sars-cov-2

• italya'da çoğunlukla milano'da yaşanılan olayları her günün sonunda kendimce ilk girimi düzenleyerek güncelliyorum, italya'da durumu merak edenler göz atabilir. (bkz: #103282800)
• 2364 kelimeliktir.
  
  evet gençler, sınavdı ödevdi asistanlıktı derken yazamadım. aslında bir ay önce gireceğimden çok farklı bir entri olmayacağı ve şimdi daha ciddiye alınacağı için hayırlı olmuştur. bir yandan da, daha önce girilmiş birçok entrinin tekrarı olacak. virologlar doktorlar gayet kıymetli bilgiler vermişler, ben de biraz tarihsel bağlama oturtacağım. herkes iyi kötü bir şeylerin farkında ama bazı kavramlar eksik olunca resim tam oturmuyor, bu entride ben oturtacağım.^*
  
  1- tarihte plague, yani dünyayı kasıp kavuran bulaşıcı öldürücü salgın hastalık hiç eksik olmadı. bunlardan en meşhuru kara veba denilen black death. 14. yüzyılın ortasında avrupa nüfusunun üçte biri ile yarısı arasında, tüm dünyanın dörtte biri civarında insanı öldürdü. ufak bir not, türkçede plague veba diye çevriliyor, ama ingilizcede ve literatürde salgın hastalık olarak da kullanılıyor, veba bunlardan yalnız biri.
  
  2- eski dünyadaki (avrasya ve afrika) bütün büyük şehirler periyodik olarak, mesela 10 senede bir, veba, tüberküloz, tifüs, grip, cüzzam, kızamık, kolera, çiçek hastalığı şeklinde bir salgın hastalığa maruz kalırdı ve netice birçok faktöre bağlı olsa da, nüfuslarının yaklaşık %20sini kaybederdi. şehir nüfuslarının uzun vadede azalmamasının sebebi kırsaldan göç almaları.
  
  3- bu o kadar yaygın ve monoton bir şeydi ki tarihi kaynaklarda birkaç kelime dışında bahsedilmezdi. türkiye’de her sene üç dört bin insan trafik kazalarında hayatını kaybediyor, ama üç yüz sene sonra tarihçiler şimdiki mgk toplantısı kayıtlarına veya popüler ekşi sözlük başlıklarına baksa bunu göremez çünkü trafik kazasında ölüm 'normal'.
  
  4- fakat bazı salgın hastalıklar diğerlerine göre çok daha yıkıcı ve kayıtlara geçmiş. allah korusun, mesela trafik kazalarında ölenlerin sayısı seneye, birkaç binden yirmi bine zıplasa, topluma mal olmuş şahıslar hayatını kaybetse normal olan anormal addedilir, büyük kayıtlara geçerdi. sıradan salgınlar kayda geçmeyip ciddi olanlar geçince, bu tip vakalar uzun süre tarihçilerde nadiren oluyormuş izlemini yarattı.
  
  5- dikkat ettiyseniz eski dünya diyorum. coğrafi keşifler sonucu eski dünya'ya tanıtılan yeni dünya’da, yani amerika kıtasında salgın hastalık (plague) yok, nezle gibi sıradan hastalıklar var. çünkü salgın hastalıkların hemen hepsinin kökeni, yani patojenleri, hayvanlar. avrasya'daki hayvanlar (at, eşek, öküz, koyun, tavuk, domuz vs.) amerika'daki hayvanlara (bizon, buffalo vs.) göre daha evcilleştirilebilir ve terbiye edilebilir olduğundan eski dünya'da insanla evcilleştirilebilir hayvanlar arasındaki ilişki daha sık ve yakın. bir de bu hastalıkların çabuk yayılması için gereken nüfus yoğunluğuna sahip büyük şehirler olduğu için, salgınlar eski dünya'dan çıkmakta. daha da spesifik olursak, bu evcilleştirme ve şehirleşmenin tarih boyunca en yüksek olduğu güneydoğu asya'dan çıkmakta. şu vidyo yararlı olacaktır.
  
