hace-i evvel

• ahmet midhat efendi'nin insanın yaratılışı ve evrimi konularını işlediği 1870 tarihli kitabı. osmanlı'daki ilk evrim bahsinin geçtiği kitaplardan biri olan bu kitabında lamarck'dan falan bahseder. hatta içinde "hilkat-i âlem" ve " kürre-i arzın fennen keyfiyet-i teşekkülü" başlıklı makaleler mevcut. fakat bakmayın bu tarz "fennî" meselelere falan girdiğine malum ahmet midhat bayağı dindardır, öyle fenne falan pabuç bırakacak adam değildir. beşir fuat'ın intiharına bok attığından beridir gıcığım kendisine. hatırlasanıza müntehirin arkasından insan dinden çıkarsa böyle olur falan diye gevelemişti. fakat dönemin çekim noktası olan avrupa'da yer gök "fen fen fen" diye çığrıştığından ahmet mithat da buna tepkisiz kalamaz ama hep bir ayağı frende, yani dindedir. nitekim hace-i evvel'den sonra çıkardığı "kâinat" adlı tarih serisininin girişinde yazdığı dünyanın yaratılışı meselesine ilişkin yazısında "diyane ile fenni" uzlaştırmaya girişir: "hilkat-i âlem ile intişar-ı beniadem hakkında kutüb-i mukaddese^* ile hükemay-ı tabiatın reylerini bil-muhakeme alemin taksirat-ı ahiresi hakkında bazı malumatı camidir."
  
  dağarcık dergisinde biraz daha ileri giderek dünyada insanın zuhuru meselesine yine din-fen uzlaştırmasıyla girer:
  "kürre-i arz üzerinde nev'î beşerin suret-î intişârı gerek diyanet ve gerek fünûn nazarındaen ziyade ehemmiyet almış bir şey olduğundan bu babda hem ulemay-ı diniye ve hem hükema-yı tabiiye pek çok rivayetlerde bulunmuşlardır. kâinat serlevhasıyla yazmakta olduğumuz kütüphane-i tarihiyenin mukaddimesi makamında olarak neşreylediğimiz cildde gerek hilkât-ı alem ve gerek intişâr-ı beniadem hakkında ulema-yı diniye ile hükema-yı tabiiyenin yekdiğerini tuhte eden rivayetleri bil muhakeme hakikatte ikisinin dahi bir rey ve fikirde bulunmakda olduklarını gösterdiğimizden..."
  
  ayrıca (bkz: osmanlı zamanında halka evrim teorisini anlatmak)
• halka, halkın anlayacağı basitlikte yazması ve anlatması nedeniyle ahmet mithat'a atfedilen ünvandır.