la jetee

• doğru yazımı, "la jetée"' olan 1962 yapımı nadide chris marker filmi, ya da müzikli ve sesli fotoromanı. filmin merkezinde "hafıza" temasının yer aldığı düşünüldüğünde, yapımın fotoğraflardan (yani bellekteki anlık görüntülerden) oluşuyor olması da anlamlı hale geliyor. zaten anlatıcının da söylediği üzere, hikâye adam üzerine. ve adam için, mevcut gerçeklikten öte yeni bir alan açılıp, kadın daha belirgin ve erişilebilir hale geldiğinde görüyoruz o fotoğraf olmayan tek sahneyi (19:48 - 19:54).
  
  filmin girişinde, müziklerin trevor duncan'a ait olduğu yazıyor. fakat filme ait bir soundtrack yayımlanmadığı için parçaların bulunması oldukça güç. bu güçlüğün bir sebebi de, kullanılan parçaların filme özgün olmaması (bkz: original soundtrack). o vakitler bir çok filmin müziği, bazı kompozitörler tarafından yazılmış ve bir orkestrayla kaydedilmiş hazır parçalardan seçiliyordu. işte filme dair var olan bilgilere bakılırsa, chris marker da müzikleri bu şekilde seçmiş. neredeyse birbirinin kopyası olan ve bir kaç sitede görebildiğim bir metinde; girişte ve finalde duyduğumuz parçanın saint alexander nevsky cathedral korosu tarafından seslendirildiği bilgisi var. fakat ne bu parçanın izine, ne de "saint alexander nevsky katedrali korosu"nun herhangi bir kaydına rastlayabildim şimdiye dek. hem kullanılan parçaların filme özel olmayışları, -ki bunlara "stock music" deniyor - hem de trevor duncan'ın parçalarının nadir oluşu, onları bulmayı zorlaştırıyor. filmde toplam 6 parça var:
  
  1__ girişte duyulan ve koronun yer aldığı parça.
  2__ 05:52 ve 08:09'da duyulan minör eser.
  3__ 11:06'da duyulan parça, "the girl - prologue" adlı parçanın öncülü olarak görülebilir.
  4__ 14:15'te "the girl - prologue", parktaki yürüyüş esnasında çalar.
  5__ 20:07 "the girl - theme", müzede çalınan ve akıllarda kalmış olabilecek güzel parça.
  6__ 24:27 ve 26:27'de duyulan parçanın adı "vastness of space"
  7__ 27:32'de duyuluyor ve girişteki parça ile aynı.
  
  bu filme ithafen yapılan ve "la jetée" adını taşıyan bir parça, "kardeş gruplar" olarak niteleyebileceğimiz tortoise, chicago underground ve isotope 217° tarafından çalındı. bu parça; isotope 217°'nin 1997 tarihli the unstable molecule albümünde, chicago underground trio'nun 1999'da çıkardığı possible cube albümünde ve "jetty" adıyla da tortoise'a ait 1998 tarihli tnt albümünde yer alıyor.
  
  filmde kullanılan parçalardan, uzun süre arayıp da bulabildiğim üçünü dinlemek mümkün;
  
