kursk savaşı ^*

• 2. dünya savaşı zamanında rusya cephesinde
  almanlar ile ruslar arasında gerçekleşen ve tarihteki
  en büyük tank savaşı olarak yer etmiş savaşın adı...
• savaş sonucu olarak ruslar kazanmış gibi gözüksede
  zaiyat bakımından ruslar kaybetmiştir,
  ayrıca almanların bu savaşı kaybetmiş olarak kabul edilmesinin sebebi almanların moskavaya kadar gidememesi...
• operasyan citadelin uygulamaya konuldugu we yorenin ismini alan tarihteki en buyuk tank savasi .almanlarin yeni tanklarini ilk kullandiklari ve ruslarda buyuk kayba yol acan (bkz: panzerfaust)(bkz: panzerschreck)silahlarinin ortaya cikma sebebi
• tarihin en onemli tank savaslarindan bir tanesi.yuzlerce tanktan olusan rus ve alman birliklerinin kapismasina daha sonra ucaklar da katilmis,gun sona erdiginde savas meydaninda yuzlerce tank hurdasi kalmistir.
• alman generalleri manstein ve kluge ile rus generalleri rokossovsky ve vatutin komutasındaki kuvvetlerin gerçekleştirdiği tarihte bugüne dek yapılmış en büyük tank savaşıdır. 5 temmuz 1943 sabahı almanların giriştikleri umutsuzca bir saldırı olmuş, ilk bir kaç gün almanlar karşı tarafın güçlerine yarma harekatı uygulamış gibi görünmüşse de 12 temmuz'da işler tersine dönmüş ve almanlar geri püskürtülmüşlerdir. almanlar bu saldırı için 18 adet panzer ve panzergranadier tümeni görevlendirmişlerdir ki bu birlikler almanların rusya da bulunan bütün birliklerinin yarısını ve tüm zırhlı birliklerini oluşturmaktaydı. hitlerin savaş sırasınca oynadığı en büyük kumarlardan birisi bu saldırıydı ve geri tepmesi almanlar için rusya macerasının sonunu çabuklaştırmıştır.
• 1943 ilkbaharında yapılması planlanan, ancak mark v panther ve mark vi tiger tanklarının yetişmeyeceği farkedildiği için, sürekli ertelenen,ertelenme sayesinde hızlı ve yüksek üretime sahip olan rusyanın yüksek sayıda t-34 ve kv-1 üreterek almanların saldırısına karşı koymasından oluşan savaş..
  
  tanksavar silahlar tarafından kaderi belirlenmiştir...rusların etkili tanksavar savunması sonucu alman ordusu 1950 adet tank ve 70binden fazla piyade kaybetmiştir; ki alman ordusu 22 haziran 1941^* tarihli rusyaya ilk hücumda 3000 tank kullanmıştır...sadece 12 temmuzdaki prokhorovka savaşında 600 alman 850 rus tankı yokolmuştur.13 temmuzda sicilyaya amerikan ordusunun çıkartma yapması üzerine almanlar geri çekilmiştir.
  bu savaştan sonra wehrmachtın rusyayı fethetme hayalleri sona ermiş, doğu cephesinde insiyatif kızıl orduya geçmiş, alman ordusu savunmaya çekilmek zorunda kalmıştır.
• 2. dünya savaşı sırasında doğu cephesinde, almanya ve rusya arasında yapılmış, 12 gün süren savaştır.1943 yılının mart ayında almanya, rusya'da işgal ettiği toprakların büyük kısmını, özellikle de ukrayna'nın buğday tarlaları ve donets maden havzası, elinde tutuyordu. alman ordusunun mevcuduna bir yılda 1.600.000 yeni asker eklenmiş ve tank üretimi, müttefik kuvvetlerin bombardımanlarına rağmen, iki katına çıkmıştı. von manstein'ın düşman güçlerini yıpratacak, saldırıyla geri çekilmeyi bir arada yürüten, hareketli savunma savaşı planlarını kulak arkası eden hitler, elindeki güçlerin tümünü dev bir kuşatma muharebesine sürdü.böylece doğuda ki savaşın kaderi kursk çıkıntısında ki 12 gün içinde belli oldu. kursk savaşı tarihte ki en büyük tank savaşı olmakla birlikte, aynı zamanda rusların havadan indirme ve ikmal konusunda büyük başarısızlık yaşayarak savaşın sonuna değin büyük ölçülü havadan indirme operasyonu yapmamalarına neden olmuştur.
• tarihin hala daha en büyük tank savaşı olarak da bilinir. almanların yenilgisinin temel nedeni sovyet birliklerinin yenilenmesini ve değişmesini görememiş olmalarıdır. bu savaşın en temel nedeni sovyet birliklerinin alman cephesine doğru yaptığı bir uzamanın (çıkma) almanlarca kırpılmak istenmesi ve hatta savaşta rusların eline geçirdiği stratejik üstünlüğü geri alma çabasıdır. fakat almanlar büyük hisar harekatının hazırlıkları sırasında, yalnızca kendi birlikleri ile ilgilenmişler ve düşmanı ^* hesaba katmamışlardır.
  