  7 - burada bir parantez açmak gerekiyor. salgın hastalıkların genelde güneydoğu asya'dan yani çin'den çıkması ırkçı yorumlara sebep olmakta. ırkçılığın absürtlüğünü bir tarafa bıraksak bile, bu yaklaşım iki temel sebepten dolayı haksızca.
  7a) birincisi: günümüzdeki klasik medeniyet anlayışı, temel ihtiyaçların (yeterli besin ve can güvenliği) karşılanarak doğanın işleyişini anlamaya (felsefe ve bilim) ve bu anlamlandırmayı estetiğe (sanat) ve sermaye birikimine çevirmeye dayanmakta. sanayi devrimi öncesinde bu ancak, yüzde doksanı tarım ve hayvancılıkla uğraşan, üretim fazlasını devlete/tâbi olduğu krala vergi olarak ödeyen toplumlarda görülmekte. devlet/krallık da, teorik olarak, bu vergiyi medeni toplumu isyanlardan, yağmacılardan ve işgalcilerden korumaya; kalan az bir kısmını da, yarın ne yemek yiyeceğim sıkıntısına düşmediği için emeğini sanata ve bilime ayıran insanlara yönlendirmekteydi. tabii burada ciddi sorunlar var. tarım toplumunda sermaye birikimi çok kısıtlı olduğu için, aslında üretim fazlası diye bir şey yok, çiftçinin bin bir zorlukla ürettiği ürünün gaspı var, yani bu sistem ideal şartlarda dahi ucu ucuna kurtarmaktaydı. mesela kökeni babil kanunlarına dayanan ve roma’da da tithe olarak görülen aşar -onda bir- tarım vergisi aslında ağır bir vergiydi, şimdiki vergi dilimleri yüzde on beşten başlayıp elliye kadar çıkıyor, protestolara sebep olsa da kimse açlıktan ölmüyor. dolayısıyla basit bir kıtlık veya felakette milyonların ölmesi, düzenin altüst olması mümkündü. konuyu daha da dağıtmadan, bu klasik medeniyet anlayışının en optimize ve uzun soluklu görüldüğü yer çin. matbaa, pusula, barut, parmak izinin kimlik ayracı olarak kullanılması, bürokrasinin, kralın gözdeleri veya aristokratların akrabaları tarafından (patrimonyal devlet) değil, ulusal çapta sınav yaparak başarılı olanlar tarafından (meritokrasi - liyakata dayalı sistem) doldurulması, çin’de yüzlerce hatta binlerce yıldır bilinen şeyler. çin bu başarısını, tarım ve hayvancılığa dayanan sistemi maksimize etmesine borçlu. bu maksimizasyon da şehirleşmeyi, nüfus yoğunluğunu, hayvanların evcilleştirilerek tarımda, kümesçilikte, ahırcılıkta, taşımacılıkta kullanılmasını, kısacası insanların hayvanlarla daha sıkı fıkı olmasını gerektiriyor. ya medeniyet tanımınızı değiştirin ya da bu hastalıklar niye hep çin’den çıkıyor iğrenç herifler demeyi kesin.
  
  7b) ikincisi: salgın hastalık üzerinden illa bir ırkçılık yapılacaksa, bunu yerli amerikalılar yapmalı. eski dünya’dan gelen, aslında hayvan kökenli hastalıklar, kristof kolomb yeni kıtaya adımını attıktan sonra, yerli amerikalıların yüzde doksanı öldürdü. salgınlar ile sürekli toplu ölüme maruz kalan, ancak kalanları nesiller boyunca daha iyi bağışıklık geliştiren eski dünya sakinleri bu değişimden (bkz: columbian exchange) karlı çıkan taraf oldu. tabii başka faktörler de var: avrupalı işgalcilerin acımasızlığı, silah teknolojisi, yerli amerikalılarda olmayan atın avrupalılarca taşımacılıkta kullanılması, amerika’da da bazı hayvanları evcilleştirmesi (lama, köpek, hindi) ama ölçeğinin ve doğasının farklı olması, salgın hastalıklarından frengi hastalığının bir iddiaya göre amerika'dan gelmesi vesaire. şimdilik yeter. ben de tam bilmiyorum zaten, bilsem hoca olurdum, çömez doktora öğrencisi değil.
  
  8) asyalılara karşı ırkçılığın öteki ucunda da aşırı politik doğrucular var, çin’e kızmayın bu onların yaşam biçimi, her kültür otantiktir süperdir vesaire. bu da yanlış çünkü salgın hastalıkların kökenin hayvanlar olduğu ve nüfus yoğunluğunun yüksek, hijyen şartlarının düşük olduğu yerlerde çabuk yayıldığı uzun süredir bilinmekte. hatta hayvanlardan geçecek hastalığa karşı en büyük önlem iki yüz bin yıldır bilinmekte: ateş ve yemeği pişirmek. e ona göre önlem alsana kardeşim. çinli godamanlar dünyanın en büyük ekonomisi olacağım, iki ayda 100 bin km yol 20 havalimanı inşa edeceğim derken asgari sağlık şartlarını temin etmeyi unuttu. bilmem kaç bin yıllık çin medeniyeti, canlı hayvan tüketimini ve pazarda açık alanda satılmasını daha iki üç hafta önce yasakladı. bu konuda eleştiriyi hakkediyorlar.
  
  9) e peki tarih boyunca birkaç bin kişinin yaşadığı şehirleri vuran salgınlar şimdi milyonların yaşadığı şehirleri niye aynı sıklık ve öldürücülükle vurmuyor? aslında vuruyor, afrika’da hala kolera, veba, sıtma salgınları gözlemleniyor. ama modern dünya için cevap sanayi devriminin getirdiği avantajlar. çocuklara doğuştan aşı yapılması, insanların daha iyi beslenmesi (günümüzde obez olma ihtimali açlıktan ölme ihtimalinden daha yüksek), antibiyotiklerin ve ilaçların ulaşılabilir hale gelmesi, musluk suyunun kimyasallarla sterilize edilmesi, şehir altyapısının modernleşmesi vb. bu altyapı olayını biraz açmak istiyorum: tarihte bazı istisna metropoller (pekin, delhi, kahire, bağdat, istanbul, londra) dışında, şehir nüfusu birkaç on bin civarındaydı çünkü imkanlar bu kadarına müsaade ediyordu. hem kamyonun tankerin olmadığı dönemde şehirlerin tedarik edilmesi zordu, hem de altyapı olmadığı için atık su ve içme suyu olarak aynı kaynak, şehrin dibinden geçen dere kullanılırdı. nüfus azken pek sorun olmasa da nüfusun arttığı dönemlerde salgın hastalıklar ortaya çıkar ve nüfusu olması gereken yere, yani doğal kaynakların insan sayısını karşılayabildiği seviyeye çekerdi. bir nevi doğanın dengesi. mesela ilk maddeye geri dönersek, kara veba öncesi dünyanın nüfusu 475 milyon tahmin edilirken sonrası 375 milyon tahmin edilmekte. demek ki 14. yüzyılın şartları o kadar nüfusa izin veriyormuş. aynı şeyi tekrarlayacağım ama bu anlattıklarım çok kaba ve biraz da yanıltıcı. sanayi devrimi öncesinde de nüfus artışı, hayat standartlarının yavaştan da olsa yükselişi, salgın hastalıkların yıkıcılığın azalması, hijyende gelişmeler var; ama sanayi devrimi sonrasıyla kıyaslayınca komik kaçıyor.
  
