final yapıtı

• ornekle izah etmemiz gerekirse: (bkz: beethoven senfoni no 5)linki verilen entry'nin kopyasi:
  
  klasik bir cok bolumlu enstrumental yapit (senfoni, sonat yaylilar dortlusu vb.) genelde en kapsamli bolumu ile baslar. hizli tempodaki bu ilk ve kapsamli bolumu ekresiyetle yavas ve kimi zaman kapsam bakimindan ilk bolumle yarisacak bir bolum takip eder. daha sonra yapitin en kisa bolumu olan dans bolumu gelir ve yapit bu dans bolumunde daha kapsamli olabilse de ilk iki bolume nazaran kisa ve muzikal icerik acisindan daha basit bir bolumle sonlanir.
  
  klasik cag muziginin tohumlari yeni yeni atilmakta olan burjuva sinifini ve onculu olan aristokrasi sinifini 'eglendirmek' ve sanat ihtiyacini karsilamak oldugu akilda tutulursa bu tip bir kurgu kendi icinde mantikli gorulecektir: yapit, dinleyici ayikken en genis kapsamli bolumuyle baslar.
  
  daha sonra cok da yavas olmayan ancak gene de kapsamli bir bolumle devam eder. (cok da yavas olmayan vurgusu onemli zira bildigim kadariyla geride biraktigimiz yy.'da yapitlarin yavas bolumlerinin yorumlari oldugundan yahut olmasi gerekenden, kimi zaman, cok daha yavas yapilmaktaydi. halbuki besteciler lento, adagio gibi tempolari pek tercih etmiyorlardi yahut adagio'dan anladiklari ayak suruyen bir tempo asla degildi. andante zaten kelime anlami itibariyle yurumek demek, yani ifade ettigi tempo da yuruyus temposudur. )
  
  genelde bir klasik yapitin 3'te ikisi bu ana kadar bitmis olur. geri kalan 3'te bir, kalan iki bolum arasinda paylastirilir ve ilk iki bolumde 'yorulmus' olan dinleyici bu bolumlerde daha hafif muziklere maruz birakilir ki bestecimizden 'bikmasin' ki bilet satirlasi dusmesin ki eve ekmek gitsin.
  
  beethoven'in da ornegin ilk iki senfonisi bu yapiya uyar. 4. senfoni istisna degildir. 3. senfoni biraz faklidir, onun finali ilk iki bolume nazaran daha kisa olmakla birlikte (2. bolumun cok hizli calindigi kimi kayitlarda finalle arasindaki sure farki cok azalir) icerik olarak oldukça doludur. diger yapit turlerindeki verimlerinde benzer ornekler bulunabilir.
  
  ama 5. senfoni bu acidan farklidir. yapitin meshur ilk bolumu tekrar gozetilerek calindigindan 7 dakika kadar surer. ikinci bolumun 10 dakikadan kisa surmesi normaldir. kimi edisyonlarda tekrar ihtiva eden ucuncu bolum bu tekrarla 6-7 dakika kadar surer. final tekrariyla 10 dakikayi asar. 3. bolumun finale bagli oldugu ve tempo anlaminda her ikisinin de basliginin allegro oldugu goz onune alinirsa beethoven bu yapittan 7 ve 10 dakika suren sirasiyla hizli ve yuruyus temposundaki iki bolumden sonra dinleyicinin karsisina hizli tempoda 18 dakikalik bir blokla cikar. muzikal icerik de onceki bolumlerin sorularini coskun bir zafer edasinin hakim oldugu bir cozume tasir.
  
  bu acidan yapit finaline dogru buyuyen, finalini amaç edinmis bir yapittir. en basta bahsettigimiz klasik kurgunun tam tersi soz konusudur.
  
  bu yapittan once beethoven 23. piyano sonatini benzer bicimde kurgular. 3 bolumlu yapitin son iki bolumu birbirine bagli calinir ve toplamda 15 dakikayi asar. ilk bolumun 10 dakika surdugu dusunulecek olursa bu uzatmali 'final' ilk bolumu boyut olarak asar. kapsam olarak da oldukca iddiali bir muzik icerir ve yapiti bir tur final yapiti yapar. benzer kurgular keman koncertosu ve 4. piyano koncertosu 7. ve 9. yayli calgilar dortlulerinde de gorulur. yapiti cok parcali bir yigin olmaktan gorece cikarip daha az parcali bir butun olmaya dogru yonelten bu uygulama da birbirine eklenen bolumlerin celisik tempolarda olmasi yapitin, bence, tam olarak bir final yapiti olarak anilmasinin onunde bir tur mani teskil etmekte.
  