  çıkıntı bölgesindeki durum alman ordusuna iki yönden aynı anda saldırma imkanı veriyordu. orel bölgesinden güneye, belgorod bölgesinden de kuzeye doğru. 12 nisan günü stalin ile görüşen mareşal jukov, olayların gidişatından stalin'i haberdar etti. stalin, fikren kursk üzerine yapılacak bir saldırıyı kabul ediyor, ancak yine de moskova'nın güvenliğini düşünüyordu. almanların büyük bir saldırı hazırlığı yaptığı belliydi. almanların elinde meşhur tiger tankları ve ferdinand kundağı motorlu topları bulunmaktaydı. bu arada sovyet endüstrisi boş durmamış, savaş durumuna göre uyarlanmış fabrikalarında yarı otomatik ve tam otomatik piyade tüfekleri, makineli tabancalar, yeni uçaklar, yeni tasarım tanklar, 45mm tanksavar topları üretmiş ve ordu personeli de bunun yanısıra ek topçu, tanksavar ve havan birliklerini de kursk savaşında kullanılmak üzere eğitmişlerdi.
  
  1943 yazında sovyet birliklerinin elinde bağımsız mekanize ve tank kolordularından başka her biri iki tank kolordusu ve bir mekanize kolordudan kurulu 5 adet iyi donatılmış tank ordusu vardı. bunlara ek olarak sahra ordularını güçlendirmek ve mihfer güçlerinin savunma mevzilerinin yarılmasını kolaylaştırmak için 18 ağır tank alayı kurulmuştu.
  
  havacılıkta da boş durulmamış, la 5 ve yak 9 uçakları dahil, geliştirilmiş tip uçaklarla donatılan hava kuvvetleri ayrıca da baştan yapılandırılmıştı. 8 uzun menzilli bombardıman filosu kurulmuştu. her bir cephenin de kendi emrine 700-800 uçaktan oluşan kendi hava birlikleri verilmişti.
  
  alman hatlarının gerisinde harekat yapan komandoların sayısı tüm zamanların en yükseğine erişmiş, 200.000 kişi civarlarında bir güç oluşturmaktaydı. bu komando birlikleri sürekli olarak demiryollarını sabote ediyor, karargahları basıyor ve imha ediyor, almanların dikkatini dağıtıyorlardı.
  
