psikomitoloji

• trajik bir kahraman olarak kassandra'nın laneti bilindiği üzere gerçekleşecekleri önceden bilmesi fakat kimsenin kendisine inanmamasıdır. geçen bir arkadaşla sohbet ederken konu kassandra'ya gelince, ben aslında kassandra'nın lanetini farklı bir açıdan gördüğümü fark ettim.
  
  kassandra kahindir, olacakları görür, kimsenin kendisine inanmayacağını bilir, buna rağmen yaklaşmakta olan felaketleri feryat figan söylemeye devam eder. kassandra neyle lanetlendiğini bilmektedir. ek olarak zaten kahindir, gördüklerinin söylese de söylemese de gerçekleşeceğini de bilmektedir. yani söylediklerine kimsenin inanmayacağını bilmektedir. buna rağmen söylemeye devam eder.
  
  insan söylediklerine kimsenin inanmayacağını bilmesine rağmen neden söylemeye devam eder?
  
  bence kassandra'nın asıl trajedisi yukarıdaki soruda yatmaktadır. söylediklerine kimsenin inanmayacağını bilmesi, kassandra'nın susmasına, kaderine küsmesine, kendine acımasına, haline ağlamasına yol açmaz. ağlar, bağırır, çağırır, üzülür ama söylemeye devam eder. insan kimsenin inanmayacağını bile bile neden söylemeye devam eder?
  
  bence gerçeğin kölesi olduğu için devam eder. insanın nihai trajik yükü budur, kendi gerçekliğinin kölesidir. söyleyecek başka şeyi, bunu söylemekten başka varoluş biçimi olmadığı için, kimsenin kendisine inanmayacağını bilse de söylemeye devam eder. bu açıdan kassandra'nın şahsında insanoğlunun hikayesi sisifos söyleninin bir benzeridir. lanet kimsenin inanmayacak olması değil, kimse inanmayacak olsa da söylemek zorunda olmaktır.
• oedipus
  
  “oedipus, korinthos’ta kral polybos ile kraliçe merope’nin tek çocuğu olarak büyür. gençlik çağına gelince, anne ve babasına hiç benzemediği, evlatlık olduğu söylentisi yayılır. oedipus kulağına gelen bu söylenti üzerine gerçeği öğrenmek üzere tapınağa gider. sorusunun yanıtını alamaz ama kâhine göre lanetlidir ve bir kehanet söz konusudur. babasını öldürecek ve annesi ile evlenecektir. oedipus dehşete kapılır ve korinthos’a dönmez, kehanetten kurtulmak için başka bir şehre doğru yola koyulur. yolculuğu sırasında yaşlı bir adam ve yardımcıları ile karşılaşır, aralarında bir yol verme kavgası olur. oedipus, yaşlı adamı ve kaçan biri hariç diğerlerini öldürür. yoluna devam eden oedipus, thebai’ye yaklaştığında yolunu kesen ve sorduğu soruyu bilmeyen gençleri yutan sfenks ile karşı karşıya gelir. sfeks’in sorusunu doğru yanıtlayan oedipus, şehre musallat olan sfenks’i böylece ortadan kaldırmış olur. oedipus, halk tarafından kral olarak karşılanır ve dul kraliçe lokaste ile evlenir. dört çocuğu olur. yıllar sonra bir lanet kenti esir alır. müthiş bir kuraklık, kıtlık ve sefalet oluşmuştur. oedipus bu sırrı da çözecektir. oedipus thebai kralı laios’un oğludur. babasını öldürmüş ve annesi ile evlenmiştir. bunlar açığa çıkınca annesi kendisini asar. oedipus gözlerini kör eder, krallığı bırakır ve kolonos’a çekilir.”
  