  10) peki insanlık sanayi devrimiyle salgın hastalıklara karşı mücadelede bu kadar gelişme gösterdiyse sorun ne? sorun şu: bu gelişme dediğimiz şey bize hastalıkların nasıl yayıldığını, geniş kitlelere nasıl tesir ettiğini unutturdu. bu coronavirüs hastalığı çıkınca sorulan ilk sorular acaba virüs genetik mühendislik örneği mi, aşısı ne zamana çıkar, ne kadar öldürücü? gerçek şu: sen istediğin kadar ilaç kullan, istediğin kadar kimyasal dezenfektör tüket, istediğin kadar aşı yaptır, eğer dünyada nüfus yoğunluğu ve etkileşimi fazla, hijyen ve beslenme koşulları kötü ise, herhangi bir hastalık salgın (plague) haline gelebilir. bunun en sahih örneği birinci dünya savaşında ortaya çıkan ispanyol gribi. normal gripten bir farkı olmamasına rağmen, harbin getirdiği kıtlık, askerlerin cephede çekmek zorunda kaldığı iğrenç hijyen koşulları, çatışmalar ve toplumsal çalkantıların getirdiği hareketlilik nedeniyle, hastalığa beş yüz milyon insan yakalandı ve 20 ile 50 milyon insanı öldürdü. sayının çok belirsiz olmasının sebebi cephede yaralanmış, sonra gribe yakalanmış ve yeterli beslenememekten ölmüş birini hangi kategoriye sokacağımızı bilmememiz. sonuçta ama öldü efendim.
  
  11) kişisel gelişimcilerin çaresizseniz çare sizsiniz saçmalığına benzeyecek ama, hastalığı yayan aslında insanların kendisi. bunu idrak ettiysek bazı soru-cevaplarla ufkumuzu biraz da genişletelim:
  
  12) soru: kardeşim hastalığı insanlar yayıyor diyorsun da hırsızın hiç mi günahı yok? cevap: yok, çünkü patojen ömrünü devam ettirmek için misafir olduğu vücuda bağımlı. yani patojenin bulaştığı vücudu öldürmesi onun için bir başarı hikayesi değil. sen içinde barındığın ekmeğini yediğin aile evini yakar mısın?
  
  13) soru: o zaman patojenler neden insanları öldürüyor? cevap: patojen kendini hala hayvan vücudunda sanıyor ve aynı mekanizma ile çoğalmaya devam ediyor. bu mekanizma, hayvan için basit nezle, insan için öldürücü bir şekilde ilerliyorsa geçmiş olsun.
  
  14) soru: patojen şöyle sanıyor filan diyerek bu canlılara bilinç yüklemiş olmuyor musun? cevap: aslında bu felsefi bir soru. şahsi fikrim bilincin bir yanılsama olduğu. diyelim ki hayvandan insana geçmiş patojende bilinç yok. o zaman patojene bilinç aşılasak ve desek ki birader çok fazla üreyip bütün vücudu ele geçirme çünkü bu vücut senin alışık olduğun şekilde işlemiyor, bokunu çıkarırsan sen de vücutla beraber ölürsün desek patojen imana gelir mi? bence gelmez çünkü aslında bilinç diye bir şey yok. bu iddiamı da şuna dayandırıyorum: en bilinçli canlı bildiğimiz kadarıyla insanoğlu. ve sen insanlara, patojene dediğin şeyin bir benzerini diyorsun: birader çok fazla üreyip yaşadığın dünyayı tüketme, çünkü kaynaklar senin sandığın gibi sonsuz değil. ama sonuçta bir şey değişmiyor gibi gözüküyor. insanların tüketim ve üreme alışkanlıkları bilinçli bir tercihle sürdürülebilir seviyeye gelirse haksız çıkarım, dünyanın yok olmasıyla gelirse haklı çıkarım. görürüz yakında.
  
  15) soru: hastalığın bulaşıcılığı ile öldürücülüğü arasında bir ilişki var mı? cevap: evet, doğanın dengesinden kaynaklanan ters orantılı bir ilişki var, coronavirüse özgü değil. eğer bir patojen bulunduğu vücudu çok çabuk öldürürse çoğalıp başka vücutlara bulaşacak zamanı olmaz. dediğim gibi, amaç aslında öldürmek değil.
  
