. istihbarat zabitliğinden 03 haziran 1918 tarihinde 6. ordu kumandanlığı’na gelen telgrafa göre; osmanlı devleti kuvvetlerinin tebriz’e doğru yönelmesi üzerine ingiliz ve fransız konsolosları şehri terk etmiş ve tebriz’deki ermeniler de firar etmeye başlamıştır. osmanlı kuvvetleri kısa sürede, tebriz’i ingilizlerden önce ele geçirmiş daha sonra meyane, değmetaş, karaçam, türkmençayı mevkilerinde ingilizleri şiddetli muharebeler sonucunda güneydoğuya çekilmeye mecbur etmiştir.
  
  ingilizler, rusların iran’dan çekilmeleri sonrası bir taraftan urmiye bölgesindeki ermeni ve nasturilerle birleşerek osmanlı devletinin önünü kesmeyi hedeflerken diğer taraftan tahran-kazvin yoluyla reşt vilayeti’ni oradan da hazar denizi sahilinde bulunan liman kenti enzeli’yi ele geçirerek deniz yoluyla bakü’ye ulaşmayı ve o dönemde şehri ellerinde bulunduran ermenilerle birleşerek şehri işgal etmeyi planlamışlardır. ancak reşt ileri gelenlerinden mirza küçük han ile gilanlı aka ahmet han’ın önderliğini yaptığı, söz sahipleri arasında aka seyid abdülvahap, aka seyid mahmut, aka hacı şeyh muhammed hasan, aka şeyh ali, aka şeyh muhammed hüseyin’in bulunduğu ve gilan’da ortaya çıkan içlerinde bazı türk subaylarının da olduğu bilinen ormanda yaşamaları sebebiyle bu isimle anılan cengelliler (ormancılar veya orman kardeşleri) hareketi bölgedeki ermenilere ve ingilizlere karşı önemli mücadeleler vermiştir. cengellilerin iran dahilinde dağıttıkları beyannamelerde kendi amaçlarına dair verdikleri bilgiye göre hedef; vatanlarının hürriyet ve istiklalini fiilen geri almak ve iranlıların çevre müslüman komşularıyla iyi geçinmesine engel olan ingilizlere karşı mukavemet ve muharebe etmekten ibaretti. osmanlı devleti, iran’da ki meşrutiyet hareketleri zamanında ön plana çıkmaya başlayan mirza küçük han’ı rus faaliyetlerine karşı henüz savaşın başından itibaren desteklemiş, rusların çekilmesi sonrasında da özellikle 6.ordu kumandanlığı vasıtasıyla silah ve değerli hediyeler göndermiştir. kuvvetleri hakkında kesin bilgi bulunmayan mirza küçük han önderliğindeki ormancılar, ingilizlerin reşt’den kafkasya’ya geçmesi için önemli olan müncil köprüsü’nün müdafaasında başarılı olmuş ve reşt’teki ingiliz bankası’na el koyarak reşt konsolosu mc loren ve yüzbaşı neville’i tutuklamıştır.
  
  ***sonuç***
  
  bolşevik ihtilali sonrasında iran’dan rusların çekilmesi özellikle rus işgali altında olan ve osmanlı devleti ile rusların her türlü mücadelesine sahne olan iran için rus, ingiliz, ermeni ve nasturi tehlikesini daha da arttırmıştır. çarlığın yıkılmasıyla birliği bozulan rus askerleri iran’ı tahliyeleri sırasında geçtikleri bölgeleri yağmalamış ve evleri ateşe vermişlerdir. savaşın başından itibaren rus ordusu içinde yer alan veya rus ordusunun anadolu içlerinden ilerlemesi sırasında onlarla beraber geri çekilip urmiye bölgesine gelen ve bölgedeki soydaşlarıyla birleşen ermeni ve nasturiler, rus ordusundaki silahları ele geçirerek güney azerbaycan’daki türklere saldırmışlar ve pek çok katliam yapmışlardır. ingiltere ise hem kendisi için çok önemli bir sömürge olan hindistan’ın güvenliği hem de bakü petrollerinin ittifak güçlerinin eline geçmesini önlemek amacıyla rusların çekildiği bölgeye asker sevk etmeye başlamıştır. ingiltere, türklerin rusların boşalttığı bölgeyi kendilerinden önce ele geçirmesini engellemek için (amerikan, fransız konsoloslarının da yardımıyla) ermeni ve nasturileri desteklemiştir. hatta ermeni ve nasturi çetelerini eğitmek için baratov gibi rus ordusu bakiyesi komutanları para karşılığında istihdam etmiştir. ermeni ve nasturilerin özellikle urmiye bölgesindeki türk ahaliyi katletmeleri üzerine 6. orduya ve 3. orduya bağlı birlikler urmiye’ye doğru kuzeyden ve güneyden harekete geçerek bu bölgedeki ermeni ve nasturiler mağlup etmiş ve hoy istikametinde ileri hareket sürdürülerek tebriz ele geçirilmiştir. ingiliz kuvvetlerinin bakü’ye denizden ulaşabilmek için hazar denizi kıyısında bulunan liman şehri enzeli’ye yaptıkları taarruz gilan bölgesinde bulunan ve orman kardeşleri olarak bilinen, liderliğini mirza küçük han’ın yaptığı silahlı birlikler tarafından uzun süre başarıyla engellenmiştir. 30 ekim 1918’de mondros ateşkes antlaşmasının imzalanması ve savaşın sona ermesiyle mütarekenin ilgili maddesi gereğince osmanlı kuvvetleri 1914 sınırının ötesinde olduğu tek bölge olan kuzey iran’ı boşaltmak durumunda kalmıştır.