genellikle varoluşçuluğun yirminci yüzyıla ait bir fikir olduğunu düşünürüz; yani varoluşçuluk hakkında düşünürsek tabii. sartre , camus ve paris'te kapı önlerinde uzun montlarının yakalarını kaldırarak sigara içen tüm bu fransızlar tesadüfi
ve kayıtsız bir evrende hayatımıza kişisel olarak nasıl anlam katabileceğimizi düşünüyordu. ancak varoluşçuluğun bu kadar uzun uzun düşünülmesinin temelleri on dokuzuncu
yüzyılda atılmıştır. danimarkalı filozof søren kierkegaard'ın (1813-1855) eseri önemli bir öncüdür, ancak dostoyevski'nin
ilk büyük kitabı yeraltından notlar (1864) da aynı şekilde önemlidir.
yeraltından notlar adı birçok yönden orijinal rusça adın yanlış çevirisidir. adın orijinali daha çok
yerin altından notlar ve hatta
döşemelerin altından notlar anlamına gelmektedir. bu kısa roman, adını bilmediğimiz eleştirmenlerce "yeraltı adamı" olarak anılan emekli bir devlet
memurunun hayatının neresinde yanlış yaptığını buruk bir halde merak etmesi ve büyük sorular üzerine uzun uzun düşünmesi hakkındadır. bu "yeraltı adamı" bir fahişeyle buluşup birlikte olur. sonrasında kadına bağlanır ancak bir öfke
anında kadını kendinden uzaklaştırır. böylesine kısa bir özet kitabın psikolojik yoğunluğunu ve dostoyevski'nin yeraltı adamı'nın (ve bir açıdan tüm insanların) yaşam amacına dair derin anlayışını aktaramamaktadır. ınsanları intikam
almaya, hıncını kadınlardan çıkarmaya, başkalarıyla boy ölçüşmeye, öfke ve hüsranla yitip tükenmeye iten nedir ?
dostoyevski'den önce pek ve kirli parçalarına, ruhun (özellikle erkek ruhunun) nahoş
yanlarına dikkatle ışık tutmaya cüret etmişti. dostoyevski bu yönlere ışık tutmakla kalmayıp keşfettiklerini kurcalamaya hazırdı. robert louis stevenson , suç ve ceza'yı okumayı bir
hastalığa yakalanmaya benzetmiştir; kitabı okumak pek keyifli veya hoş bir deneyim değildir ancak insanın içinde derin bir reaksiyon yaratır.
dostoyevski tüm dünyada karakterlerine kattığı psikolejik derinlikle tanınır. pek az romancı, özellikle de on dokuzuncu yüzyıl romancılarının çok azı insan zihnini tanımakta bu kadar iyidir. james wood'un kurmaca nasıl ışler? adlı kitabında gözlemlediği gibi dostoyevski'nin, alman filozof nietzsche'nin hınç adını verdiği psikolojik kategoriyi tek başına ortaya attığı söylenebilir. hınç, içimizdeki hayal kırıklıklarından
dolayı kapıldığımız düşmanlık hissidir. (bu açıdan aşağılık kompleksinden çok da farklı değildir.) genellikle nefret ettiklerimiz sevdiklerimize oldukça yakındır; bir şeyden, içten içe
kıskançlık veya rekabet duyduğumuz için nefret ederiz. (homofobik söylemlerde bulunanların gizliden gizliye eşcinsel olması bunun iyi bir örneğidir. wood'un da savunduğu gibi
modern terörizm de büyük ölçüde yok etmek istediği şeyle sevgi nefret ilişkisine sahiptir.)
nietzsche, dostoyevski'yi "bir şeyler öğrenebileceğim tek psikolog" olarak tanımlamıştır. hepimizin dostoyevski'den
öğreneceği çok şey var. suç ve ceza ile karamazov kardeşler bize dostoyevski'nin psikolojik keskinliği (ve kendimiz) hakkında çok şey öğretebilecekken başlangıç için en iyisi bu kısa şaheserdir. zaman zaman döşemelerin altına bakmak gerekiyor.
(bkz:
gizemli kütüphane)
(bkz:
oliver tearle)