  16) soru: bu coronavirüs genetik mühendislik sonucu çıkmış olabilir mi? cevap: hayır, bu soruya virolog arkadaşlar cevap vermiş zaten ama tekrar edelim. dna'da iki aminoasitin yerini değiştirince süper özelliklerin açılması, örümcek adam filminde filan olan şeyler. üstelik, virüsün genetik olarak kodlanmasına gerek yok çünkü bu işi kendi daha iyi yapıyor. lise eğitiminden bildiğiniz üzere, virüsler bir hücreye girip, hücrenin kaynaklarını kendi kopyalarını üretmek için kullanmakta. ama bu kopyalarda illa ki bir hata çıkıyor. yanlış üretimlerin çoğu bir halta yaramasa da, biri şans eseri çetin ceviz çıkabilir. bu cevizin de ölmeden ya da bağışıklık sistemi tarafından öldürülmeden kendini çoğaltması, o çoğalanların da başka vücuda bulaşıp yeni bir salgına yol açması, kısacası mutasyona uğrayarak yeni bir salgına dönüşmesi çok düşük bir ihtimal. ama yukarıda açıkladığım maddelerde görüldüğü üzere, bu ihtimali yükselten insanların kendileri. tamamen numbers game yani. bir de bu komplo teorilerini biraz tutarlı uydurun. borsası son 30 senenin en büyük çöküşünü yaşayan, sanayisi, turizmi, topladığı vergisi gümleyen herhangi bir devlet niye böyle bir şey yapsın. bari bireysel emeklilik fonu, sgk filan çıkardı deyin, ölüm oranları 60 yaş üstü için korkutucu.
  
  17) soru: bu virüs neden bu kadar hızlı yayılıyor? cevap: virüsün yayılma şeklini, ilk 10 maddede açıkladığım üzere, insanlar belirliyor ve şu anki aşamada yayılış hızı üstel (exponential) fonksiyon. bu konu ile ilgili çok güzel bir vidyo var, tavsiye ederim. vidyoyu biraz özet geçersek: üstel fonksiyonu matematikten veya adaya bırakılan tavşan popülasyonu deneyinden herkes duymuştur ama özümsemi biraz zor gelebilir. üstel fonksiyonlarda, küçük sayılarda artış doğrusalmış (lineer) gibi gözükür ama belli bir sınırı aşınca korkutucu boyuta varır. haberlere bakarsanız, bilmem ne ülkesinde ilk gün 3 vaka görülür, sonraki gün 5'e çıkar, birkaç gün sonra 80 yaşında biri ölmüştür ama önemli değildir çünkü hasta yaşlıdır ve tek kişidir. böyle ufak ufak devam ederken bir iki hafta sonra, şok üstüne şok, dün bin tane vaka tespit edilmiş, yüz kişi ölmüştür. üstel fonksiyonlara hoş geldiniz. sonra kendi ülkende bir vaka tespit edilir, dersin ki adamlarda binlerce var biz de sadece 1 tane var, bizim sağlık sistemi adamlardan bin kat daha iyi. ertesi gün senin ülkende de 3'e çıkar, sonra 5, olayı anladınız sanırım.
  
  18) soru: hızı kesebilir miyiz? cevap: tabii ki. bir önceki maddede belirttiğim vidyoyu lütfen seyredin. birincisi, bir süre sonra üstel fonksiyon büküm (inflection) noktasına kendiliğinden varacak, yani virüsün yayılma hızı yavaşlayacak, çin'de oldu bile. ama bunun gerçekleşmesi için çin’in aldığı katı önlemleri almak gerekir mi bilmiyorum. ikincisi, üstel fonksiyonların büyüme hızı parametrelere çok hassas. örneğin, hastalık büküm noktasına 30 günde varıyor ve her günün sonunda hasta sayısı önceki günün 1.5 katına çıkıyor. hesap yaparsak otuz günde hasta sayısı yaklaşık 190 bine varır. diyelim elimizi yıkayarak, karantina uygulayarak, yeterli vitamin ve kalori alarak yayılma oranını 1.2'ye indirdik. bu sefer otuz günde hasta sayısının ulaşacağı sayı 237 olacak. fark ortada.
  
  19) soru: bu virüs biraz abartılmıyor mu? cevap: kardeşim bir saattir ne anlatıyorum ben? olay virüs değil insanlığın kendisi. belli ki, şu anki insan dağılımı ve davranışları, salgın hastalıkları ve bunun getirdiği krizleri muhtemel kılıyor, kökten değişim şart. hiçbir şey olmasa küresel ısınmayı ve çevre felaketini durdurmak için şart. virüsün öldürücülüğü yüksek değil ama yoğun bakım gerektirme oranı yüksek. sağlık sistemini çökertme tehlikesi var ve bu tehlike de tamamen insanlığın geldiği noktayla alakalı. asgari ücretle yeterli besin alınamazken, iş hayatının yoğunluğundan insanlar yeterince uyuyamazken ve her gün milyarlarca insan işe gitmek için tıkış pıkış seyahat ederken bu virüs, diğer tüm virüsler gibi, tehlikeli.
  
  20) soru: hangi ürünleri stoklayayım? cevap: kardeşimmmmmm!!!! mesele virüs değil, tek bir insan da değil, mesele tüm insanlık. sen sanayi devriminin yarattığı, iş bölümünün tavan yaptığı bir toplumda yaşıyorsun, bütün toplumun işleyişine bağımlısın. içme suyun dereden değil şebekeden, yediğin ekmek kendi tarlanda yetiştirdiğin buğdaydan ve pişirmek için kullandığın tandırdan değil mahalle fırınından, meyveler kendi topladığın ağaçtan değil pazardan, tükettiğin et ormanda avladığın hayvandan değil kümesten geliyor. kendin için stok yapsan en fazla iki hafta dayanır, ama sen stok yaparsan fırıncıya, kümesçiye, pazarcıya, ürün dağıtımında çalışan işçiye kalmaz veya ürünlerin fiyatı artacağından ulaşılmaz hale gelir. çiftçi pazara meyveyi götünü yıkamadan getirdikten sonra, evinde 50 koli tuvalet kağıdı zulalamışsın neye yarar. asıl korkman gereken bu tedarik zincirinin sekteye uğraması, sen de stokçu panik alışverişiyle bunu çok olası kılıyorsun. serbest piyasanın işlemesi için neden toplu ve çoklu üretimin gerekli olduğunu, ve bunun neden tarım toplumunda olamayacağını anlamışsındır sanırım.
  