  oedipus kompleksi
  
  oedipus, her ne kadar bilinçdışının kadim ve indirgenemez figürü olsa da, esasında, bilinçdışıyla bağdaştırıldığı anlamda bir "sapkın" değil. bir kere o her şeyden önce, bizden biri. "hakikati" öğrendiğinde gözlerini oyabilecek denli pişman bir bilge, oedipus. o, idin sapkınlığını ya da egonun kışkırtılmış arabuluculuğunu değil; toplum vicdanını, yani süper egoyu temsil ediyor. seçimlerini birer tez olarak öne sürme; onları, ökse otlarına ve deve dikenlerine rağmen iyi yürünmüş bir hayat yoluna dönüştürme kararlılığını elinde bulunduramayan oedipus, bu anlamda modern insanın da habercisi sayılabilir. onu bir trajediye dönüştüren, seyircilerin, okurun ya da dinleyicinin nazarı ve neticede gözyaşları olabilir ancak. eğer oedipus, herkesin içindeki oedipal temele sadık kalmasaydı ve gerçekten bizim ona atfettiğimiz sapkınlıkla sapkın olsaydı, işte o zaman bir trajedi olmaktan çıkar, belki bir destan olurdu.
  
  freud, bu hikâyeden yola çıkarak istenmeyen çağrışımlar cevherinden bilinçdışına itilmiş düşüncelerden oluşan maden içeriğini bulup çıkaracak bir yorum tekniği geliştirir. (bkz: oedipus kompleksi) freud oedipus içindeki yarılmayı düşünürken, shakespeare ve hamlet hakkında da benzer yorumlar yapacaktır. freud’a göre shakespeare bizi hamlet’in ikilemiyle karşı karşıya getirmiş, bir yandan erkeğe özgü onur bilinci varken, diğer yanda ise “ onurun artık onurlandırılmadığı” gelişkin bilinç. oyunda babası hamlet’ten çok erkekçe bir tavır bekliyor: amcasını öldürmesini. hamlet ise babasının uymasını istediği, talep ettiği gelenekten çok uzak bir bilinçtedir. üstelik kendisi babasından çok amcası ile benzerlik içindedir. fakat yinede bu talebe uyacaktır. hamlet’in bu durumu psikolojide: hayatta kalabilmek için saldırgana boyun eğmek zorunda kaldığı bilgileri de içeriyor; derinlerde kök salmış korkularımızla, indirgenmiş kendiliğimizle karşı karşıya gelmenin ne kadar büyük acı verdiğini.
  
  ***
  
  narkissos
  
  narsisizm sözcüğünün kökenini aldığı narkissos'un mitolojik öyküsüne bakalım şimdi.
  
  “kendine aşık olanlara aldırmayıp, onları karşılıksız bırakan ve çok güzel bir peri kızı olan ekho, bir gün avlanan bir avcı görür. narkissos adındaki bu avcı çok yakışıklıdır. ekho bu genç avcıya ilk görüşte aşık olur. ancak narkissos bu sevgiye karşılık vermeyerek, peri kızının yanından uzaklaşır. ekho bu durum karşısında günden güne eriyerek, kara sevda ile içine kapanarak ölür . bütün vücudundan arta kalan kemikleri kayalara, sesi ise bu kayalarda 'eko' dediğimiz yankılara dönüşür.
  
  olimpos dağında oturan tanrılar bu duruma çok kızarlar ve narkissosu cezalandırmaya karar verirler. gene günlerden bir gün av izindeki narkissos susamış ve bitkin bir şekilde bir nehir kenarına gelir. buradan su içmek için eğildiğinde, sudan yansıyan kendi yüzü ve vücudunun güzelliğini görür. o da daha önce fark edemediği bu güzellik karşısında adeta büyülenir. yerinden kalkamaz, kendine aşık olmuştur. o ana dek kimseyi sevmediği kadar, sevmiştir kendi görüntüsünü . o şekilde orada ne su içebilir, ne de yemek yiyebilir, ayni ekho gibi narkissos ta günden güne erimeye başlar ve orada sadece kendini seyrederek ömrünü tüketir. öldükten sonra da vücudu nergis çiçeklerine dönüşür.”
  
  narsisizm
  
  burada narsisizm, belli koşullarda baskılanan, ama arka planda etkinliği sürdürmüş çeşitli semptomlar kılığında varlığını ortaya koymuş. narsisizm özü buradadır. duygularını büyük bir hızla değiştirebilmeleri, söz konusu olanın gerçek duyguları olmadığını göstermesi. acıdan kaçış, kişide bir yanılgı aracılığıyla kendine gerçekleşme olanağı sağlayan tek istek değildir. duyguların hızla ve esnek bir şekilde değiştirilebilen hâkim normlara uyum sağlayabilen insanlar günümüzde oldukça fazla. uyum sağlamayanlarsa etere dönüştürmeyi becerdiği delta bataklığına, tıpkı ikarus gibi düşüp çakılır.
  
