oregon

• intel'den sonra google, facebook, apple ve amazon gibi sirketlerin de veri merkezleri basta olmak uzere bazi kurumlarini tasimaya basladigi eyalet. california'nin silikon vadisi kadar olmasa da oregon'un da silikon ormani olacak galiba.
  
  oregon'u herkesten once kesfeden ve buraya son 20 yilda 100 milyar dolarin uzerinde yatirim yapan ve hillsboro kasabasinin yarisinin sahibi olan intel her ne kadar ana merkezi silikon vadisinde olsa da sirketin 11 bin calisani california'dayken 18 bin calisani oregon'da istihdam ediliyor. intel'in oregon'daki ar-ge ve veri merkezlerinin elektrik ihtiyaci buyuk olcude yenilenebilir enerjiyle saglaniyor. ornegin rs kampusunun hemen yaninda kampuse elektrik saglayan buyukce bir gunes enerjisi tarlasi mevcut. intel'in oregon kampuslerindeki ortalama aylik maas 12-13 bin dolara dayanirken (fabrika iscilerinin ortalamasi 5-6 bin dolar) silikon vadisindeki maaslara yaklasilmis durumda.
  
  ayni eyaletin 26 karayolunun uzerindeki 9 bin nufusa sahip prineville kasabasi facebook'un 3 tane veri merkezine evsahipligi yapiyor. facebook normalde tarimla gecinen adi sani duyulmamis bu kasabaya su ana kadar 1 milyar dolarin uzerinde yatirim yapti. buradaki veri merkezleri buyuk olcude ruzgar ve gunes enerjisiyle isletilecek. oregon hukumeti facebook'a temiz enerji kullanmasi sartiyla epeyce yuklu vergi indirimleri sagliyor. prineville ile ilgili son gunlerde yapilan bir espri su sekilde: "prineville'e hosgeldiniz. 2016 itibariyle nufusumuz 9 bin'den 900 milyon'a firlamistir." bu espri manidar cunku prineville'deki veri merkezlerinde 900 milyon facebook uyesinin verileri, selfie resimleri, atarli durum guncellemeleri, filtrelenmis instagram resimleri ve tanismak icin atilan milyonlarca mesaj barindirilmakta. bu bolgede gecen bir baska espiri de "oregon'da hava daha da bulutlu olacak" seklinde. bu espirinin binali yildirim'dan calindigini dusunuyorum cunku bulut teknolojisine (cloud) atif yapiliyor.
  
  facebook prineville bolgesinde yalniz kalmayacak gibi. su siralar kasabanin bir baska kosesinde bitmek uzere olan hummali bir insaat calismasi var cunku apple sirketi veri merkezlerinin bir kismini buraya tasimaya karar aldi. apple buradaki veri merkezinde jennifer lawrence ve kate upton basta olmak uzere cesitli unlulerin meme resimlerine ve milyonlarca kedi resmine evsahipligi yapmaya devam edecek.
  
  portland'a 2 saat uzaklikta ve columbia nehrinin kiyisindaki the dalles isminde bir baska kucuk kasabaya da google coreklenmis durumda. google ayni intel ve facebook gibi temiz ve yenilenebilir enerji kullanma sozu vererek vergi indirimini kaptiktan sonra columbia nehrini ve etraftaki daglari kullanarak su ve ruzgar enerjisini elektrige cevirecek tesisler insa etti. google su ana kadar oregon'daki veri merkezlerine 1 bucuk milyar dolarlik yatirim yapti. oregon ile sirket arasindaki bazi antlasmalara gore burada calisanlara yillik 62 bin dolardan daha az maas odenemeyecek ama teknoloji sektorunde odenen maaslar bunun cok uzerinde. bu veri merkezinde bir cok verinin yanisira arif'in manchester'a attigi golden songul karli'ya kadar bir cok video ve bu youtube videolari altinda edilen kufurler ve her turlu atarlasmalar ivedilikle depolaniyor ve muhafaza ediliyor.
  