  buna karşılık alman ordusunun sovyet cephesindeki gücü de yadsınamayacak ölçüde büyüktü. alman savaş endüstrisi 24 saat çalışmakta ve kıtaları yeni tiger ve ferdinand'larla donatmaktaydı. hava kuvvetleri ^* emrine focke-wulf 190 a ve henschel -129 uçakları veriliyordu. alman kara kuvvetleri ^* ise yedekler de dahil olmak üzere sürekli yeni insan gücüyle besleniyordu. sovyet cephesindeki alman gücü 232 tümen alman ve diğer mihfer devletlerin ^* askerlerinden oluşmak üzere yaklaşık 5,3 milyon insan, 56.000 top ve havan, 5.850 tank ve kundağı motorlu top ile 3.000 uçaktan meydana geliyordu. alman komutanlığı kursk çıkıntısına yapılacak saldırı için en azından 16 tank tümeni ve motorlu tümen, 10.000 top, 2.700 tank ve 2.000 uçağı içeren 50 tümen kullanmayı amaçlıyordu.
  
  savaş, stalin ve jukov'un devamlı olarak alman gücünün değişiklikleri karşısında plan değiştirmesine rağmen bir sürprizle başladı. sovyet birlikleri alman saldırısının orel bölgesine yapılmasını bekliyordu. oysa sonradan öğrenildiğine göre voronej cephesindeki birlikler daha güçlüydü. almanlar burada dokuz motorize ve tank tümeni (yaklaşık 1.500 tank) kullanıyordu. buna karşılık sovyet merkez cephesinde yedi tümen (1.200 tank) bulunuyordu. 1943 yılının 4 temmuzu 5 temmuza bağlayan gecesi ^{* * *}, sabah 02.20 sularında top atışlarıyla savaş başladı. alman topçusu önceden belirlenmiş sovyet hedeflerini top yağmuruna tutuyordu. sabah 05.30 sularında alman piyadesi saldırıya geçti. sovyet birliklerini yoğun ateşi altında ilk gün alman kuvvetleri ancak 5-6 kilometre ilerleyebilmişti. almanlar alıştıkları yıldırım harekatlarını yapabilmekten uzaktılar. 5 temmuz günü beş kez şiddetli saldırı başlatmış olmalarına karşın hatırı sayılır bir sonuç elde edemediler.
  
  bu savaş, tarihin en büyük çaplı tank savaşıdır. sovyet kv ve t-34 tanklarına karşı almanların tiger ve panter tankları kullanılmıştır. bir karşılaştırma yapmak gerekirse; 1942 sonbaharında el alamein savaşında ingiliz birliklerinin tank sayısı 1.029 ve almanların tank sayısı 570 adettir. 1973 israil-arap savaşında 17 günde tarafların tank kayıplarının israil için 500-600, araplar için 1.000-1.200 olmak üzere toplam 1.500-1.800 ve 11 ekim 1973 günü israil ordusu'nun ^* golan cephesinde yaptığı genel saldırıda suriye ordusuna karşı 900-1.000 tankı muharebeye soktuğu bilinmektedir.
  
  muharebede sovyet kayıpları yüksek olmuştur. hitler'in sovyet cephesini açması anlamına gelen barbarossa harekatı başlangıcında yaptığı plana göre sovyet birlikleri 200 tümenden oluşuyordu. ama aslında sovyetler birliğinin 360 tümeni vardı. alman askerleri, bu 360 tümenin tamamını yoketmeyi başardı. ama sovyetler birliği 200 yeni tümen daha çıkardı, ve sonra 200 tümen daha. almanlar yerine konamayacak insan kayıplarına uğrarken, sovyetler insan gücünü hesapsız kullanabiliyordu. kursk savaşının bitişinde alman kayıpları 7 tank tümeninin de bulunduğu 30 seçme alman tümeni, yani 550.000 insan, çok sayıda tiger ve panter tankı ile ferdinand kundağı motorlu top ve yine çok sayıda uçaktan oluşuyordu. bu kayıpların çok sert ve kesin tedbirlerle bile olsa, nazi önderliğince yerine konmasına imkan yoktu. bir nevi bu büyük tank savaşı için sonun başlangıcı denebilir. buradan sonra savaş küçük bir takım çatışma ve cepheler haricinde berlin'e doğru ilerlemiştir. bir sonraki adım berlin meydan muharebesi olacaktır.
  