  ***
  
  finn maccool
  
  “finn maccool, çeşitli irlanda efsanelerinde görülen bir mitolojik savaşçıdır. popüler bir hikayeye göre fin maccool dünyanın bütün bilgleliğine sahipti. bir gün finn balık pişirirken eli yanar ve yanan parmağını acısını dindirmek için ağzına götürür ve o an somon balığının tüm bilgisine sahip olur. o günden sonra finn ne zaman birşey öğrenmek istese önce öğrenmek istediği kişinin kendisinin canını acıtmasını ister ve sonra parmağını ağzına sokardı.”
  
  öğrenmek acı ve gerçeklik
  
  dünyanın bütün bilgelikleri bir araya gelse bile, acıyı önleyemiyor. daha doğrusu acı, dünyanın bütün bilgeliklerini önlüyor; ona engel oluyor ve onu aşmayı olanaklı kılıyor. finn maccool, acının mı bilgiyi; bilginin mi acıyı öncelediği sorusuna ikircikli bir cevap gibidir. dahası, dünyanın bütün bilgelikleri, izlanda mitolojisi gibi bir ada mitolojisinde, somon balığından elde edilecek bilgiye muhtaç kalır. şu kahraman ve bilge savaşçı, geleneksel somonun karşısında, onun dilinden anlayan bir "solomon"a^* dönüşür; o, en az bir derviş kadar pastoraldir de aynı zamanda. bu manzara böylece, insan deneyiminden ayrık deneyimleri varsayar ve kahraman bilgeyi neredeyse bir solipsizme sürükler. bu sırada acıyla birlikte ağza giden el imgesi, bir ateşkesi ya da mutabakatı andırır. eylemekte hünerli olan el, acı karşısında ağza giderek eylemekten geçer; söylemekte hünerli olan ağız ise aynı acı karşısında, eli kabul ederek söylemekten geçer. tümdünyacı bir somon, kahraman bir savaşçıda enkarne olur ve acıyı evrensel yegane tecrübe kılarak, hedonizmin karşısına dikiliverir.
  
  öğrenmek: onaylanmış öğrenme hedefi tek başına gerçeklikle ilişki kurmaktır; gerçeklik olarak kabul gören şey öğrenmeye değerdir. gerçeklik ve öğrenmek tek bir amaç olarak iç içe geçerler. hikâyedeki bilgiye vakıf olma durumu acı ile perdelenmiş tamamen acze düşürecek kadar olmasa da kendisini hissettiren bir gerçeklikle zorunlu bir uyaran olarak vurgulanmıştır. acının hayatımızdaki yeri, insanlık hâlinin ayrılmaz parçasıdır. konuşmanın öğrenilmesi ve benlik duygusunun gelişmesi, insanın kendisi ile annesi arasında hiçbir farklılık algılamadığı oedipus öncesi çocukluk evresine son verir. onu kucaklayan, merhametli, yabancılaşmaya yer vermeyen o evrenin yitip gidişiyle descartes’in kışkırtıcı bir şekilde “acıyı tanımak” dediği insan faaliyetinin altında yatan etkenle baş başa bırakır.
  
  ***
  
  osiris
  
  “osiris bitkiler evreninin tanrısıdır, ölür ve yeniden dirilir ama aynı zamanda da yeraltı dünyasının da hakimidir, ruhların yazgısına karar veren kurulun başıdır ve balt bu yönüyle mumyalama ritüellerinin kaynağı olur. osiris´in erkek kardeşi seth ile olan kavgası ise yukarı-aşağı mısır ayrımının simgesidir. böylece osiris´in sosyal, dinsel ve siyasal üç kimliği ortaya çıkar. isis, osiris´in kızkardeşi ve aynı zamanda da karısıdır, kayınbiraderleri olan seth ve typhon 72 ihtilalciyle beraber iyi kral osiris´i bir sandığa koyup nil´e atarlar (nil´e içindeki kutsal kişiyle birlikte atılan sandık veya sepetin değişik versionlarına hz musa´da ve hatta bazı hint destanlarında da raslarız.) isis, osiris´i bulacak, seth´in dağıttığı parçaları bulacak ve kızkardeşi neftis´in yardımıyla yeniden yaşama döndürecektir. “
  