  bir baska teknoloji devi amazon'un columbia nehri kiyilarindaki 3 bin nufuslu boardman adli bir yerlesim biriminin dibinde 4 tane veri merkezi bulunuyor ve onumuzdeki birkac yil icinde veri merkezlerinin sayisi 15'e cikacak. burasi oregon'un col ve daglik kesiminde yer aliyor ama gunes enerjisinin yaninda columbia nehri sayesinde yenilenebilir enerji uretmek mumkun. veri merkezleri hem isletmek icin hem de isindiginda sogutmak icin epeyce enerji ve su kaynagi gerektiriyor ve sirketlerin kendi enerjisini uretmesi, ozellikle de yenilenebilir enerji kaynaklari acisindan, oldukca onemli. bugun dunya'daki cloud pazar payinin dorte birine sahip olan amazon'un ne kadar veri depolamaya ihtiyac duydugunu anlatmaya herhalde kelimeler yetmez.
  
  microsoft abd'deki tablet uretimlerinin onemli bir kismini 21 bin nufuslu wilsonville adli oregon kasabasinda 2012 yilinda satin aldigi fabrikada yapma karari aldi. burada ozellikle sirketin 20 bin dolara sattigi 84 inc'lik tabletlerle 7 bin dolara satilan 55 inclik tabletler uretiliyor.
  
  oregon eyaleti gecen sene aldigi bir kararla teknolojik yatirimlari ve altyapiyi "varlik" olarak kabul etmemeye basladi. bu da teknoloji sirketlerine vergi avantajlari sagliyor cunku varlik olarak kabul gormeyen bir seyin vergisi odenmek zorunda degil. ornegin gecen sene yukarda bahsettigim facebook veri merkezleri baska bir eyalette olsaydi odenecek vergi tutari 30 milyon dolara yaklasacakti ama simdi 300 bin dolarla sinirli kaldi. bununla birlikte ruzgar, gunes ve nehirler sayesinde yenilenebilir enerji uretmenin cok kolay oldugu bu bolgeye daha cokca sirket yatirim yapacak gibi gozukuyor. gecmiste ekonomisi neredeyse tamamen odun uretimine bagimli olan ve artik agac kesimlerine buyuk sinirlandirilmalar getirilen eyalet ekmegini turizm ve teknolojiden (ha bir de nike var) cikartacak gibi.
  
  gerci gecen sene nehirlerinde elektrik ureten 5 baraji "somon baliklarinin goc yolunu kapatiyor" deyip yikan bir eyaletin yarin bu teknoloji sirketlerine benzer yaptirimlari yapmayacaginin garantisi yok. du bakalim.
  
  turizm demisken bu sene tarihte ilk kez eyaletin turizm geliri 10 milyar dolari gecmis. gecen sene turkiye'nin turizm geliri 35 milyar dolar civarindaydi ve bu sene 20 milyar dolarin altina dusmesi bekleniyor. bu hizla giderse oregon turizm gelirlerinde turkiye'ye yetisecek gibi. bu durumda oregon itfaiyesine cok is dusecek demektir.
• bazi konularda ilklerin eyaleti.
  
  -abd'de hastalara otanazi hakki taniyan ilk eyalet. oregon 1997'de hastalara otanazi hakkini tanidiginda ulkede bu hakki taniyan ilk eyalet oldu ve ulkenin dort bir yanindan otenazi hakkini kullanmak icin buraya gelenlere "olum turizmi" dendi. oregon'dan yillar sonra california, washington ve vermont da otanaziyi yasal hale getirdi ve gunumuzde bu konuda birkac eyalet daha calisma yapmakta.
  
  -esrari kullanimini suc olmaktan cikartan ilk eyalet ve recetesiz esrari yasal hale getiren 3. eyalet. esrardan kazanilan parayi banka sistemine dahil eden, normal vatandaslarin esrar yetistirmesine izin veren ve ucaklarda esrar tasinmasina izin veren ilk eyalet. ayrica esrar yasallasmadan once esrar sucundan ceza alanlarin cezalarini affeden ve sabika kayitlarindan bu eski cezalari cikartan da ilk eyalet. 2016 itibariyle bir cok eyalette esrar ya receteyle ya da recetesiz olarak yasal satista.
  
  -kadinlara recetesiz dogum kontrol hapi verilmesini yasallastiran ilk eyalet. abd'de hemen hemen tum eyaletlerde dogum kontrol hapi alabilmek icin doktora gidip recete almak gerekiyor ve cogu durumda bu receteler 3, 6 veya 12 ayda bir yenilenmek zorunda. abd'de ilk kez oregon'da recetesiz ve sorgusuz sualsiz olarak bu hapi alabiliyorsunuz. aslinda bu fikri ortaya ilk atan california'ydi ama oregon elini hizli tutarak kanun haline getirip uygulamaya baslayan ilk eyalet oldu.
  
