kazakça

• muştular olsun kazakistan latin alfabesine geri döndü. kazakça (kazak türkçesi) yeniden latin alfabesiyle yazılacak.
  
  kazakça 1912 senesine kadar pek çok türk dili gibi arap alfabesi ile yazılıyor, 1912 senesinde büyük kazak aydını ahmet baytursunoğlu arap alfabesi'nin türk dillerini yazmakta yetersiz kaldığı için bir revizyon yapıyor. baytursunoğlu'nun düzenlemesiyle artık her harf sadece bir sese karşılık gelecek ve her ses bir harfle ifade edicekti, ayrıca kazakçada olan ama klasik arap alfabesinde olmayan sesler için de yeni harfler icad ederek arap alfabesi temelli yeni bir kazak alfabesi oluşturdu.
  
  baytursunoğlu'nun bu alfabesi töte jazu olarak adlandırılıyor. baytursunoğlu'nun yeni alfabesi sayesinde kazakistan'da okur yazar oranı epey artmıştı. daha sonra tiljan şonanıf başta olmak üzere kazak aydınları, türkologları, dilbilimcileri kazakçanın latin alfabesiyle yazılması gerektiğini belirtti. 1928 senesinde kazakistan latin alfabesini kullanmaya başladı. ancak bünyesindeki türk milletlerinin türkiye ile yakınlaşmasını istenmeyen stalin'in yönetimindeki sscb'nin baskısı neticesinde 1930ların sonunda kazakçada kril alfabesinin hükümranlığı başlamıştı.
  
  geçtiğimiz yıllarda kazakçanın tekrar latin alfabesi ile yazılması gündeme gelmişti. bu yıl 28. 01. 2021 de kullanılacak olan alfabe ilan edildi. bizim için kazakça öğrenmek daha kolay olur diye umuyorum.
  
  kazakça doğu türkçesinin kuzeybatı yani kıpçak grubundandır. biz yani oğuzlar doğu türkçe'sinin güneybatı koluyuz. o nedenle türkmence, horosan türkçesi, azerbaycan türkçesi, gagavuz türkçesi gibi hemen anlamasak da dikkatli bir dinlemeyle ve biraz çabayla kolay öğreniliyor, sonuçta aynı dil.
  
  kazakistan'ın latin alfabesine geri dönüşünden sonra bağımsız türk devletleri arasında yazı birliği büyük ölçüde sağlandı. an itibariyle türkiye, kktc, azerbaycan, türkmenistan, özbekistan (hem kril hem de latin) ve kazakistan latin alfabesiyle yazıyor. umarım en kısa zamanda kırgızistan da latin alfabesine geçer de tamamımızın ortak alfabesi olur.
  
  görsel
• gun itibariyle dunyanin en komik dili ilan ettigimdir. azericeyi falan gecin abi kazakcadir ya olay. barda tanistigim kazak bir kiz karsima gecip
  
  - numrani ver de sana telefon sokam!
  
  diyebiliyorsa, geciceksin ne var ne yok.
• türkçeye ne çok yakın ne de türkçeden çok uzak bir dil. iki taraf da yavaş yavaş ve tane tane konuşursa işinizi görecek kadar anlaşabilirsiniz.
  
  bazı yaygın ama farklı fiilleri bilmek işinize yarayacaktır. birkaç örnek:
  
  (fiillerden mastar eki atılmış, kök yani emir hali verilmiştir)
  
  kazakça -- türkçe
  
  kara -- bak
  bar -- git, var
  ket -- git
  iste -- çalış, işle
  kala -- iste
  jasa -- yap
  izde -- ara
  tab -- bul
  jiber -- gönder
  ayt -- de, söyle
  ekel, alıp kel -- getir
  ayırbasta -- değiştir
  ju -- yıka
  tüsin -- anla
  tüsindir -- anlat
  keşir -- affet
  oyla -- düşün
  tüs -- in
  tüsir -- indir
  tur -- dur (ayakta), kalk (uykudan)
  tur -- yaşa (bir yerde yaşamak)
  tokta -- dur
  jügir -- koş
  kula -- düş
  küt -- bekle
  dayında -- hazırla
  kayta -- dön
  kaytala -- tekrarla
  kömektes -- yardım et
  jab -- kapat
  töle -- öde
  burıl -- dön
  sındır -- kır
  uyğar -- karar ver
  jönde -- tamir et
  aralastır -- karıştır
  söyle -- konuş
  usta -- tut
  kezdes -- görüş, buluş
  joğal -- kaybol
  joğalt -- kaybet
  sana -- say
  tanda -- seç
  öt -- geç
  köter -- kaldır
  
