aphantasia

• aphantasia, bazı insanlarda rastlanan görsel olguları gözde canlandıramama durumudur. zaten sözcük, yunancada "hayal" veya "görüntü" mânâsına gelen phantasia ile ingilizcede namevcudiyet belirten -a ön ekinin birleşimi ile oluşturulduğundan anlamsal olarak da hayal kuramamaya karşılık gelmekte.
  
  fenomen ilk defa francis galton tarafından 1880 yılında tanımlanıyor. galton, viktoryen bir kaşif, antropolog ve öjenist. aphantasiayı nasıl fark ettiğini, eseri statistics of mental imagery'de inceliyor. durumun aydınlanışını kısaca özetleyeceğim, ama ilgilenenler kitaba da bakabilirler. (link)
  
  galton, bir insan grubuna, "bu sabahki kahvaltı masanızda olduğunuzu varsayın. zihin gözünüzde beliren resmi dikkatlice düşünün." diyor. devamında farklı insanlarda oluşan imgelerin kalitelerini belirlemek için insanlara zihinsel resimlerinin aydınlatması, seçiklikliği ve renklerine dair bazı sorular yöneltiyor.
  
  bu sorular şunlar:
  
  1) resim soluk mu yoksa oldukça net mi? parlaklığı gerçek sahne ile karşılaştırılabilir mi?
  
  2) tüm nesneler aynı anda oldukça iyi tanımlanmış mı, yoksa en keskin biçimde tanımlanmış olan yer gerçek sahnede olduğundan sınırlı mı?
  
  3) porselenin, tostun, ekmek kabuğunun, hardalın, etin, maydanozun ya da masanın üzerinde olan herhangi bir şeyin, rengi oldukça belirgin ve doğal mı?
  
  galton, bu ve buna benzer soruların devamında beklemediği bir durumla karşılaşıyor. katılımcıların bazıları, "zihinsel imgeleme" denen şeyi bilmediklerini söylüyorlar. meğer bu insanlar, birileri zihinsel imgelemeden söz ettiğinde bunun lafın gelişi dile getirildiğini düşünüyor, gerçek bir imgelemenin mümkün olmadığına inanıyorlarmış. böylece aphantasia, araştırılmaya başlanan bir konu oluyor. gerçekten de, zihin gözü körlüğü derdinden muzdarip olan kişiler, ne bir insan yüzünü, ne de bir mekânı gözlerinde canlandıramazlar. başka insanların bu tür şeyleri kolaylıkla yapabiliyor olmaları da onlara şaşırtıcı gelir.
  
  kafamızda bir imgeyi nasıl oluşturduğumuzun tek bir açıklaması yoktur lakin mevcut teorilere göre bir şey hayal ettiğimizde beynimiz, geçmişte dış dünyadan edindiği görsel verilerle oluşturduğu etkinlik modellerini tekrarlayarak zihinsel imgeleri yaratır. beyin bu desenleri tekrarlama işinde ne kadar iyi olursa zihinde oluşacak imge de gerçeklikle o kadar tutarlı ve güçlü olacaktır. bir nesneye bakma ihtiyacı duymadan gerçekçi resimler çizebilen ressamların beyinleri de bu tür aktiviteler göstermektedir.
  
  peki bir insanın gerçekten aphantasia gibi bir sıkıntı çektiği nasıl anlaşılabilir? fmri ile aktive olan, daha doğrusu "olmayan" beyin bölgeleri gözlemlenir. aphantasia sorunu olan birinin beyninin görsellikle ilişkili bölümlerinde daha az aktivite görülecektir. bu kişilerin beyinleri, bir manzarayı tasvir etmek için farklı stratejiler izler, meselâ manzaranın nasıl olduğu "bilgisi"nden teorik olarak söz edebilirler.
  
  günümüzde ise konuyu inceleyen önemli bir isim, nörolog adam zeman. aphantasianın hem konjenital, hem de sonradan edinilebilen bir durum olduğunu gözlemlemiştir. konjenital aphantasia, üzerinde ilk defa zeman ve arkadaşları tarafından çalışılmış 2015'te bir konudur. doğuştan aphantasialı olan 21 katılımcı test edilmiştir. sonradan edinilen bir aphantasia vakası ise koroner anjiyoplasti sonrasında görsel imge kaybı olduğunu bildiren bir hasta ile ortaya çıkmıştır. bu hasta, daha önce görsel hayaller kurma yeteneğine sahipti, lakin fmri testleri hakikaten de kontrol grubundan farklı, görsel bölgelerin yeterince aktive olmadığı yönünde sonuçlar verdi.
  
  günümüzde, zihinsel imgelemenin hangi beyin bölgeleri ile ilişkili olduğuna dair çok çalışma yapılıyor. zihinsel imgeleri canlı olanların beyinleri daha seçici aktiveler gösteriyorlar. genel olarak medial temporal lob, precuneus, arka cingulate ve görsel assosiasyon korteksleri gibi bölgelerde görülen aktiviteler imgenin canlılığı ile doğru orantılı iken, frontal lob ve işitme korteksinde aktivite artışı imgenin canlılığı ile ters orantılı oluyor. (ilgili çalışma için tık)
  
  ps: (bkz: brodmann alanları/@highpriestess)