  -saatlik asgari ucreti kademeler halinde 15 dolara cikartacak olan ilk eyalet. california eyaleti ve seattle sehri de su anda asgari ucreti 15 dolara cikartma konusunda calismalar yapiyor olsa da bu konuda elini en cabuk tutan eyalet oregon oldu. oregon'da su anda saatlik asgari ucret 9.75 dolar ve gelecek yaz bu 11.25 dolara cikacak. sonra da asamalar halinde 15 dolara yukseldikten sonra enflasyon hizina sabitlenecek. abd'de federal asgari ucret 7.25 dolar ve bu uygulamadan sonra oregon sadece asgari ucretin en yuksek oldugu eyalet degil ayni zamanda asgari ucretin alim gucunun de en yuksek oldugu eyalet olacak.
  
  -kurtaj hakkini hicbir sinirlamaya tabi tutmaksizin veren ilk eyalet. bir cok eyalette kurtaj yasal olmakla beraber bir cok sinirlamasi var. ornegin bazi eyaletlerde sadece annenin cani tehlikedeyken izin veriliyorken bazi eyaletlerde kurtaj oncesi kizin ailesi aranip izin alinabiliyor. oregon kurtaj olmak isteyen istisnasiz herkesin sorgusuz sualsiz kurtaj olabildigi ilk ve simdilik tek eyalet.
  
  -tum gelir-gider kalemlerini, butcesinin tamamini ve tum calisanlarinin isim isim ne kadar maas aldigina kadar seffaf bir sekilde yayinlamaya baslayan ilk eyaletlerden biri.
  
  -urettigi elektrigin %50'sinden fazlasini yenilenebilir kaynaklardan elde eden ilk eyalet. 2016 itibariyle oregon'da uretilen elektrigin sadece %36'si komur veya nukleer enerjiden elde edilirken elektrigin buyuk bir kismi akarsu ve ruzgar ve gunes gibi yenilenebilir kaynaklardan geliyor. abd ortalamasinda nukleer ve komur enerjisinin elektrik uretimindeki rolu %60 civari.
  
  -kesilen her agac icin yeni bir agac dikme kanununu getiren ilk eyalet. 1971 yilinda odunculukla gecinen kisi ve sirketlerin kendi sahip olduklari topraklarda dahi olsa kestikleri her agac icin en az 1 agac dikme zorunlulugunu getiren oregon daha sonra bu kurali daha da sikilastirdi. ormanlarin korunmasina dair 288 farkli yasaya ev sahipligi yapan eyalette her ne sebeple olursa olsun kesilen bir agacin yenisinin dikilmesi icin 2 sene muhlet veriliyor. yeni dikilen agac 1,5 metre boyuta ulasana kadar denetimler devam ediyor ve agac bu boyuta ulasmadan basina bir musibet gelirse agacin yeniden dikilmesi saglaniyor.
  
  -secimlerde oy kullanmak icin kayit olmaya gerek olmayan ve ipad ile bile oy kullanilabilen ilk eyalet. abd'de oy verme oranlarinin bu kadar dusuk olma sebeplerinden biri oy vermeden once form doldurarak basvuru yapmaniz ve kayit olmak zorunda olmaniz. bir cok insan bir kere sandiga gitmeye bile usenirken bir de ustune onceden form doldurup kayit olmayi zahmet olarak goruyor. oregon bu konuda bir ilki gerceklestirdi ve eyalet kimligi veya ehliyeti tasiyan tum vatandaslarini otomatik olarak oy kullanma listesine kayit etti. bu sayede abd genelinde oy verme orani %50 civariyken eyaletteki oy kullanma orani %70'e dayandi. oregon ayni zamanda secimlerde mektupla oy verme hakkini veren ilk eyalet.
  
  -vatandaslara birbirine ceza kesme izni veren ilk eyalet (ors 153.058). diyelim ki yolda yururken kirmizi isikta gecen bir araba tespit ettiniz ve plakasini aldiniz. vatandas olarak polisi arayip bu kisiye ceza kesebiliyorsunuz. kirmizi isikta gecen vatandasin evine emniyet mudurlugunden ceza mektubu yollaniyor ve bu vatandas ya cezayi odemek ya da olayi mahkemeye tasimak zorunda (ceza sanki polis yazmis gibi geldigi icin itiraz edenler cok nadir oluyormus). tabi ki bu kanun tamamen guvene dayali ve insanlarin birbirine pislik yapmayacaginin garantisi yok.
  