  diğer yaygın filleri ya türkçeyle aynıdır ya da biraz ses değişmesi vardır. örnekler:
  
  je -- ye
  iş -- iç
  bol -- ol
  al -- al
  ber -- ver
  kel -- gel
  bil -- bil
  şık -- çık
  kir -- gir
  otır -- otur
  jaz -- yaz
  okı -- oku
  aş -- aç
  süy -- sev
  sat -- sat
  satıp al -- satın al
  oyna -- oyna
  uyıkta -- uyu
  kes -- kes
  javap ber -- cevap ver
  sura -- sor
  kör -- gör
  koy -- koy
  üyren -- öğren
  okıt -- öğret, okut
  kiy -- giy
  iter -- ittir
  şakır -- çağır
  tası -- taşı
  kül -- gül
  jıla -- ağla
  bayla -- bağla
  kork -- kork
  basta -- başla
  bitir -- bitir
  umıt -- unut
  jür -- yürü
  sakta -- sakla
  oyan -- uyan
  oyat -- uyandır
  koldan -- kullan
  yesit -- işit
  uş -- uç
  körset -- göster
  jat -- yat
  tında -- dinle
  jak -- yak
  söndir -- söndür
  alıp bar -- götür
  jet -- yetiş
  min -- bin
  ur -- vur
  jüz -- yüz
  kal -- kal
  böl -- böl
  köris -- görüş
  jazala -- cezalandır
  tanı -- tanı
  tanıs -- tanış
  pisir -- pişir
  kaynat -- kaynat
  toltır -- doldur
  ölşe -- ölç, tart
  as -- as
  kabılda -- kabul et
  kutkar -- kurtar
  katıs -- katıl
  tak -- tak
  bas -- bas
  
  dikkat çekeceği gibi genelde;
  
  türkçe y - kazakçada j --- yak - jak gibi,
  türkçe ş - kazakçada s --- başla - basta gibi,
  türkçe ç - kazakçada ş --- aç - aş gibi,
  türkçe v - kazakçada b --- ver - ber gibi,
  türkçe g - kazakçada k --- gör - kör gibi,
  türkçe b - kazakçada m --- bin - min gibi,
  türkçe d - kazakçada t --- toltır - doldur gibi
  
  ses değişimleri olmuştur.
  
  soru kelimeleri şu şekildedir:
  
  ne - ne
  kim - kim
  
  kayda - nerede, nereye
  kay jerde - nerede
  
  kay jerlik -- nereli
  kayjerliksiz -- nerelisiniz
  
  kaydan - nereden
  kay jerden - nereden
  
  nege - niye, niçin, neden
  kanday - ne tür bir
  kaysı - hangisi
  kalay - nasıl
  kaşan - ne zaman
  
  kanşa - ne kadar, kaç
  neşe - ne kadar, kaç
  
  kazakistan'a giderseniz veya bir kazakla konuşursanız yukarda verdiğim kelimelerle türkçe dilbilgisine göre konuşun, o sizi az çok anlayacaktır. zaten kazakça dilbilgisi türkçe dilbilgisine paralel, hatta birçok yönden tıpatıp aynı.
  
  mesela kazakça bir kelime aklınıza gelmedi veya bilmiyorsunuz, o kelimenin türkçesini bulun ve yukarıda verdiğim ses değişimlerine göre (y'yi j yapmak veya ş'yi s yapmak gibi) söyleyin, büyük ihtimal tutturursunuz.
  
  ayrıca 'değil' kelimesi kazakçada 'yemes' tir. örnek:
  
  ben iyi değilim -- men jaksı yemespin.
  sen öğrenci değilsin -- sen okuvşı yemessin.
  o evde değil -- ol üyde yemes.
  