  bu savaşın en büyük sonuçlarından birisi de almanların yazın, rusların ise kışın üstün oldukları gibi basit bir önermeyi kesin bir şekilde elinin tersiyle itmesidir. binlerce değişik koşuldan oluşan muharebe ortamının, soğuktu sıcaktı, yağmurluydu ya da tozluydu diyerek basitleştirilemeyeceği de bu savaşla kanıtlanmıştır.
  
  edith piaf: miğfer yazmışım, mihfer yaz diyen yüz bin mesajdan sonra 80 yıllık girdiyi düzelttim. ben bunu yazdığımda paris'te hitler geziyordu ya la. bu arada genelkurmay'ın bize tavsiye ettiği kitaptan alıntıdır. öyle el emeği göz nuru diyemeyiz. ama şukela basarsanız da hayır demem yani. benim zaten bu sitede ne işim var, site site burayı mı bulmuşum.
• m. tanju akad’ın kaleminden, popüler tarih dergisinde yayınlanan yazısından okuyalım:
  
  almanlar için 1943 yılı kötü başlamıştı. stalingrad’ın yası tutuluyordu. kuşatılan 320 bin kişilik 6. ordu’dan sadece 25 bin kadar yaralı ve teknisyen tahliye edilebilmiş, hayata kalan 100 bin kişi, 2 şubat günü teslim olmuştu. 1956 yılına kadar bunların sadece 6 bini esaretten dönebilecekti... şoku atlatmaya çalışan almanya’da, büyük anma törenleri yapılmış; yeni bir ‘6. ordu’ kurulmaya başlanmıştı. hitler, stalingrad’ın intikamını almaya kararlıydı ama olanakları her geçen gün azalıyordu. afrika’daki son birlikleri 13 mayıs günü teslim olmuş, inisiyatif müttefiklere geçmişti. şimdi atlantik veya akdeniz’de istedikleri herhangi bir noktaya çıkarma yapabilirlerdi. mareşallere komuta eden eski ‘onbaşı’ olaylara hâkim olma gücünü yitirmekteydi...
  
  doğu’daki savaşın üçüncü yılına girilirken, rusya muharebelerinin genel karakteri iyice anlaşılmıştı: hücum eden taraf gücünü tüketirken hasmı karşı taarruza geçiyor; bu kez de, onlar ikmal hatlarını aşırı uzattıktan sonra, bir karşı taarruzla durduruluyordu.
  
  kuzeyde, leningrad kuşatması devam ediyor; güneyde ise, kafkasya’da kuşatılmaktan son anda kurtulan alman orduları kırım’ı savunmaya hazırlanıyordu. 1942 kışının zaferlerini kazanırken yıpranmış olan ruslar, bu kez savunmada kalacaklar ve ilk taarruzu almanlara bırakarak, onların hamlesini bekleyeceklerdi. ayrıca, alman hücumunun bu kez nereden geleceğini de biliyorlardı: kursk çıkıntısı...
  
  ‘kursk çıkıntısı’ adıyla savaş tarihine geçen bu durum, 1942 kışının sonunda oluşmuştu. almanlar gücü tükenen rus taarruzunu durdukları sırada, cephe orel ile belgorod arasından uzanan bir üçgen şeklini almıştı. kendi hatları arasında uzanan bu çıkıntıyı, ikili kıskaç ile kesip içinde kalanları imha etmek, hiçbir askerin kolay kolay karşı duramayacağı bir dürtüydü ve iki taraf da bunu biliyordu...
  
  savaşta en büyük dezavantaj, karşı tarafın beklediği ve tedbirini aldığı hamleyi yapmaktır. hitler her şeye rağmen bu hamleyi yapacaktı; çünkü zırhlı birliklerinin daha önce fransa’da ve rusya’da defalarca yaptığı gibi, karşı tarafın hatlarını dağıtıp ilerleyebileceğine inanıyordu. ama hesaba katmadığı bir şey daha vardı: ruslar artık savaşmayı ve zırhlı birlikleri kullanmayı öğrenmişlerdi...
  