  varoluşsal endişe ve ölüm
  
  yaşam ve ölümün bağlaşıklığı, ölüme boyun eğiş; var olmak için verilen mücadele, hayata sarılış arasındaki ikilik. yaşamak düşüncesi, kendinin farkına varma, kimliğini şekillendirme, kendini kavrama ve yönlendirme duygusunu da beraberinde getirir. dünyanın uzaysal ve zamansal çatısı içinde tikel bir yer tutuş, gelecekle ilişki kurulan ve sürdürülebilen bir birliktir. (bkz: bilincin oluşumu) varlığımız için bir anlam bulma çabalarının bir parçasıdır bu. bergson’un değimiyle “ kendimizi anne-babalarımıza ve diğer otoritelere tabi kılmak.” olarak tanımladığı bu durum erkenden gelişiyor ve yaşam içinde gerçekleşiyor. kendine ilişkin bir kavram oluşturma ve yaşamı, kendi yaşamı olarak kavrama kapasitesi ölüm karşısında hissettiği korkuyu da açıklıyor insanın.
• binlerce yıldır mitlerde anlatılanlar arketiplerin temsilcisidir. arketipler de kolektif bilinçdışının etkisindedirler.
  
  psikolojinin ve mitolojinin birbirinden ayrı olduğunu söylemek baştan yanlış olmakta.
  
  aynı yerin ürünü olan bütün dinlerin ve öğretilerin hep aynı şeyleri anlatması, hatta bazılarının bu yüzden onu ordan aşırmışlar minvalinde söylemleri, dindarların bu konuların bilgisine sahip olmamalarından ötürü her şeyi bu dindışı, şu kabala, o şirk diye reddetmeleri (ki o zaman farkında değiller ama ortada din kalmıyor) hep aynı nedenden. dinlerde anlatılanlar gerçekte sadece birer işarettir. ilkel arketiplerde ısrar etmek de galiba insanların kaderi.
  
  günümüzde de benzer şekilde bir toplumun ürettiği edebi eserler, filmler ve diğer sanat eserleri (genişletirsek bilimsel buluşlar, siyaset ve daha birçok alan bunun içerisine girebilir) toplumun kolektif bilinçdışının yansımasıdır.
  
  mitolojinin farkı ise efsaneleşmiş olması.
  
  muhtemelen mitlerde okuduğumuz hikayelerdeki arketiplerden daha gelişmiş arketiplerimiz mevcut. hala o eski arketipleri taşıyor olmamız buna engel olamaz. sonuçta bir erkeğin bir kadını beğenmesindeki etken hala güzel bir vücudun doğurganlığı çağrıştırıyor olması, kadınların güçlü erkekleri (fiziksel çekicilik, o da yoksa maddi güç) istemesi bunun bir göstergesidir de; ama tüm bunların bile zaman içerisinde niteliği değişebiliyor.
  
  her şeyin çok basite indirgenerek anlatıldığı hikayelere saplanıp kalmak kompleksleri doğurur.
  
  türk toplumun ürettiği filmlere bakın. ya da daha kolayı dizilere.
  
  bireysel olarak bakalım, mesela inandığımız değerlere. doğuda ya da batıda yetişen insanların hayat görüşlerindeki farklılılara.
  
  çoğunu biz tercih etmedik. bize öğretildi. sorgulamadan kabul ettik. eğer öğrendiklerimiz güzelse ve faydalı ise de zarar vericiyse de sorgulamadık.
  
  bilinçli yapılmayan her şey boş. ve kompleksini doğurur.
  
  bu yüzden yapılan iyilikler kötülüğe neden olur. kötülükler iyiliği var eder. paradoks gibi.
  