  kazakçada mastar eki -uv'dur. örnek: okuv - okumak, minüv - binmek gibi.
  
  senin kitap okuvın kerek -- senin kitap okuman gerek.
  uşakka minüv üşin sizge bilet kerek -- uçağa binmek için size bilet gerek.
  
  gibi.
• türkçe'ye yakın olmakla beraber azeri türkçesi kadar da yakın değildir. yine de az çok anlaşılabilir bir dildir. bir zamanlar yüz binin üzerinde türkçe kelime barındıran baba bir dilmiş. anlaşılamaz olan ise kazakların bu dili konuşmamalarıdır. evet bir ülkede birlik beraberliğin sembolü olan ana dil yerine gidip rusça konuşmaktadırlar. halkın bir kısmının rus kökenli olmasının bunda olan etkisi düşünülse de eğer ülkenin adı kazakistan ise dili de kazakça olmalıdır diye düşündürtmektedir. tıpkı cezayir ileride de türkiye'nin olacağı gibi vatandaşları kendi anadillerini kullanmaya çekinir olmuşlardır. niye böyle dediğinizde ise bir cevap veremezler ilginçtir.
• basbaya türkçedir.
• şöyle bir ilginçliği olan dil:
  
  kz = tr
  
  bas = baş
  
  bastadı = başladı.
  
  ve
  
  ayak = ayak
  
  ayaktadı = bitirdi.
  
  ilk duyduğumda çok ilginç gelmişti.
  
  not: aynı zamanda kazakçada 'bitir' anlamına gelen türkçedekinin aynısı 'bitir' fiili de vardır.
• araya giren sscb donemi yuzunden gelisimini tamamlayamamis bugunlerde tekrar diriltilmeye calisilan dildir.
  
  kazakistan'in ve cin halk cumhuriyeti'nin resmi dilleri arasindadir. cin halk cumhuriyeti tarafindan sincan uygur ozerk bolgesi ve altay civarinda yasayan uc milyon civari kazak nufus oldugu icin azinlik haklari cercevesinde ve kazakistan'a yalaklanma amacli olarak resmi dil olarak kabul edilmistir.
  
  ilk olarak orhun alfabesini kullanan kazaklar daha sonra arap, latin ve kiril alfabelerini kullanmistir. kazakistan da 42 harfli kiril-kazak alfabesi kullanilmaktadir. cin'de ve mogolistan'da yasayan kazaklar ise arap alfabesi kullanilmaktadir. avrupaya goc edenler dogal olarak latin alfabesini kullanmaktadir. ulkenin latin alfabesine gecmesine dair yirmi senedir suren bir tartisma var. kuvvetle ihtimal rusya ile yakinligi bilinen nazarbaev baskanlik koltugundan inene kadar yani olene kadar gerceklesmeyecektir.
  
  ne acidir ki sscb doneminde uygulanan baskilar ve yasaklamalardan oturu bugun adi kazakistan olarak gecen ulkede dahi dogru duzgun konusulmamaktadir. soviet famine of 1932–1933 olarak bilinen aclik doneminde ulkeden goc etmek zorunda kalan milyonlarca kazak bugun farkli ulkelerde farkli dillerde konusmaktadirlar. ornegin bugun turkiye de dogup buyuyen kazaklar konustuklari dil dedelerinin goc esnasinda kisa sureli yasadiklari ulkelerden oturu urdu, ingilizce ve turkce dillerinin karisimindan olusan ne idugu belirsiz bir kazakca olarak kalmistir. kazakistan da ise durum cok farkli degildir. rusca konusmaya zorlanan, kazak dilini asagi ve gereksiz bir dil olarak niteleyen sovyet rejimi yuzunden bugun hala kazakca konusamayan, bilse dahi konusmaktan cekinen bir nesil peydah olmustur.
  