  almanların en yetenekli mareşali von manstein, kursk çıkıntısına mart ayında, harkov’daki rus taarruzunu durdurduktan hemen sonra bir karşı darbe olarak saldırmayı düşünmüştü. ancak diğer komutanlardan beklediği desteği alamayınca projeyi rafa kaldırmış ve bu tarihten sonra şiddetle karşı çıkmıştı. birkaç hafta sonra okh (ordu) kurmay başkanı zeitzler, tekrar gözlerini kursk çıkıntısına çevirdi; çünkü diğer planlar daha karmaşıktı.
  hitler’e sunduğu planda bu iş için piyade desteğinde on veya on iki zırhlı tümenin yeteceğini ifade ediyordu... hitler zaman zaman öne çıkan sağduyusu ile bu gücün yetmeyeceğini ifade edince, harkov’u beş zırhlı tümenle geri aldıklarını söyledi.
  
  hitler bunun, savaşa yeni sürülen ‘kaplan’ ve ‘panter’ ağır tankları sayesinde mümkün olduğunu ve bunların bir taburunun bir zırhlı tümene eşit sayılması gerektiğini belirterek yanıt verdi. diktatörün mucize silahlara büyük inancı vardı; savaşın sonuna kadar, bunların kaderini değiştirebileceğini düşündü. ne var ki, teknik sorunları tam olarak çözülmemiş olan bu tanklar, çok az sayıda üretiliyordu. nisanda sadece 130 adedi hazırdı ve mayıs sonuna kadar bu sayı 324’e çıkabilecekti.
  
  bu sırada okw (silahlı kuvvetler) kurmay başkanı jodl ile zeitzler arasındaki tartışma, durumu karmaşıklaştırdı. jodl doğuda savunmada kalınmasını; çünkü müttefik taarruzlarına karşı bir stratejik ihtiyat ayrılması gerektiğini ve bu kuvvetlerin riske atılmamasının önemli olduğunu ileri sürmekteydi.
  
  zırhlı birliklerin büyük komutanı guderian ile merkez ordular grubu komutanı kluge da anlaşmazlık içerisindeydiler. guderian bu taarruzu gereksiz ve riskli bulurken; kluge, belki de ona inat, bu harekâtı istiyordu...
  
  son karar her zaman olduğu gibi, hitler’e aitti; ama o da tereddüt ediyor, tank sayılarını gözden geçiriyordu. bu tereddüt, ruslara son derece kıymetli bir zaman kazandırmaktaydı. eğer taarruz nisan ayında yapılsaydı, en az yüzde 50 başarı şansı vardı. ama önce kararsızlık, sonra da tankların beklenmesi, başarı şansını giderek azaltmaktaydı. muharebe başlayıncaya kadar, almanların 2 bin 700 tankına karşı, ruslar 3 bin 500’den fazla tank hazırlamışlar ve buna ek olarak muazzam bir topçu yığınağını yapmışlardı.
  
  altı bini 76.2 mm’lik tanksavar topu ve 920 adedi katyuşa çoklu roket atıcısı olan 20 bin top, 32 kilometre derinliğindeki mevzilere yerleştirilmekteydi. savunma, her biri ortalama 4 km derinlemesine tahkimata sahip ve art arda gelen 6 kuşak halinde tertiplenmişti. hitler’in ağır tankları artırmak için taarruzu geciktirdiği her saat, ruslara yarıyordu.
  