  -kadina siddet suclarina zorunlu hapis cezasi veren ilk eyalet. eyalet kanunlarina gore ornegin bir adam karisini dovdugunde hakimin ona hapis cezasi vermesi zorunlu ve bu cezada hicbir sekilde indirime gidilemiyor. oregon halki referandumla bir cok suca "asgari hapis cezasi" verilmesi kararini aldigi icin ne olursa olsun bu cezanin altina inilemiyor. ornegin adam oldurmenin cezasi 300 aydan baslarken birinci derece saldirinin cezasi 90 aydan basliyor. hakimler bu cezanin uzerinde bir ceza verebiliyorken altina inemiyor.
  
  -yoksulluk sinirinin altinda yasayan tum vatandaslarina ucretsiz saglik sigortasi veren ilk eyalet. obama'nin getirdigi saglik sigorta sisteminin bir benzerini ilk kez oregon denedi. sonunda eyalet epeyce para kaybetti ve obamacare'e dahil oldu ama "olsun, onemli olan niyetti" diyoruz ve oregon bey'i 9 puanla evine ugurluyoruz.
  
  -eyalet capinda sehirlerarasi bisiklet yol agi yapan ilk eyalet. abd'de bir cok eyalet ve sehirde araba yollarina paralel giden bisiklet yollari mevcut ama sehirlerarasi bisiklet yolu agini kuran ilk eyalet oregon. an itibariyle eyalette sadece bisiklet yollarini takip ederek tum sehirlere ulasabiliyorsunuz ve birbirine bisiklet yoluyla bagli olmayan hicbir sehir yok. bu konuda diger eyaletler de sonradan onemli isler yapmakla beraber oregon'un bir ilki basardigi gercegi degismiyor.
  
  -resmi bakterisi olan ilk eyalet (bira yapiminda kullanilan "saccharomyces cerevisiae"). eyalet halkinin en onemli hobilerinden biri "ev yapimi bira" tatmak zira eyaletteki restorant ve barlarin cogunun kendi urettigi ev yapimi biralar mevcut. bu yuzden eyalet yonetimi bundan birkac yil once bira yapiminda onemli bir rol alan saccharomyces cerevisiae bakterisini eyaletin resmi bakterisi secti (mesajla gelen edit: çok küçük bir düzeltme yapabilir miyim? saccharomyces cerevisiae bacteria değil yeast olarak geçer. ikisi de tek hücreli olsa da çok farklı canlılardır.)
  
  -devlet okullarinin her sene 1 hafta boyunca okul binasinin disinda ve dogada egitim verdigi ve ders mufredatinda izciligin oldugu ilk eyalet. hababam sinifinda mahmut hoca'nin da dedigi gibi okul ille de 4 tarafi binalarla cevrili bir yapi degildir. egitim ve ogretim yapilabilen her yer okuldur. abd'nin bir cok sehrinde bir cok ilk ve orta derece okulda egitim donemi boyunca 1-2 haftaligina kampa gidip dogayla ic ice egitim yapma uygulamasi var. oregon bunu eyalet capinda yapan ilk (ve simdilik tek) eyalet. baska bir deyisle, tum ilk ve orta dereceli ogrencilerin yilin 1 haftasini kamp yaparak dogayla ic ice gecirdigi tek eyalet. bu egitimin faydasi gorulmeye baslanmis zira insanlar parklari daha temiz tutmaya ve dogaya daha koruyucu yaklasmaya baslamislar.
  
  -hiz sinirlarini hava kirliligine gore belirleyen ilk eyalet. bu aslinda sinir bozucu bir sey cunku abd'deki cogu eyalette buyuk karayollarinda hiz sinirlari 65 mile ile 80 mil arasinda degisiyor ve eyaletlerin cogunda otobanlarda hiz sinirinin 70 mil oldugunu soyleyebiliriz. oregon'da otobanlarda dahi hiz siniri 55 mil cunku arabalar 55 mil sabit hizla giderken daha az benzin yakip cevreyi daha az kirletiyormus.
  
  -referandum sonucu cesme suyundan floridi cikartan ilk eyalet. bu iyi mi kotu mu karar veremedim. abd'de hemen hemen tum eyaletlerde cesme suyunda florid var. yapilan arastirmalar sonucu floridli su icen cocuklarda daha az dis curugu gozlemlenmis ama oregon'da cesme suyuna florid ekleme fikri ne zaman referanduma gitse "hayir" oyu cikiyor. bunun sebebi florid'in bilinen ve bilinmeyen bazi yan etkileriymis.
  