  21) soru: türk milleti olarak biraz fazla tepki vermedik mi? cevap: valla bütün toplumlar aşağı yukarı benzer tepkiler gösteriyor, twitter’de #panicbuying etiketinden takip edebilirsin. hastalık farklı zamanlarda farklı bölgelere yayıldığından zaman çizelgesi değişiyor sadece.
  
  22) soru: özet olarak? cevap: elinizi yıkayın. mobilitenizi kısın, panik yapmayın, ciddiye alın. en çok da, başkaları ciddiye almazken ciddiye alın. herkes alırken çok ciddiye almanıza gerek yok :).
• umreden dönenlere sadece evde karantina verilirse, çok büyük bir tehlike bekliyor ülkeyi. kimse karantina vs dinlemez ziyaretten ziyarete koşarlar.
• bugünün önemli gelişmeleri,
  
  * toplam ölüm sayısı 5.814
  
  * çin'de ölü sayısı 13. çin'de salgından ölenlerin toplamı 3.189
  
  * italya bugün de en çok ölüm bildiren ülke oldu. 175 yeni ölüm ülkede salgından ölenlerin sayısını 1.441'e yükseltti. iran 97 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 611'e yükseldi. bunlardan biri iran islam devrim muhafız birlikleri'nin üst komutanı nasser shabani. ispanya 60 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 193'e yükseldi.
  
  güney kore 5 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 72'ye yükseldi. fransa 12 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 91'e yükseldi. amerika 14 yeni ölüm bildirdi ( 80 yaşında bir kadın) ve ülkedeki sayı 55'e yükseldi. isviçre 2 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 13'e yükseldi. ingiltere 10 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 21'e yükseldi. hollanda 2 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 12'ye yükseldi.japonya 3 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 22'ye yükseldi.
  
  norveç 1 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 2'ye yükseldi. isveç 1 yeni ölüm bildirdi ( 85 yaşında bir kadın) ve ülkedeki sayı 2'ye yükseldi. belçika 1 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 4'e yükseldi. yunanistan 2 yeni ölüm bildirdi ( 90 ve 67 yaşında erkek hastalar) ve ülkedeki sayı 3'e yükseldi. irlanda 1 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 2'ye yükseldi. filipinler 7 yeni ölüm bildirdi ( 54 yaşında bir erkek) ve ülkedeki sayı 8'e yükseldi. ırak 1 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 10'a yükseldi. endonezya 1 yeni ölüm bildirdi ve ülkedeki sayı 5'e yükseldi. cezayir 2 yeni ölüm bildirdi ( 51 yaşında bir kadın) ve ülkedeki sayı 3'e yükseldi. bulgaristan 1 yeni ölüm bildirdi ( 74 yaşında bir erkek) ve ülkedeki sayı 2'ye yükseldi.
  
  danimarka ( 81 yaşında erkek), slovenya, polonya ilk ölüm vakalarını bildirdiler.
  
  çin dışında ölenlerin sayısı 2.626'ya yükselmiş oldu.
  
  italya: 1.441
  iran : 611
  ispanya: 193
  fransa : 91
  güney kore : 72
  amerika: 55
  japonya : 22
  ingiltere: 21
  isviçre: 13
  hollanda: 12
  ırak: 10
  almanya: 8
  filipinler : 8
  san marino: 5
  endonezya: 5
  hong kong : 4
  belçika: 4
  avusturalya: 3
  lübnan: 3
  yunanistan: 3
  cezayir: 3
  arjantin: 2
  hindistan: 2
  norveç: 2
  isveç: 2
  irlanda: 2
  bulgaristan: 2
  polonya: 2
  mısır: 2
  kanada: 1
  tayvan : 1
  tayland: 1
  fas: 1
  arnavutluk: 1
  panama: 1
  avusturya: 1
  polonya: 1
  azerbaycan: 1
  guyana: 1
  ukrayna: 1
  sudan: 1
  ekvador: 1
  lüksemburg: 1
  danimarka: 1
  slovenya: 1
  diamond princess : 7
  
  * önemli uyarı! sağlık bakanlığı'ndan ya da belediyelerden coronavirüs taraması için geldiklerini söyleyen kişilere itibar etmeyiniz. sağlık bakanlığı ve belediyelerin böyle bir uygulaması yoktur. bu ve benzeri durumlarda emniyet güçlerine bilgi veriniz.
  
  * namibya, ruanda, şeyseller ilk vakalar tespit edildi. böylece dünya üzerinde 149 ülke ve özel bölgede virüs tespit edilmiş oldu.
  
  * türkiye içişleri bakanlığı, türkiye ve gürcistan, yarından itibaren sarp sınır kapısı’nı karşılıklı olarak geçici süreyle yolcu trafiğine kapatacağını duyurdu. diyanet işleri başkanı erbaş "21 bin civarında umrecimiz suudi arabistan’da bulunmakta olup, 15 mart'ta tamamı ülkemize dönmüş olacaktır. umreden dönenler 14 gün boyunca evden çıkmamaları ve ziyaretçi kabul etmemeleri konusunda bilgilendirilmiştir." açıklamasında bulundu.
  
  * ülkemizde avm ler artık 12:00/20:00 arasında açık olacak. çocuk oyun alanları kapatılacak ve dezenfekte edilecek.
  