  ornegin keman koncertosunda son iki bolum birbirine bagli ancak yapitin ilk bolumunun o gune kadar bestelenmis en genis capli enstrumental bolum olmasi nedeniyle birbirlerine bagli olduklari halde dahi bu son iki bolum ilk bolumun yaninda cap olarak kisa kaliyor. bundan daha onemlisi bu iki bolumun farkli tempolarda olmasi ve finalin cok guzel bir bolum olmakla birlikte bir final hissiyati yaratacak icerigi olmamasi yapitin genel olarak bir final yapiti olmasina mani oluyor.
  
  ayni durum 4. piyano koncertosu icin de gecerli. final gercekten bir final ama cap olarak birbirine bagli(ymis gibi calinan) son iki bolum (yapit gene uc bolumlu) ilk bolumun yaninda cap olarak kisa kaliyorlar.
  
  5. senfoni bu 'sorun'lardan muaf: son iki bolum birbirine bagli, tempolari ayni ve hizli, bagli yapit daha onceki bolumlerde daha genis ve muzikal icerik gercek bir final hissiyatini haiz.
  
  bu 'final yapiti' kurgusu daha sonra brahms 1. ve 4. senfoni, bruckner 4,5,8,9(tamamlanmis seklinde), mahler 1,2,3,6, das lied von der erde (karanlik yavas ve sessiz bir sekilde bitse de) , 9 (ayni sekilde) tamamlanmis 10 kullanilmistir. daha birçok beethoven 5. senfoni sonrasi gerek beethoven'a ait gerek ait olmayan, gerek oda muzigi gerek senfonik yapitta bu kurgu gorulebilir.
  
  bir de beethoven'in 5. senfonisinden once, evet, mozart senfoni no. 41 gibi bir ornek var. ancak bu ornegin gecerli olabilmesi icin yapitin final bolumundeki iki tekrardan en azindan birisinin gozetilmesi gerekiyor. yapittaki tum tekrarlar gozetildiginden final 1. ve 2. bolum kadar suruyor (hepsi 11'er dakika) ancak tekrarlarin hicbirisi gozetilmeden calindiginda final gene ilk iki bolumden kisadir (3. bolum en kisa bolum oldugundan ondan bahsetmiyorum) ama bu tip ancak tekrarlarla vs. cap olarak kendini belli edebilen ornekleri goz onune almiyorum. zaten aklima gelen tek kaydadeger ornek de bu. bu ornegi kaydadeger kilan 41. senfoni finalinin insani vecde getiren askinligi ve yazisinin insan aklinin muazzam bir urunu olmasi ve bunlarin hepsinin bolumun muhtesem kapanisi ile taçlanmasi.
  
  (bkz: #25182125)
  
  40. senfoni finali de tekrarlarla ayni yapitin 1. bolumunden uzun surer ama tekrarsiz hem 1. bolumden daha kisadir. muzikal olarak dramatik ogeleri 1. bolumle yarisir ancak bunlar en azindan benim icin tam bir final havasina burunmez. haydn'in 100 kusur senfonisinde boyle bir final bilmiyorum zaten. diger klasik cag bestecilerinde ne oldugunu duydum ne de olmasina ihtimal veriyorum.
  
  edit: our boys didint du dort çok isabetle beethoven'in son donem piyano sonatlarinin tumunun bu tanima ornek gosterilebilecegini hatirlatti. tesekkur ediyorum ve buraya ekliyorum:
  
  beethoven'in son 4 piyano sonati (29-32) acik olarak final yapitidir (29. sonatta 3. bolum yapitin agirlik merkezi olarak gozuksede besteci finali 3. bolume 'mantiksal' bir sekilde bagladigindan, 3. bolumden 4.'ye neredeyse surekli bir geçis oldugundan bu yapita, normalde degil, muazzam bir final yapiti diyebiliriz. son uc sontta yapitlarin agirlik merkezlerinin finalleri oldugu aciktir.) bu 4 sonata 28.'nin de ilave edilebilecegini dusunuyorum. finalin daha onceki bolumlere verdigi referanslar ve orijinal kurgusu, 3. bolume bagli calinisi ve finalinin capi ile bu sekilde nitelendirilmeyi hakediyor.
  
  kendisinin hatirlatmasinin ustune aklima geldi: gene beethoven'in 6. ve 9. senfonilerini (hatta belki 7. ve 8. senfonilerini de) 13. ve belki 14. yaylilar dortlulerini de bu tanima ornek olarak gosterebiliriz. her biri oldukça unlu ve ustun bu yapitlarin entry'de bahsedilmemis olmasinin nedeni, sanirim, metni kaleme alirken beethoven yapitlarindan 5. senfoni civarindaki ve onceki yapitlara odaklanmis olmam.