  // parktaki yürüyüşte
  the girl - prologue
  
  // müze sahnesinde
  the girl - theme
  
  // geleceğe yapılan yolculuk esnasında
  vastness of space
• 1962 yılı, fransız yapımı, 28 dakikalık, siyah beyaz bir bilim kurgu filmi. zamanda yolculuk üzerine. 3. dünya savaşı sonrası paris'te, daha doğrusu paris'in kanalizasyonlarında, geçiyor. insanlar yer altında kıtlık içinde yaşıyorlar çünkü dünya yerle bir olmuş halde. almanlar, 3. dünya savaşı'nda malup ettikleri ve esir aldıkları fransızlar üzerinde deneyler yaparak, gelecekteki insanlardan yardım almak için, onları geleceğe göndermeye çalışıyorlar. ancak daha önce zamanda bir boşluk yakalamaları gerekiyor. bunun için deneğin şu anda sahip olduğu anılarını irdeleyip, onu ilk önce geçmişe, daha sonra ise, zaman atlayışı^* yapmanın daha güç olduğu, geleceğe gönderiyorlar. filmin en orijinal yanı, yönetmen chris marker'ın filminin, tıpkı zaman yolculuğuna gönderdikleri deneklerin geçmiş ve geleceği deneyimledikleri şekilde, birbirini takip eden fotoğraflardan meydana gelmesi. elbette sürpriz son da pek çok filme esin kaynağı olmuş.
• film okullarinin vazgecilmez kisa filmi, bir film teorisi ve analizi sinifi klasigidir. lakin bir storyboard gibi hareketsiz karelerle olusmus film, aslinda filmin olusumunu yaratan fotograf olayinin onemini vurgulamaktadir. bir hikayenin kisa ve oz olarak nasil anlatilicagini da gosteriri. ironik tarafi ise futurist bir bilimkurgu hikayesi olmasina ragmen en eski sinema teknolojisiyle yapilmasidir. ve bir sadece filmin bir karesinde kadin karakterin goz kirptigini goruruz. bu tek hareket eden karedir. ve burda film hayata doner, askin nefes aldirdigi gorulur.
• terry gilliam der ki, "ben la jetee'yi hiç baştan sona izlemedim".
  gerçi kendisi brazil'den sonra da "ben 1984'u hiç okumadım" demişti.
• ingilizce tam metni:
  
  --- spoiler ---
  
  la jetée : ciné-roman
  
  this is the story of a man, marked by an image from his childhood. the violent scene that upset him, and whose meaning he was to grasp only years later, happened on the main jetty at orly, the paris airport, sometime before the outbreak of world war iii.
  
  orly, sunday. parents used to take their children there to watch the departing planes.
  
  on this particular sunday, the child whose story we are telling was bound to remember the frozen sun, the setting at the end of the jetty, and a woman's face.
  
  nothing sorts out memories from ordinary moments. later on they do claim remembrance when they show their scars. that face he had seen was to be the only peacetime image to survive the war. had he really seen it? or had he invented that tender moment to prop up the madness to come?
  
  the sudden roar, the woman's gesture, the crumpling body, and the cries of the crowd on the jetty blurred by fear.
  
  later, he knew he had seen a man die.
  
  and sometime after came the destruction of paris.
  
  many died. some believed themselves to be victors. others were taken prisoner. the survivors settled beneath chaillot, in an underground network of galleries.
  
  above ground, paris, as most of the world, was uninhabitable, riddled with radioactivity.
  
  the victors stood guard over an empire of rats.
  
  the prisoners were subjected to experiments, apparently of great concern to those who conducted them.
  
  the outcome was a disappointment for some - death for others - and for others yet, madness.
  
  one day they came to select a new guinea pig from among the prisoners.
  
  he was the man whose story we are telling.
  
  he was frightened. he had heard about the head experimenter. he was prepared to meet dr. frankenstein, or the mad scientist. instead, he met a reasonable man who explained calmly that the human race was doomed. space was off-limits. the only hope for survival lay in time. a loophole in time, and then maybe it would be possible to reach food, medicine, sources of energy.
  
  this was the aim of the experiments: to send emissaries into time, to summon the past and future to the aid of the present.
  
  but the human mind balked at the idea. to wake up in another age meant to be born again as an adult. the shock would be too great.
  
  having only sent lifeless or insentient bodies through different zones of time, the inventors where now concentrating on men given to very strong mental images. if they were able to conceive or dream another time, perhaps they would be able to live in it.
  
  the camp police spied even on dreams.
  
  this man was selected from among a thousand for his obsession with an image from the past. nothing else, at first, put stripping out the present, and its racks.
  
  they begin again.
  