  * ispanya bütün ülkenin karantinaya alındığını duyurdu. ülkede sadece işe gitmek, market ile eczane alışverişi yapmak ve hastaneye gitmek için evden çıkma izni verilecek.
  
  * italya'da sağlık yetkilileri alarm verdi. " lombardiya'daki yoğun bakım yatakları için geri dönüşü olmayan noktaya yaklaştık. 15 ila 20 yoğun bakım yatağımız kaldı. her gün 85 yeni insan ybü'ye giriyor. 732 hasta şu anda yoğun bakımda tedavi görüyor." denildi. ayrıca bergamo'da, ölümler bir haftada beş katına çıktı. her yarım saatte bir mezar var kazılıyor. bertocchi belediye başkanı "e vde solunum güçlüğü olan birçok yaşlı var. hastaneler dolu olduğu için hastaneye kaldırılmıyorlar." açıklamasında bulundu.
  
  * romanya cumhurbaşkanı klaus ıohannis, ülke genelinde hafta başından itibaren olağanüstü hal (ohal) ilan edildiğini açıkladı.
  
  * danimarka 13 nisan'a kadar sınırlarını kapattı. hava, feribot ve tren trafiği de kısmen durdurulacak.
  
  * macaristan'daki tüm ilk ve orta okullar 16 mart'tan itibaren kapalı olacak
  
  * arnavutluk, tüm kara sınırlarını kapatmaya karar verdi.
  
  * yunanistan, italya ile uçuşları durdurma kararı aldı.
  
  * kolombiya, venezuela ile tüm sınırlarını kapatıyor.
  
  * pazar gece yarısından itibaren, geri dönen vatandaşları ve sakinleri de dahil olmak üzere yeni zelanda'ya giren herkes 14 gün boyunca kendi kendine tecrit etmelidir.
  
  * rusya polonya ve norveç'le olan sınırlarını kapatıyor. finlandiya ile sınır açık kalacak.
  
  * kuzey makedonya, ohrid uluslararası havalimanını kapattı, makedonya vatandaşları hariç yabancıların ülkeye girmesini yasakladı.
  
  * ırak'ın musul kentinde salgın nedeniyle sokağa çıkma yasağı ilan edildi.
  
  * fas hükumeti mısır, bahreyn, birleşik arap emirlikleri, yunanistan, norveç ve türkiye dahil olmak üzere 21 ülkeye uçuşları askıya aldı.
  
  * fransa kafeleri, dükkanları, restoranları, sinemaları kapatıyor. toplu taşıma açık kalacak, ancak halktan kullanımın sınırlaması istendi. fransız hükumetinin kitlesel toplanmaları yasaklamasına rağmen, yüzlerce sarı yelekli protestocu paris'te yürüyüş yaptı. fransa, bir hapishanede ilk virüs vakasını bildirdi, tutuklu mahkuma nasıl virüs bulaştığı bilinmiyor.
  
  * ürdün tüm sınırları kapattı, uçuşları durdurdu ve halka açık toplantıları yasakladı.
  
  * endonezya ulaştırma bakanı budi karya sumadi'nin testi pozitif çıktı.
  
  * birleşik arap emirlikleri dışişleri bakanlığı, türkiye, ırak, lübnan, ve suriye ile uçuşların askıya alındığını açıkladı.
  
  * sırbistan futbol federasyonu başkanı slavisa kokeza'da coronavirüs tespit edildi.
  
  * italya’da eğitim bakanı yardımcısı anna ascani’nin, test sonuçları pozitif çıktı. italya seria a ekiplerinden fiorentina; futbolculardan german pezzela ve patrick cutrone ile kulübün fizyoterapisti stefano dainelli'nin virüs testlerinin pozitif çıktığını açıkladı.
  
  * polonya'da 14 mart'tan itibaren sadece marketler, eczaneler, çamaşırhaneler ve bankalar açık kalacak. restoranlar, barlar ve kulüpler, teslimat veya paket servisi olanların dışında kapatılacak. 15 marttan itibaren sınırlar bütün yabancılara kapatılacak. uluslararası hava ve demiryolu seyahati askıya alındı. yurt dışından dönen polonyalılar için 14 günlük karantinada kalacaklar. 50 kişiden fazla toplantı yasaklandı.
  
  * abd başkanı trump " coronavirüs testi oldum, ancak sonuçları henüz almadım." açıklamasında bulundu. beyaz saray’da trump’ın basın toplantısına girecek gazetecilerin ateşleri ölçüldü ve bir muhabirin ateşi 37,7 çıkınca toplantı salonuna alınmayarak gözlem altına alındı.
  
  * israil hükumeti, salgın nedeniyle restoranlar, kafeler, sinema ve tiyatro salonlarını kapattı ve vatandaşlardan birbirlerinden 2 metre uzakta olmalarını istedi.
  
  * çin, çekya'ya 100.000 adet coronavirüs test kiti göndereceğini açıkladı.
  
  * uefa, euro 2020'yi aralık ayına taşımayı düşünüyor.
  
  * apple, tüm dünyadaki mağazalarını iki hafta boyunca kapatma kararı aldı.
  
  * iran'da virüse yakalanan kadın ve aile işlerinden sorumlu cumhurbaşkanı yardımcısı masume ibtikar'ın iyileşerek görevinin başına döndüğü bildirildi.
  
  * japonya başbakanı şinzo abe bir kere daha, 2020 tokyo olimpiyat oyunları'nın ülkede ve dünyada hızla yayılan salgına rağmen iptal edilmeyeceğini söyledi.
  