  1943 haziran başlarında rus hazırlıkları alman komutanlığını telaşa düşürdü. ağır tank sayısını artırmak için üç hafta daha beklemeye karar verdiler. zırhlı tümen sayısını ise 17’ye çıkardılar ki, bunu yapmak için, bütün diğer cephelerden kuvvet çekmişler ve hepsini zayıflatmayı göze almışlardı. almanlar ‘zitadelle’ adı verilen harekâtı geciktirdikçe, ruslar çalışıyor, hem sayı hem de silah üstünlüğü sağlıyorlardı. rus t-34 tankları, az sayıdaki kaplan ve panter dışında, tüm alman tanklarından daha üstündü. ayrıca birliklerini muharebeye hazırlamak için bol vakit bulmuşlar ve her ihtimalin provasını defalarca yapmışlardı. böylece, dev bir yığınak tarihin en büyük tank muharebesini yapmak üzere yüz küsur kilometrelik bir cephede yoğunlaşmıştı.
  
  güneyden taarruz edecek olan 4. zırhlı ordu’nun komutanı hoth, alman ordusunda o güne kadar bir komutana verilen en büyük güce sahipti. 50 kilometrelik bir hücum cephesi için, emrine almanya’nın en iyi 9 tümeni verilmişti: 3. panzer, gross deutschland, 11. panzer, ss leibstandarde, ss das reich, ss totenkopf, 6. panzer, 19. panzer ve 7. panzer tümenleri.
  
  haziran’ın son günlerinde, cepheye büyük bir sessizlik hâkimdi. komutanlar son keşiflerini yaparken askerler kadere boyun eğmiş, bekliyorlardı. 2 temmuz günü rus komutanlığı, alman hücumunun ayın 3’ü ile 6’sı arasında her an başlayabileceğini duyurdu. 3-4 temmuz gecesi, alman birliklerinden kaçan bir çek, tüm birliklere şnaps ve beş günlük kumanya dağıtıldığını söyledi. ‘lucy’ adlı casus şebekesinden de aynı bilgiyi alan rus komutanı vatutin, hücumun her an gelebileceğini düşünerek, 5 temmuz sabahı, tespit edilen alman toplanma noktalarına dört saat süren bir topçu ateşiyle muharebeyi başlattı. bu bombardımanda sadece orta topçusunu kullanmış, tanksavarlara ateşe karışmamaları ve mevzilerini belli etmemeleri için kesin talimat vermişti.
  
  hoth’un askerleri bombardıman altında hücum saatini beklerken, hitler’in özel bir mesajı dağıtılıyordu: “alman askerleri, hazırlandığınız hücum tüm savaşın kaderini tayin edecek kadar önemlidir. zaferiniz tüm dünyaya, alman askerine direnmenin umutsuz bir iş olduğunu gösterecektir.”
  
  5 temmuz gününün ilk saatleri topçu bombardımanları ve uçak hücumları ile devam etti. nihayet saat 14.00’te, 2 bin alman tankı saklandıkları çukurlardan çıkarak yukarı donetz vadisinin mısır tarlaları arasında ilerlemeye başladı. ancak derhal mayın tarlaları arasına girerek kayıp vermeye başladılar. ayrıca rus tanksavarları ölümcül bir ateş açarken, pusuda bekleyen tank imha mangaları da işlerini yapmaya başladılar.
  
  alman tankları normalde yaralanan tanklardaki arkadaşlarını korur ve onlar emniyete alındıktan sonra ilerlerdi. yaralı tankların bir kısmı sahra atölyelerinde tamir edilip tekrar savaşa sokulurdu. bu kez, yaralılara aldırmadan ilerlemeleri emredilmişti. böylece tek başlarına kalan alman tankları tekrar ateş altına alınarak tümüyle imha edildiler.
  
  alman kolları en önde ağır kaplan tankları, yanlarında ise panter ve pz.iv’lerin bulunduğu kamalar halinde ilerliyordu. tankların hemen gerisinden tanksavarlarla muharebe etmek için, hafif silahlı piyade geliyor; kamanın tabanında ise, havanlar ve ağır piyade bulunuyordu. rusların derinlemesine hazırladığı siperler ve mayın hatları bu düzeni bozdu. kaplan tankları desteklerinden koparak ilerleyince tecrit oldular ve piyade onları korumak için gece saatlerinde çatışarak ilerlemek zorunda kaldı. 6 temmuz sabahı, yanan tanklar, tutuşan mısır tarlaları, dumanı tüten köyler, düşen uçaklar ve top patlamaları ile, cehennem manzarası bütün dehşetiyle ortaya çıktı.
  