  the man doesn't die, nor does he go mad. he suffers.
  
  they continue.
  
  on the tenth day, images begin to ooze, like confessions.
  
  a peacetime morning. a peacetime bedroom, a real bedroom. real children. real birds. real cats. real graves.
  
  on the sixteenth day he is on the jetty at orly. empty.
  
  sometimes he recaptures a day of happiness, though different.
  
  a face of happiness, though different.
  
  ruins.
  
  a girl who could be the one he seeks. he passes her on the jetty. she smiles at him from an automobile. other images appear, merge, in that museum, which is perhaps that of his memory.
  
  on the thirtieth day, the meeting takes place. now he is sure he recognizes her. in fact, it is the only thing he is sure of, in the middle of this dateless world that at first stuns him with its affluence. around him, only fabulous materials: glass, plastic, terry cloth. when he recovers from his trance, the woman has gone.
  
  the experimenters tighten their control. they send him back out on the trail. time rolls back again, the moment returns.
  
  this time he is close to her, he speaks to her. she welcomes him without surprise. they are without memories, without plans. time builds itself painlessly around them. their only landmarks are the flavor of the moment they are living and the markings on the walls.
  
  later on, they are in a garden. he remembers there were gardens.
  
  she asks him about his necklace, the combat necklace he wore at the start of the war that is yet to come. he invents an explanation.
  
  they walk. they look at the trunk of a redwood tree covered with historical dates. she pronounces an english name he doesn't understand. as in a dream, he shows her a point beyond the tree, hears himself say, "this is where i come from ..." - and falls back, exhausted. then another wave of time washes over him. the result of another injection perhaps.
  
  now she is asleep in the sun. he knows that in this world to which he has just returned for a while, only to be sent back to her, she is dead. she wakes up. he speaks again. of a truth too fantastic to be believed he retains the essential: an unreachable country, a long way to go. she listens. she doesn't laugh.
  
  is it the same day? he doesn't know. they shall go on like this, on countless walks in which an unspoken trust, an unadulterated trust will grow between them, without memories or plans. up to the moment where he feels - ahead of them - a barrier.
  
  and this was the end of the first experiment.
  
  it was the starting point for a whole series of tests, in which he would meet her at different times. sometimes he finds her in front of their markings. she welcomes him in a simple way. she calls him her ghost.
  
  one day she seems frightened. one day she leans toward him. as for him, he never knows whether he moves toward her, whether he is driven, whether he has made it up, or whether he is only dreaming.
  
  around the fiftieth day, they meet in a museum filled with timeless animals. now the aim is perfectly adjusted. thrown at the right moment, he may stay there and move without effort.
  
  she too seems tamed. she accepts as a natural phenomenon the ways of this visitor who comes and goes, who exists, talks, laughs with her, stops talking, listens to her, then disappears.
  
  once back in the experiment room, he knew something was different. the camp leader was there. from the conversation around him, he gathered that after the brilliant results of the tests in the past, they now meant to ship him into the future. his excitement made him forget for a moment that the meeting at the museum had been the last.
  
  the future was better protected than the past. after more, painful tries, he eventually caught some waves of the world to come. he went through a brand new planet, paris rebuilt, ten thousand incomprehensible avenues. others were waiting for him. it was a brief encounter. obviously, they rejected these scoriae of another time.
  
  he recited his lesson: because humanity had survived, it could not refuse to its own past the means of its survival. this sophism was taken for fate in disguise.
  
  they gave him a power unit strong enough to put all human industry back into motion, and again the gates of the future were closed.
  
  sometime after his return, he was transferred to another part of the camp. he knew that his jailers would not spare him. he had been a tool in their hands, his childhood image had been used as bait to condition him, he had lived up to their expectations, he had played his part. now he only waited to be liquidated with, somewhere inside him, the memory of a twice-lived fragment of time.
  