  gocebe bir toplum olmalarindan mutevellid yazilidan ziyade sozlu edebiyat oldukca zengindir. bugun turkiye'de de hala var olma savasi veren ozan ve ozanlik kavramlari kazak dilinin en buyuk zenginligidir. halk arasinda sosyal ve kulturel bir eylem olan atismalar gunumuzde de surdurulmektedir. tarihe gecmis bir cok unlu yazar vardir. en onemli yazarlardan birisi belki de en unlusu abay qunanbayuli'dir. su gunlerde tekrar toparlanmaya calisilan kazak dili icin buyuk paralar yatirilmis, umut baglanmistir. kazakca televizyon kanallari ve basili urunler gunluk ve haftalik olarak basiliyor, kulture ve gunumuze uygun sarkilar bestelenip filmler cekiliyor lakin kazakistan'in tek ana dil olarak kazakca'yi kullanabilmesi icin en azindan bir kac nesil gecmesi gerekiyor.
  
  hic kazakca bilmeyen bir insanin bile kolaylikla aksan farkini anlayabilecegi bir kac ornek buldum.
  
  yukari da bahsi gecen kazakistan da sovyet rejimi altinda buyumus dedesi unlu bir bestekar olan kazak kizinin ruscadan devsirme kazakcasiyla sadece iki satir soyledigi parca. klip kulturel ogeler tasimasi ve cekim kalitesinden oturu bence cok basarili fakat hatunun bozuk kazakcasiyla ciklemesi kulaklarimi tirmaliyor.
  
  [http://www.youtube.com/watch?v=boxzqqw57bu http://www.youtube.com/watch?v=boxzqqw57bu]
  
  house muzik tadinda yine hayvani rus aksaniyla hos bir bagyanin seslendirdigi parca:
  
  [http://www.youtube.com/watch?v=c_ydza126yo http://www.youtube.com/watch?v=c_ydza126yo]
  
  bu ise cin'de yasayan kazaklarin tarihi bir dans olan kara jorga esliginde soyledikleri revize edilmis kara jorga parcasi. bu parca da kazakca'nin turk dildes bir dil oldugu digerine gore daha net farkediliyor.
  
  [http://www.youtube.com/watch?v=rvjc8_i1f6w http://www.youtube.com/watch?v=rvjc8_i1f6w]
  
  sonuncusu ise her seyi ile en basarili buldugum temiz kazakca ile soylenmis olan parca. klibi de cok hos.
  
  [http://www.youtube.com/…lnf0rqckwrm&feature=related http://www.youtube.com/…lnf0rqckwrm&feature=related]
• son bir haftadır, üzerinde cebelleştiğim dildir. aslında kazakça'yı konuşurken anlayabilirsiniz. hatta çoğu zaman insanda atalarıyla konuşuyormuş hissi uyandırıyor. ama iş yazıya geçince "sıçtı cafer bez getir" oluyor insan. kiril alfabesiyle yazılan kazakça dili bir anda o duruluğunu ve güzelliğini kaybediveriyor.
  
  bu durum "türk'ün türk'ten başka düşmanı yoktur" sözünün çok güzel bir örneği; yahu iki türk toplumu düşünün, ikisi de aynı dili konuşuyor. ama birbirleriyle yazılı olarak anlaşamıyorlar. birbirimizle anlaşabilmek için rus alfabesini kullanıyoruz. umarım 2025 olarak hedef koydukları latin alfabesine başarılı bir şekilde geçerler. yoksa zaten bu kiril eziyetini ancak türkler birbirine yapabilirdi.
• turkmen dili ve ozbekce turkce'ye daha yakin, hepsi turki dillerin cagatay kolundan zira (ogrenme suresi 1 ay).
  kazakca ve kirgizca ise bu digerlerinden biraz daha farkli (kelimeler ve telaffuz acisindan, gramer o kadar da farkli degil), kipcak koluna aitler cunku. ha kazakca biliyorum diye rahat rahat kazakistan'a gidebiliri misiniz, hayir! ozellikle kuzey kazakistan'da kazakca'nin hic hukmu yok, privet, pajalusta, kak dila seklinde iki uc kelime rusca ogrenin de gidin.
• yavaş konuşuluyorsa biraz anlaşılıyor.
  kazakistan'da bir işi halletmek için birileriyle türkçe/kazakça konuşarak anlaşmaya çalışmak, ingilizce bilen birini bulmaktan çok daha kolay.