  -evsizlere guvenli bir sekilde kalabilmeleri icin "kamp yerleri" tahsis eden ve duzenli olarak yemek dagitip saglik hizmetleri sunmaya baslayan ilk eyaletlerden biri. bu konuda yanilmiyorsam california ilkti.
  
  -kuresel isinma karsiti kitaplari egitim sisteminden tamamen cikartan ilk eyaletlerden biri ve yasaklayan ilk eyalet. gecen sene eyaletteki devlet okullarinda kuresel isinma karsiti kitaplarin yasaklanmasi oldukca tartisildi cunku bir yandan bu kitaplar zirvalarla doluyken ve cocuklari zehirleyebilecekken bir yandan da ifade ozgurlugunun korunmasi gerekiyordu. sonuc olarak bilim adamlarinin gercekligini tartismadigi ve kesin olarak kabul ettigi bir konuyu yokmus gibi gosteren kitaplarin yasaklanmasina karar verildi.
  
  -abd'de "vegan supermarket" ve "vegan restorant" konseptinin ilk denendigi eyaletlerden biri (belki de ilki ama bunu teyit edemedim). bu konseptin ciddi ciddi tuttugu ve buyuyerek devam ettigi az sayida eyaletten biri.
  
  -isyerlerinde stajyerlere yasal olarak normal calisanlarla ayni haklari taniyan ilk eyalet. inanmasi guc ama abd'de bir cok eyalette stajyerler basta ayrimcilik ve mobbing konulari olmak uzere bir cok konuda sirketlerine dava acamiyor cunku sirketin calisani sayilmiyor ama oregon bunu degistiren ve stajyerlere calisanlarla ayni haklarin verilmesi gerektigini ortaya atan ilk eyalet oldu.
  
  -devlet okullarinin tamaminda kafeteryalarda organik sebze-meyve dagitimi yapilan ilk eyalet. "local farm to school" yani "yerel tarladan okula" adi verilen bu program sayesinde isminden de anlasilabilecegi uzere yerel tarlalarda yetisen sebze ve meyveler eyaletten gelen butceyle okullara dagitilmaya baslandi. oregon abd'de cocuk obezitesinin en dusuk oldugu eyalet olduguna gore bu program ise yariyor olmali.
  
  -cinsiyetsizligi taniyan ve insanlarin erkek veya kadin olmak zorunda olmadigini yasal olarak tanimlayan ilk eyalet. bu karara gecen sene "ne erkegim ne de kadin" diyerek mahkemeye basvuran birinin eyalet mahkemesi tarafindan "cinsiyetsiz" olarak belirlenmesi sonucu varildi ve eyalet capinda bu mahkeme karari emsal olarak kabul edilmeye baslandi.
  
  -ikinci dunya savasinda bombalanan ilk eyalet. ikinci dunya savasinda "abd'nin saldiriya ugramasi" denince cogu kisinin aklina "pearl harbor" olayi ve hawaii eyaleti geliyor ama henuz 1942 yilinda japon ucaklarinin hedefinde oregon sahilleri vardi. bir sekilde pasifik okyanusunu boydan boya kateden ve abd savunmasinin arka hattina sizan bir savas ucaginin amaci oregon'un ucsuz bucaksiz ormanlarinda yangin cikartarak bati cephesindeki amerikan askerlerinin elini mesgul etmek ve savas gucunu azaltmakti. bombardimanda bombalarin biri plaja duserken diger bombalarin baslattigi ufak bir yangin kisa surede sonduruldu.
  
  -simdilik sadece bazi sehirlerde olsa da toplu tasimayi bedava yapan ilk eyalet. ornegin oregon state universitesinin bulundugu corvallis bu sehirlerden biri. sehirde oldukca etkili ve dakik bir toplu tasima sistemi var ve tum otobusler bedava. isterseniz butun gun otobusten otobuse atlayip tum sehri karis karis gezebilirsiniz ama bilet alma durumunuz yok. yakin zamana kadar portland'in bir cok duraginda rayli sistem de bedavaydi ve simdi gunluk 5 dolara sinirsiz binebilmekle beraber trenlerde bilet kontrolu yapilmiyor.
  
