ilteriş kağan

• gokturk devletinin toparlanmasini saglayan handir kendileri. zaten ilteris kelimesi de toparlanma gibi bir anlama gelmektedir
• göktürk devleti hakanı ve bilge kağan’ın babası.
  
  "çin kağanı türk budunun öldüreyim, soyunu tüketeyim dermiş. yok etmeye yürür imiş. yukarı türk tanrı'sı türk mukaddes yer-sub (suyu)nda (ozaman)demiş. türk budun yok olmasın değin, budun olsun değin, babam ilteriş kağan'ı, anam il-bilge hatun'u tanrı tepesinde tutup yukarı götürmüş..."
  bilge kağan (kültigin yazıtı, doğu yönü, satır 10-11)
• tarihte derleyen toparlayan olarakta anilir
• göktürk hükümdârı.
  630 yılında çin hâkimiyetine girerek istiklâlini kaybetmiş olan göktürk devletini, 682 yılında tekrar kurdu. iki ülkeyi derleyip topladığı için kutlug adına ilave olarak, ilteriş unvânı verildi.
  
  çin’de doğup büyüyen ilteriş kutlug kağan, bir süre devlet memuru olarak çalıştı. orta asyahududunda görev yaptığı sırada, 681 yılında on yedi arkadaşı ile birlikte türk devletini kurmak için teşebbüse geçti. bilge tonyukuk da yardımcı oldu. kendisini destekleyenlerin sayısı yedi yüzü bulunca, istiklâlini ilân etti. orta asya türkleri, çin’deki türk hanedan mensupları ve kumandanları etrafında toplandı. büyük bir kuvvet ortaya çıktı. 682 yılında, göktürk devletini ikinci defa kurup hükümdarlığını îlân etti. bilge tonyukuk’u kendisine vezir yaptı. ikinci göktürk devleti adıyla anılan bu devlete kurucusuna nispetle kutlug devleti de denildi.
• bazı tarih kaynaklarında ilteris kutlug kagan, bazılarında ise kutluk kagan olarak gecer.
• kağan olmadan önce adı kutlug şad idi. bu isimde yer alan kutlug, günümüz türkçesine tam olarak "kutlu" şeklinde çevrilebilir.
  
  kağan olduktan sonra, bir türk geleneği olarak makamı ile birlikte adı da değişmiş, ilteriş kagan veya ilteriş kutlug kagan olmuştur. bu isimde yer alan ilteriş sözcüğü ise, il ve teriş kelimelerinden mürekkep bir bileşik isimdir. "il" devlet, ülke anlamına gelirken, teriş sözcüğü "tir-" fiil kökünden türemiştir.
  
  "tir-" iki anlamda kullanılır: "derlemek" ve "diril(t)mek".
  
  buna göre ilteriş kağan, ülkeyi derleyen toparlayan kağan anlamına gelebileceği gibi, ülkeyi dirilten kağan anlamında kullanılmış da olabilir.
  
  eşi ilbilge katun, oğulları kültigin ve bilge kağan'dır.
• gerçekleştirdiği isyan, nedenleriyle, sonuçlarıyla ve tam anlamıyla bir bağımsızlık hareketidir.
  
  lev nikolayeviç gumilyov şöyle diyor: "ne çinliler ne de türk tarihçileri küskünlükler ve boyunduruk altında tutulma konusunda hiçbir şey söylemiyorlar. halbuki kitabe türklerin daha iyi bir hayat için değil, hür yaşamak ve kendi devletlerini kurmak amacıyla isyan ettiklerini kaydetmektedir: kendi emeğini ve gücünü tabgaç devletine^* vermeyi istemeyen türk halkı, 'kendimizi öldürüp yok olalım daha iyi.' dedi. ve onlar ölüme gittiler."
  
  türkler çin tarafından mağlup edildikten sonra, ötüken'i dokuz oğuz-uygur ittifakına kaptırdı. imparatorluk tarafından esir edildiler ve çin içlerine sürüldüler. kür şad'ın başarısız isyanı türklerin bu çemberden kurtulmalarına yardımcı olduysa da, kutlug şad'ın başlattığı kurtuluş savaşına kadar türklerin ne çevreden yardım almaları mümkündü ne de vatanlarına dönmeleri...
  
  kuzeydeki çıkış yolları uygurlar tarafından tutulmuştu. batıyı çöl bekliyordu. doğuda ve güneyde çin askeri kuvvetleri asayişi sağlamakla meşguldü. diplomatik hamlelerle yardım almak, türkler için imkânsızdı.
  
  böyle bir ortamda isyan başlatmak, bir intihar girişimi olarak da görülebilirdi. ancak gumilyov buradaki motivasyonun kaynağını şöyle açıklıyor: "hakarete uğramışlık duygusu bütün türk halkını şiddetli bir isyana sevk etti."
  
  türk kaynaklarının 700, çin kaynaklarının 100.000 kişi olarak saydığı isyancılar (gerçekte 10.000 civarında olsa gerek) birkaç mağlubiyet ve birçok zaferle kuzeydoğuya, ordos'a doğru ilerlediler. büyük muharebelere girmediler, çin ordularının lojistik desteğini kırarak, çin ordularını açlığa mahkum ederek ilerlediler. nihayet ordos'tan sonra, çinlilerin türk ordularını kovalamasının anlamı kalmamıştı. hoş, kovalamak isteseler de ellerinden bir şey gelmezdi. zira türk isyanını bastırmaya çalışırken alınan mağlubiyetler, çin'de bir kaosa neden olmuştu ve düzenden eser kalmamıştı. türkler, altaylara ulaştılar.
  
  kutlug şad, kağan ilan edildi ve ilteriş kağan unvanını aldı. yeniden kurulan devlet, bir asya geleneği olarak, kısa sürede eski gücüne erişti.
• benim universite hocalarimdan birinin ukraynali zevcesinden olma oglunun adi.
  bu sene istanbuldaki ozel bir universiteye transfer olmus.
• kardeşimin bugün bana bir sözünü mesaj attığı ulu türk hakanı. işte o söz; 'çinliler at binmesini bilmezler. biz onlarla alay edercesine döğüşür, at üzerinde oyunlar yaparak tinlerini kızıl tamu'ya göndeririz.'
• suriye sınırına duvar örmemizle kemiklerinin sızladığını düşündüğüm atamız.
  
  (bkz: türk seddi)