  * nasa, alabama'daki marshall uzay uçuş merkezi'ndeki çalışanlara, bir çalışanda virüs tespit edilmesinden sonra evden çalışma emri verdi.
  
  * filistin vakıflar ve dini işler bakanlığı, salgının yayılmasını önlemek amacıyla bir sonraki emre kadar cami ve kiliselerdeki ibadetlerin askıya alınmasına karar verdi.
  
  * panik alışverişlerinden ilginç sahneler. 1 2
  
  bugün itibariyle dünya genelinde tespit edilen vaka sayısı 150.000 i aştı. şu ana toplamda 155.840 vaka tespit edilmiş, bunların 74.438'i taburcu olmuş, aktif olarak 75.588 vaka bulunuyor.
  
  * italya bugün şimdiye kadarki en yüksek yeni vaka sayısını bildirdi. 3.497 yeni vakayla bilikte ülkede tespit edilen vaka sayısı yirmi bin sınırını aştı.
  
  * iran'da 1.365 yeni vaka.
  
  * güney kore'de 107 yeni vaka.
  
  * ispanya'da 1.083 yeni vaka.
  
  * almanya'da 850 yeni vaka.
  
  * fransa'da 808 yeni vaka.
  
  * amerika'da 252 yeni vaka.
  
  * isviçre'de 236 yeni vaka.
  
  * ingiltere'de 342 yeni vaka. böylelikle ingiltere'deki vaka sayısı 1.000 i aştı.
  
  * norveç'te 82 yeni vaka. böylelikle norveç'te vaka sayısı 1.000 i aştı.
  
  * isveç'te 147 yeni vaka.
  
  * hollanda'da 155 yeni vaka.
  
  * japonya ve finlandiya'da 70 yeni vaka.
  
  * belçika'da 130 yeni vaka.
  
  * avusturya'da 151 yeni vaka.
  
  * portekiz'de 57 yeni vaka.
  
  * avustralya'da 49 yeni vaka.
  
  * filipinler 47 yeni vaka.
  
  * çekya'da 48 yeni vaka.
  
  * malezya'da 41 yeni vaka.
  
  * slovenya'da 40 yeni vaka.
  
  * irnalda 39 yeni vaka.
  
  * yunanistan'da 38 yeni vaka.
  
  * estonya 36 yeni vaka.
  
  * israil, polonya 35 yeni vaka.
  
  * kanada, endonezya 27 yeni vaka.
  
  * danimarka 23 yeni vaka.
  
  * izlanda 22 yeni vaka.
  
  * romanya, san marino 21 yeni vaka.
  
  * şili 18 yeni vaka.
  
  * katar, suudi arabistan 17 yeni vaka.
  
  * mısır, lübnan 16 yeni vaka.
  
  * hindistan 15 yeni vaka.
  
  * rusya, güney afrika 14 yeni vaka.
  
  * lüksemburg 13 yeni vaka.
  
  * singapur, slovakya 12 yeni vaka.
  
  * sırbistan, cezayir, macaristan, meksika 11 yeni vaka.
  
  * hong kong, bulgaristan, ermenistan, fas 10 yeni vaka.
  
  * ırak, vietnam, panama, letonya 9 yeni vaka.
  
  * tayland, kıbrıs 7 yeni vaka.
  
  * hırvatistan, kolombiya, malta, moldova, dominik cumhuriyeti, faroe adaları 6 yeni vaka.
  
  * arnavutluk, gürcistan, ekvator, kosta rika 5 yeni vaka.
  
  * kuveyt, afganistan, sri lanka 4 yeni vaka.
  
  * tayvan, brunei, filistin, pakistan 3 yeni vaka.
  
  * bahreyn, tunus, litvanya, kazakistan, bangladeş 2 yeni vaka.
  
  * maldivler, fransız guyanası, honduras 1 yeni vaka.
  