  almanlar büyük bir gayretle rusların ön savunma hatlarını ele geçirdiler; ama ikinci ve ana muharebe hattının önünde takılıp kaldılar. kıskacın kuzey ucunda rokossovsky’nin ordusuna hücum eden model’in 9. zırhlı ordusu’nun 90 ağır tankı, rus ateşinden etkilenmeden önden ilerledi; ama bunlar siperdeki piyadelere bir şey yapamıyorlardı. refakatçilerinden kopunca tek tek yakıldılar.
  
  güneyden ilerleyen hoth’un güçlü ss ve panzer tümenleri ise, 7 gün 7 gece savaştıktan sonra, 25 km kadar ilerlemişlerdi. 12 temmuz günü, ellerinde kalan 600 tank ile bir ölüm sürüşüne geçmeye karar verdiler. rus çıkıntısını dibinden budayıp geçecekler veya bütün bu fedakârlıklar boşa gidecekti.
  
  bunu bekleyen ruslar, büyük bir tank kuvvetine sahip olan rotmistrov komutasındaki 5. tank ordusu’nu ileri sürdüler. iki zırhlı ordu öğleden önce tam kafaya kafaya çarpıştılar. taze rus kuvvetleri cephanesi ve yakıtı azalmış yorgun alman tanklarını dağıtarak ilerlediler. o anlarda, aynı sahada çarpışan iki bine yakın tank vardı. almanlar istirahate çektikleri yorgun birlikleri, dinlendirmeden tekrar savaşa sürmek zorunda kaldılar.
  
  akşam güneş batarken, sovyet ordusu muharebe alanının hâkimi olmuştu...
  
  hitler ertesi gün komutanlarına bir mesaj göndererek zitadelle harekâtı’na son verdiğini söyledi. müttefikler sicilya’ya çıkmışlardı ve italya’nın savaştan çekilme ihtimali vardı. almanlar yavaş yavaş çıkış hatlarına döndüler. muharebe alanına hâkim olan ruslar, hasarlı tankları sahra tamirhanelerinde hazırlayıp hızla birliklere dağıtırken, alman tümenleri kayıplarını karşılayamadılar. personel kayıpları da karşılanamadı.
  
  örneğin, zitadelle’i izleyen günlerde, manstein 133 bin asker kaybına karşı, sadece 33 bin personel takviyesi aldı. bu arada ruslar düşmanlarını dağınık tutmak için, cephenin birçok bölgesinde küçük hücumlar yaparken, almanlar bazı birlikleri de italya’daki kriz için çekmek zorunda kaldılar...
  
  böylece her noktada zayıf düşerek geri çekilmeye başladılar. bu çekilme, 22 ay sonra berlin’de sona erecekti.
  zitadelle ile, hitler stratejik ihtiyatını boş yere harcamış oldu. bu nedenle rus ilerlemesine karşı hiçbir zaman etkili bir karşı saldırı düzenleyemedi. hareket gücünü yitiren alman birlikleri, kuşatılıp imha edilmeye başlandı. zafer umudu yitirildikçe, hitler aleyhine komplolar gelişti. bir yıl içerisinde altı suikast girişimi sonuçsuz kaldı. nihayet 20 temmuz 1944 günü stauffenberg tarafından karargâhında patlatılan bomba ile, hitler yaralandı.
  
  ordu ile hitler arasındaki ilişkiler daha da gerginleşti. bu gerginlik alman savaş yönetiminin giderek daha fazla hata yapmasına neden oldu. bin yıllık olduğu söylenen iii. reich’ın, 12. ve son yılında katliamlar bombaların gürültüsüne karışarak sürdü.
  http://www.populertarih.com.tr/…oku.php?haberid=320
• cemil cahit toydemir isimli türk subayının da alman ordusu yanında gözlemci olarak bulunduğu savaş.