  -henuz yeni de olsa "bir ceo'nun ortalama bir calisandan 100+ kat daha fazla kazandigi" sirketlere ek vergi getirerek bu konuda bir adim atan ilk eyalet. abd'de ortalama bir ceo'nun ortalama bir sirket calisanindan 400 kat para kazandigi hesaba katilirsa bir cok sirket bu yeni vergiden nasibini alacak demektir. simdilik bu vergi sadece portland'da gecerli olacak ama oregon'daki sirketlerin %70'inden fazlasinin portland'da oldugunu soylemek gerekiyor. ayrica vergiden gelen gelirlerin bir kismi dusuk gelirlilere ev yardimi olarak kullanilacakmis.
  
  -simdilik sadece 2 yillik okullari kapsasa da binlerce ogrenciye bedava universite egitimi hakki taniyan (tennessee'den sonra) ikinci eyalet. "the oregon promise adinda yeni bir eyalet programina gore 4 uzerinden 2.5 ortalamaya sahip olup herhangi bir oregon lisesini bitiren ve 2 yillik okullara gitmek isteyen tum ogrencilere egitim masraflarini karsilayacak sekilde burs saglanacak. bu burstan her yil 7 bine yakin ogrencinin yararlanmasi bekleniyor. avrupa'da cogu ulkede bu tur burslar mevcutken bu abd icin devrim niteliginde.
  
  -sehirlere sinir cizgileri koyup dogal alanlari koruma altina alan ilk eyaletlerden biri. "urban growth boundary" yani "sehirlesme siniri" denen kural sayesinde sadece sehir sinirlari icinde oldugu belirlenen yerlere ev, apartman, isyeri, okul, hastane yapilabiliyor. bir kurul 5 yilda bir toplanarak bu sinirlarin genisletilip genisletilmemesi konusunda karar ariyor. bu kural sayede eyaletin %97'i imarlara tamamen kapali ve koruma altinda. bunun tek istisnasi kirsal alanlarda kurulan ve dogal yapiyi bozmayan ciftlikler.
  
  -tum satis vergilerini kaldiran ilk eyaletlerden biri. bir cok eyalette alinan urune gore %5-10 arasi satis vergisi odeniyor. bazi eyaletlerde bazi urunler bu vergiden muaf oluyor (ornegin teksas'ta yiyecek ve ilaclar). oregon'da ekmekten luks arabaya kadar ne alirsaniz alin etiket fiyati neyse onu oduyorsunuz ve tek kurus bile vergi eklenmiyor.
  
  -erkek ve kiz cocuklara bir cok devlet kurumunda esit miktarda yatirim yapmayi kanun haline getiren ilk eyalet (ors 417.270). buna gore eyalette cocuklara hizmet veren bir cok kurum yil sonunda erkek ve kiz cocuklara ne kadar yatirim yaptiklarini eyalete bildirmek zorunda ve bagimsiz denetim sonrasi iki cinsiyete yapilan yatirim arasinda epeyce fark varsa kurumlara yapilabilecek cesitli yaptirimlari var.
  
  -eyalet polisinin federal kanunu ilgilendiren yasadisi gocmenlik gibi konularla ilgilenmesini kanunla yasaklayan ilk eyalet (ors 181.850). normalde basta california ve new york olmak uzere bir cok eyalette yerel polis gocmenlik polisiyle isbirligi yapmiyor ama bunun kanun haline getirildigi ilk ve simdilik tek eyalet oregon olarak goze carpiyor. bu kanun sayesinde ornegin bir polis birini trafikte durdurursa ona vize durumunu sormasi yasaklanmis oluyor.
  
  -asamalar halinde de olsa komur enerjisini yasaklamaya karar veren ilk eyalet.
  
  -cesitli bocek turlerini ve arilari resmi bir kanunla koruma altina alan ilk eyalet (bu da iyi mi kotu mu karar veremedim).
  
  -acik bir sekilde lgbt oldugunu ilan eden birini vali secen ilk eyalet. her ne kadar bir cok eyalet daha once "gizli gay" veya "gizli lezbiyen" oldugu soylenen kisileri vali sectiyse de oregon'un su anki valisi kate brown hic cekinmeden gururla biseksuel oldugunu soyluyor ve bu konuda oregon bir ilki yasamis oluyor.
  