  ilkel iyi-kötü arketipinin ötesine geçmek dileğiyle.
• hem antropoloji temelli hem de carl gustav jung ve analitik psikolojisi yorumlamasıyl ele almak diyince aklıma efe elmas geliyor. kendisi bu alanda öncü bir isim. tanrıça arketipi yazısı ilk kendisini 2012 yılında indigo dergisi 'nde tanıdım, yazdığı "boynuzlu musa ve gök tanrısı" yazısından çok etkilenmiştim. takipteyim. genelde psikomitoloji psikanalitik yaklaşımla yapılır türkiye'de ve freud bazlıdır. efe elmas'ın metodolojisi kendine has ve çok ilginç jung dışında, antropoloji ve teolojiden de faydalanıyor. simya okumaları da yapmış. ayrıca folklora da çok hakim. bir bakıyorsunuz bir halkın ritüelinden bahsediyor, sonra hermetik cemiyetlere geçiyor sonra tarot sembolizmine oradan da edebiyat veya sinemaya bağlıyor ve oradan da jung'a geliyor. sembollerin arketiplerin dünya'daki yolculuğunu hissediyorsunuz. oldukça tutarlı ve derin bir yorumlama biçimi var. hem mit, hem masal hem dini hikaye yorumluyor. kendisinden artık kitap bekliyoruz.
• türkiye'de bilgin saydam öncülüğünde yeni yeni filizlenen, bir bakıma dinamik psikiyatriyi de kuşatan akım. aslında c.gustav jung'un arketip kavramına veya genel manada analitik kuramlara aşina olan kişiler için belki de çok yeni ve farklı şeyler değil.
  
  bu konulara ilgi duyanlar için 'istanbul psikomitoloji çalışma grubu' olarak itf'de herkese açık seminerler veriliyordu bir zamanlar, hâlâ devam ediyor mu emin değilim.
  
  henüz türkiye'de bu alanda çalışmalar belki biraz yeni ama uzun vadede psikomitolojinin adından çok söz ettireceği kanaatindeyim.
• bireysel ve kolektif öykülerin psikodinamik çözümlemesiyle ilgili kuram ve yöntemlerin çatı kavramı. bilmek- anlamak isteyen zihin için her şey ve her olay, öykü(sü)yle anlamlıdır.
  tanım, psikeart , 31.sayıdan
• doğa ve insana özgü mitlerden yola çıkarak o devrin ve yörenin insanlarının bilincine açıklık getirmeye çalışan, psikolojinin bir dalı.
• "unutulan, dünya yaşamında öğrenilenlerle yeniden ele geçer; unutma, hatırlama olarak gerisingeri döner." çiğdem dürüşken
  
  "sanki oyun^*, placioix-boax'in, "kardeş demek senin gibi olanı tutkuyla sevmek, ki ensesti tetikler, senden farklı olandan nefret etmektir, ki bu da öldütmeyi tetikler" deyişini haklı çıkarmak için kurgulanmıştır." gamze özçürümez
  
  "tüm olan bitende karanlık bir simetri vardır: shylock bir hıristiyanın kalbini söküp almak istemiş, karşılığında hıristiyan mahkeme shylock'un yüreğini, yahudi inancını söküp almıştır." gamze özçürümez
  
  "dönüş filmindeki çocuğun daha sonra aynı gölde boğulması, saura'nın deprisa deprisa filmindeki oyuncunun filmdeki gibi gerçek bir banka soygunu sırasında öldürülmesi, metin erksan'ın medine müdafaası'ndaki senaryonun günümüzde gerçekleşmesi, bay lazarescu'nun ölümü filmindeki yaşlı adamın daha sonra gerçekten mide kanserinden ölmesi vs..." ercan kesal
  
  "laplanche-pontalis'e göre perde-anı (screen-memory) net olmaları ve içeriklerinin belirgin bir anlamı olması ile dikkati çeken çocukluk anılarıdır." talat parman
  
  "anne "yasa benim!" derse psikoz ortaya çıkabilir." özgür öğütcen
  
  ["arzu, ötekinin arzusudur." çünkü onu geri döndürmeye çalışıyor. şöyle diyor tabiri caizse: "sen ne istersen ben onu olmak istiyorum" ya da "benden ne istiyorsun?"] özgür öğütcen
  