  and deep in this limbo, he received a message from the people of the world to come. they too traveled through time, and more easily. now they were there, ready to accept him as one of their own. but he had a different request: rather than this pacified future, he wanted to be returned to the world of his childhood, and to this woman who was perhaps waiting for him.
  
  once again the main jetty at orly, in the middle of this warm pre-war sunday afternoon where he could not stay, he though in a confused way that the child he had been was due to be there too, watching the planes.
  
  but first of all he looked for the woman's face, at the end of the jetty. he ran toward her. and when he recognized the man who had trailed him since the underground camp, he understood there was no way to escape time, and that this moment he had been granted to watch as a child, which had never ceased to obsess him, was the moment of his own death.
  
  --- spoiler ---
  
  kaynak: http://www.markertext.com/
• twelve monkeys filmine esin kaynağı olan 1962 yapımı, siyah-beyaz, tümüyle fotoğraf görüntülerinden oluşan süper fransız kısa filmi
• defalarca izlense bile her seferinde yeni birseyler kesfetmek olasi oldugundan zevk veren, saatlerce uzerinde tartisilabilecek, twelve monkeys in su katilmamis orijinali
  ve imdb der ki: sadece bir sahnede karakter goz kirpiyo ve hafifce hareket ediyo.
• "un photo-roman de chris marker" yazar filmin başında. 1962 yapımı tamamen siyah beyaz fotoğraflardan, fısıldaşmalardan ve hikaye anlatımdan ötedir aslında anlatılmak istenen. şöyle ki, 3. dünya savaşı sona ermiş ve dünyanın büyük bir kısmı yıkıma uğramıştır. paris'te tamamen yıkılan şehirler arasında yerini almıştır. insanlar artık yeraltı mağaralarında hayatlarını sürdürmekte ve buralarda çeşitli deneyler yapmaktadırlar. deneylerin genel amacı zaman içinde bir çatlak bulup hem geçmişi, hem de geleceği düzeltmektir. deneylerden birisi için genç bir adam gönüllü olur; bu adamın gözüne garip kablolarla bağlı bir sünger gözlük yerleştirirler. işte her şey o aşamada başlar. adam, zihninde havaalanında duran bir kadına doğru koşan bir adam görür. bir ateş sesi duyulur ve adam ölür. gönüllü adam, zamanda yolculuk yapar ve önce geçmişe daha sonra da geleceğe gider. geçmişe gönderilmesindeki amaç, adamın insan ırkını kurtarabilmesidir; ama adam savaş öncesine gittiğinde dünyayı tüm güzelliği ve gerçekliği ile görür. ayrıca havaalanındaki kadın da burada tekrar ortaya çıkar. kadın ve adam birlikte vakit geçirmeye başlarlar. zooloji müzelerine giderler, uzun yürüyüşlere çıkarlar, birbirlerine aşık olurlar. ve her şey birden kesilir. daha sonra adamı geleceğe gönderirler. gelecekte insanlar hayatlarını yeniden kurmuş ve düzeni sağlamışlardır. adam hikayesini gelecekteki insanlara anlatır. bunun üzerine buradakiler ona sanayileşmeyi yeniden başlatabilmesi için güç kaynağı verirler; ama adam öldürüleceğinden korkar. bunun üzerine gelecektekiler ona orada kalmasını önerirler; ama adam bu teklifi kabul etmez. ve geçmişe, en başa, sevdiği kadının yanına döner.
• başında "bu film çocukluk dönemine ait bir görüntüden çok etkilenmiş bir adamın öyküsüdür" yazar. sinema tarihinde zaman-mekan, geçmiş-gelecek kavramlarını ustaca kullanan, görsel açıdan her karesi ayrı bir estetiğe sahip "bir chris marker fotoromanı"dır.
• "he liked the fragility of those moments
  suspended in time. those memories
  whose only function is to leave just a trace in memory."^*
  
  la jetée (1962) : görsel
  (bindirme tekniği + doppelganger izleğine atıf)