  çin dışında görülen vakaların toplam sayısı,
  
  italya: 21.157
  iran: 12.729
  güney kore : 8.086
  ispanya : 6.315
  almanya : 4.525
  fransa: 4.469
  amerika: 2.499
  isviçre: 1.375
  ingiltere: 1.140
  norveç : 1.078
  isveç: 961
  hollanda: 959
  danimarka: 827
  japonya : 804
  belçika: 689
  avusturya : 655
  katar: 337
  avustralya: 248
  malezya: 238
  yunanistan: 228
  kanada: 225
  finlandiya: 225
  bahreyn: 212
  singapur: 212
  çekya: 189
  slovenya: 181
  israil : 178
  portekiz: 169
  izlanda: 156
  brezilya: 151
  hong kong: 142
  irlanda: 129
  romanya: 116
  estonya: 115
  filipinler: 111
  ırak : 110
  mısır: 109
  kuveyt : 104
  polonya: 103
  suudi arabistan: 103
  san marino: 101
  hindistan : 97
  endonezya: 96
  lübnan: 93
  birleşik arap emirlikleri: 85
  tayland: 82
  şili: 61
  rusya: 59
  tayvan: 53
  vietnam: 53
  lüksemburg: 51
  sırbistan: 46
  slovakya: 44
  bulgaristan: 41
  brunei: 40
  arnavutluk: 38
  hırvatistan: 38
  peru: 38
  güney afrika: 38
  filistin: 38
  cezayir: 37
  panama: 36
  arjantin: 34
  pakistan: 31
  gürcistan: 30
  macaristan: 30
  ekvator: 28
  belarus: 27
  letonya: 26
  meksika: 26
  kosta rika: 26
  kolombiya: 22
  senegal: 21
  güney ve kuzey kıbrıs: 21
  umman : 19
  ermenistan: 18
  bosna hersek: 18
  malta: 18
  fas: 17
  tunus: 16
  azerbaycan: 15
  kuzey makedonya: 13
  moldova: 12
  afganistan: 11
  dominik cumhuriyeti: 11
  macau: 10
  sri lanka: 10
  martinik: 10
  bolivya : 10
  maldivler: 10
  faeroe adaları: 9
  jamaica: 8
  litvanya: 8
  fransız guyanası: 7
  kamboçya: 7
  paraguay: 7
  yeni zelanda: 6
  kazakistan: 6
  türkiye: 5
  bangladeş: 5
  küba: 4
  lihtenştayn: 4
  uruguay: 4
  ukrayna: 3
  channel ıslands: 3
  honduras: 3
  porto riko: 3
  kamerun: 2
  nijerya: 2
  burkina faso: 2
  saint martin: 2
  venezüella: 2
  nepal, yemen, monaco, andorra, ürdün, togo, butan, vatikan, moğolistan, gana, gine, gabon, sudan, kenya ve etiyopya, cayman adaları : 1
• önceki entryde (bkz: #103522456) detaylı yazdım, burada özeti yazıp geçeceğim:
  - diyabet
  - hipertansiyon
  hastalıkları için ilaç kullanıyorsanız, risk grubunda olabilirsiniz.
  diyabet ve hipertansiyon ilaçları kullanan tanıdıklarınızı hastalığı ve tedbirleri ciddiye almaları için uyarın.
  
  covid-19 ateş yaptığında ibuprofen kullanırsanız hastalığı körüklüyor olabilirsiniz. covid-19 olduğunuzdan şüphe ettiğinizde ateşinizi düşürmek için nurofen kullanmayın, hastalığınızın seyrini kötüleştiriyor olabilirsiniz. parasetamole (parol) yönelin.
  
  yukarıda yazdıklarım, önceki lancet'te yayınlanan bir hipoteze dayanıyor.
  unutmayın, bilim yeni bilgiler ışığında doğruyu aramaktır. yeni bilgilere göre bu hipotez de geçersiz çıkabilir fakat tedbiri elden bırakmamak en doğrusu.
  
  edit:
  müge çevik twitter'da bunun bilimsel spekülasyon (hipotez) olduğunu, destekleyici kanıtların henüz bulunmadığı görüşünü paylaştı: https://twitter.com/…vik/status/1238858510303182848
  
  fransız doktorlar (ve sağlık bakanı) pratikte gördüklerini hipotezle bağdaştırıp uyarı yapacak kadar emin hissetmiş olabilirler, bilemiyoruz.
  her şey çok hızlı gelişiyor.
  https://www.theguardian.com/…-coronavirus-infection
• fransa'da yoğun bakıma alınan vakalardan yarısından fazlası 60 yaşından genç.
  
  sigara içenler orrayn mı?
  
  https://twitter.com/…nyt/status/1238914556459614213
• (bkz: zamanımız yoktu)
  (bkz: roman yazmış amk)
  
  2 3 hafta önce almanya'da da taşak muhabbeti vardı tıpkı şuan ülkemde olduğu gibi...
  
  bugünkü baden-württemberg haritasında dünkü 115 artışa göre 2 katından fazla yeni vaka olan hede.
  dünkü rakam 569 idi, bugünkü 827.
  
  baden-württemberg
  bugün: https://hizliresim.com/opg5g9
  dün: https://hizliresim.com/d6w5ns
  
  bizim landkreis da da dünkü artışa göre 2 katı artış var. dün 6 idi, bugün 7. almanya'nın en zengin 2 eyaleti baden-württemberg ve bavyera kafa kafaya gidiyor vaka sayısında. almanya toplamı 3800 küsur.
  
  başkenti düsseldorf olan kuzey ren-vestfalya eyaletinde vaka sayısı 1154 ile başı çekiyor.
  
  insanların güvendiği tek şey avrupanın en güçlü sağlık sisteminin almanya'da olması.
  
  bugün stok sayısını yükselttik. marketlerde erzaklar tükenmişti bugün, yani normal ctesi alışverişinin üzerindeydi.
  
  hafta içi almanya'daki tüm fabrikalar ve şirketler geçici süreyle kapanabilir. bunun için yasal düzenleme yapılıyordu. zararı devlet karşılayacak.
  
  bugün köyün girişinde kutu kola gibi kutu bacardi kola içerek bekledim. yarasa yarasayı söker dedim. neredesin ibine?
• "5 vakit namaz kıl abdest al diyen cahiller" diyen arkadaşa birileri elleri sıklıkla yıkamanın, salgının yayılmasını nasıl yavaşlattığını hatırlatsın.
  
  bilmemek cahillik değildir ama bile bile konuyu saptırmak, kötülüktür.
  
  not : orta çağ avrupasında hristiyanlar kırılırken, endülüs'te müslümanlar, günlük hayatlarına devam ediyordu.
  
  çünkü islam'ın en temel şartlarından biri de günlük rutin temizlikti.
• (bkz: lifo)
  (bkz: son giren ilk çıkar)
  
  bir kaç gün içinde vaka sayısında hızlı artış olursa geç kalmışız demektir.
• belki bu virüsün aşısı değil de algoritması vardır, bunu da deneyin.
  
  if (corona==1) {
  system.out.println("kill corona");
  }