  "işte antigone miti de ailenin, ev içinin, annenin dışarıya tabi olmasını sağlıyor. eğer dışarıya tabi olmasaydı, ensest yasağı olmasaydı, herkes kendi kendine üreseydi ve her ailenin kendi yasası olsaydı, o zaman ticaret mümkün olmazdı. mal birikimi mümkün olmazdı, hukuk mümkün olmazdı." özgür öğütcen
  
  "ne zararı var mastürbasyonun, kötü bir şey mi? hayır, iyi veya kötü değil ama toplumsallaşmaya karşı bir tarafı var. toplumsalın, simgeselin, yasanın, babanın adının müdahale etmesi doğrudan bedenimizle ilişkimizi de etkiliyor." özgür öğütcen
  
  "arzu bizi bir nesneden öbürüne, ondan öbürüne, öbüründen diğerine ömür boyunca fırlatan bir şey. bu anlamda psikotiğin buna benzer bir arzusu yok. psikotik, sanki mıhlanmış gibi duruyor." özgür öğütcen
  
  "arzu ona belirsiz bir alan açtığı için, onun arzusunun nesnesi belirsizdir." özgür öğütcen
  
  [bir lacancı şöyle diyordu: "lacan değişken süreli seans yapıyordu ve buna kızıyorlardı. winnicott da 4 saat 5 saat hasta görüyordu. kimse tek kelime etmiyor buna." (...) kısa seansın ya da değişken süreli seansın, scansion deniliyor, o kadar faydası var ki özetlemek mümkün değil.] özgür öğütcen
  
  "orestes uyuyamaz, uyudukça başına erinyes diye anılan, latince karşılığı "furialar" olan, toprak ananın temsilcisi, toprak ananın torunu olan öç alıcı tanrıçalar hücum eder ve başının etini yerler, çığlıklar atarlar." iskender savaşır
  
  "afrodit, zeus'tan bile daha eski olan bir doğal güçtür. karşısında herkesin titrediği bir güç. ancak, "polis"^*, afrodit'e de karşı kazanılmış bir zaferdir. aiskhylos tam anlamıyla demoktatik parti sözcüsü olarak yazıyordu." iskender savaşır
  
  "iyi anneler kocalarını seven kadınlardır, iyi babalar çocuklarını seven erkeklerdir. çünkü anne için çocuğunu, erkek için de kadını sevmek doğal bir şeydir." iskender savaşır
  
  ["ben çocuğuma yeterim" diyecek bir anne kadar işgal edici bir varlık düşünemiyorum.] iskender savaşır (psikomitoloji'de)
• insanın kendi bilgisi olan psikolojiyi, masalların ve mitlerin unsurlarını kullanarak aktarma yöntemidir. hatta joseph campbell’in bu konuda söylediği “mitoloji eskilerin psikoloji bilgisidir” sözü mitolojik hikayelerin ortaya çıkış nedenlerinin de insanın kendini tanımlama gayreti olduğunu açıkça belirtmektedir. keza mitoloji doğaya ve insana özgü hayal ürünü öyküler toplamıdır ve tıpkı bilim gibi insanın evreni ve dünyayı algılama, açıklama ve anlamlandırma çabasının bir ürünüdür. bu noktada mitolojik öğeler, semboller insan varoluşsal oluşumuna ışık tuttukları ve anlatım kolaylığı sağladıkları için tıp, psikoloji, sosyoloji gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.
  bu bağlamda psikomitolojinin temelini teşkil eden mitsel öğeler psikoloji literatüründe geniş bir kullanım alanına sahiptir.
  
  (bkz: #88108124)
  
  (bkz: #99778785)
  
  (bkz: #99824034)
• psikomitoloji, bireysel ve kolektif öykülerin psikodinamik çözümlemesiyle ilgili kuram ve yöntemlerin çatı kavramıdır.
  bilmek-anlamak isteyen zihin için her şey ve her olay öykü(sü)yle anlamlıdır. mit terimini, alışıldıktan daha geniş çerçevede, yaşayan, yaşatan ve yaşanan öyküleri karşılayacak şekilde kullanır, içerik ve dinamiklerini süreç analizleriyle ve geniş/derin bağlantılar ağı içinde anlamayı hedeflersek, tam da psikomitolojinin çalışma alanına girmiş oluruz.