  -ilkokulda satanistlerin ayin yapmasina izin veren ilk eyalet. genelde bir cok ilkokulda hiristiyan cemaatlerin "after school" programlari oluyor ve okul cikisi isteyen cocuklarin katilabilecegi cesitli ibadet ve dini sohbetler yapiliyor. portland'da din esitligini one suren satanist bir tapinagin uyeleri "onlarinki dinse bizimki de din" diyerek benzer bir program yapmak icin izin almis.
  
  -devlet binalarindaki, kurumlarindaki ve topraklarindaki tuvaletlerde kadin/erkek ayrimini kaldiran ilk eyalet. gectigimiz sene boyunca eyaletteki en atesli tartismalardan biri cinsiyetsiz olan veya transseksuel olanlarin erkek tuvaletine mi yoksa kadin tuvaletine mi girecegi konusuydu. eyalet sonunda "yeter be" diyerek basta eyalet parklari ve okullar olmak uzere tum kurum, bina ve topraklarindaki tuvaletlerdeki cinsiyet tabelalarini kaldirdi ve "gender neutral" tabelalarini koydu. boylece bu cok onemli konu cozume kavusmus oldu.
  
  -abd'de isci bayramini (labor day) kutlayan ilk eyalet. dunya'nin bir cok ulkesinin aksine abd'de isci bayrami eylulde kutlanmaktadir.
• dünyanın en büyük akciğerlerinden biridir oregon eyaleti. yemyeşildir.
• pasifik okyanusu kıyısında, kuzeyinde washington, doğusunda ıdaho, güneyinde california ve nevada eyaletlerinin bulunduğu, başkenti salem, en büyük kenti portland olan abd eyaleti
• bkz.
• bir gün köylüsü olmak istediğim eyalet. hatta yeniden sözlüğe gelinse almak istediğim nick oregon köylüsü. redditte zirvede gördüğüm bi fotoyu iliştiriyorum buraya.
  
  edit: açamayanlar için şordan
• gectigimiz yaz oregon'un turizm departmani pek alisilmadik yeni bir reklam kampanyasi baslatti. genelde turizm reklamlarinda mekanlar olduklarindan daha guzel ve abarti olarak gosterildigi icin bu reklamlarda sadelige onem verildi.
  
  bu reklam kampanyasinda neredeyse hic kelime, manken, aktor, ozel efekt ve yuksek cozunurluk kullanilmayacakti ve oregon'da yasayan siradan ahmet mehmet gibi vatandaslarin gunluk hayatindan cekilmis kareler kullanilacakti. oregon'un cesitli mekanlarinda cekilen bu resimler seyahat dergilerine ve diger eyaletlerdeki reklam tabelalarina kondu.
  
  reklam kampanyasinin slogani bile cok sadeydi "we like oregon, you might too" (oregon'dan hoslaniyoruz, belki siz de hoslanirsiniz). oregon abd'deki 50 eyalet icinde turizme en az para harcayan 5. eyaletmis (o kadar entry girdim bes kurus vermediler) ama ucuza gelen bu sade ama samimi reklam kampanyasi sayesinde bu sene toplam nufusu 4 milyon olan eyalete 20 milyona yakin turist gelip toplam 12 milyar dolar turizm geliri birakmis ve yil boyunca otellerdeki doluluk oraninin ortalamasi %93'mus.
  
  iste oregon'daki siradan vatandaslarin gunluk yasami ve turistlerin bu eyalette neler yapabilecegi hakkinda fikir edinmemize yardimci olan bu karelerden bazilari:
  
  https://i.hizliresim.com/nopwxk.jpg
  
  https://www.youtube.com/watch?v=zjqv-yhx3g4 (video - 16 saniye)
  
  https://i.hizliresim.com/jo16vn.jpg
  
  https://www.youtube.com/watch?v=nrxz0ohhtqo (video - 22 saniye)
  
  https://i.hizliresim.com/5gj2xl.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/o6v9a7.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/d7p0ln.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/gyv5nv.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/g9ayrb.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/1g5r3g.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/g9aydb.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/5gj2zl.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/gyv5xv.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/6yo8m9.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/4g489q.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/g9ayyz.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/pg19nj.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/1g5ray.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/ayagxz.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/gyv5wn.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/mjb5gy.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/ma7w8k.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/vj9rvm.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/v3d6bj.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/g9aybn.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/xeajbd.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/po9b18.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/5gj2qd.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/nopwng.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/8nbq6w.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/zo4j5o.jpg
  
  https://i.hizliresim.com/rjrr0p.jpg
• abdnin acik ara en progresif eyaletidir. son 20-25 yildir cesitli yollarla legalize ettigi son derece hassas konulara bakinca gorursunuz bunu. ny cali bile bu kadar ileri gidemedi. adi kekikten gelmesede hep onu cagristiriyor.
• clive cussler'ın oregon files serisine ismini veren gemi.
  
  --- spoiler ---
  
  ikinci dünya savaşındaki q-boat'lar gibi, ilk bakışta oldukça bakımsız ve pis bir ticaret gemisi izlenimi veren oregon, juan cabrillo'nun şirketinin karargahıdır.
  
  içerisinde hem şirketin operasyonlarda ihtiyaç duyabileceği her türlü ekipmanı ve aracı, hem de personel için lüks ve rahat yaşam alanlarını barındırır. güvertesinde savunma için gizlenmiş çeşitli silah sistemleri bulunur.
  
  the hunt for red october'deki caterpiller drive gibi bir itiş sistemi kullanır, bu sayede diğer gemilere göre oldukça hızlı hareket eder.
  
  --- spoiler ---
• gecen hafta dunyanin boyut olarak bilinen en buyuk canlisiyla tanistim. burada bahsettigim canli uzaydan gozlemlenecek kadar buyuk ve yaklasik 2500 yasinda. ustelik kendisinin farkina sadece son 10-15 senede varilmis...
  
  burada bahsettigim canli armillaria ostoyae isminde dev bir mantar. mantarin boyutu 7 bin donum kadar ve yaklasik 1500 futbol sahasi buyuklugunde, yani ortalama bir sehir boyutunda. su anda oregon'un dogusunda yer alan bu mantar yuzlerce yil boyunca kizilderililere hizmet vermis. kizilderililer yuzlerce yil boyunca bunun parcalarini kesip kesip yemisler ve bir cok hastaliga derman oldugunu dusunmusler. beyaz insan buraya gelince de en basta buna dikkat etmemis. ormanin ortasinda duran kocaman bir mantar uzaktan bakinca binlerce mantardan olusan ufak bir orman gibi gozukmus.
  
  https://player.slideplayer.com/…ta/images/img89.jpg
  
  bundan sonra bazi bilimadamlari bu ormandaki mantarlarin hepsinin birbirinin aynisi oldugunu gormusler ve bunun sebebini merak etmisler. dna testi dahil bir cok test yapilmis ve ormanin binlerce ufak mantardan degil tek ve dev bir mantardan olustugunu, "ufak mantarlarin" da aslinda bu tek mantarin dallari ve yapraklari oldugunu anlamislar. ustelik mantar ve kokleri yerin epeyce altina iniyor ve bir sehir buyuklugunde bir alani kapliyormus. mantarin yerin altindaki kokleri herhangi bir sehrin altindaki metro kadar karmasik bir duzenege sahipmis. zaten mantarin tum koklerini birlestirince ortaya yuzlerce km'lik bir cisim cikacakmis.
  
  bu arada oregon sadece dunyanin en buyuk canlisina degil ayni zamanda dunyanin en buyuk agacina da ev sahipligi yapiyor (edit: redwood'lar haric, gerci redwood'lar da ucundan kiyisindan oregon'a dokunuyor). eyaletin guneybatisindaki doerner fir isimli agacin uzunlugu tam olarak 330 feet yani 100 metre. ozel koruma altindaki agacin 450-500 yasinda oldugu tahmin ediliyor. tirmanmak icin profesyonel lisansa sahip olunmasi gereken bu agaca tirmanmak da oldukca zor bir is cunku ozel alet ve donanimla bile agacin en ustune tirmanmak saatlerce suruyor.
  
  http://media.oregonlive.com/…eeb373f0465_medium.jpg
  
  dunyanin en buyuk hayvanina gelince onun da oregon'a bir organik bagi var. pasifik okyanusunda yasayan 30 metre uzunlugundaki ve 180 ton agirligindaki mavi balinalar yilda 4 defa oregon kiyilarina geliyor ve sahil kesiminden ciplak gozle izlenebiliyor. ne yazik ki bundan 3 sene once 25 metre uzunlugunda bir mavi balina burada kiyiya vurdu ve hayatini kaybetti.
  
  https://www.opb.org/…ticle/blue-whale-oregon-beach/
  
  dunyanin en buyuk canlisi, en buyuk agaci ve en buyuk hayvaninin yollarinin ayni cografyada (oregon) kesismesi ne kadar ilginc bir tesaduf.