sparta anayasası

• politeia^* olarak da bilinir. dor şehir devleti olan sparta'nın mö 8. yüzyıldaki efsanevi yasa koyucusu lycurgus döneminden sparta'nın, mö 2. yüzyılda roma imparatorluğu'na dahil edilmesine kadar geçen süre zarfındaki yönetim ve kanun esaslarını kapsar. bu dönemde, antik yunan şehirlerinin hepsinin egemen olduğu ve kendi yönetim şekillerine sahip olmasına rağmen, sparta'nın anayasası çok katmanlı toplumsal yapısı ve güçlü askeri örgütlenme yapısıyla özgün yapısıyla dikkat çekmiştir.
  
  sparta toplumunun gelişimi
  dor etkisi
  sparta toplumu kendi kökenlerini çok geniş bir kabile toplamından oluşan dorlar'a dayandırır ve bundan büyük onur duyardı. sparta dilinin de dor lehçelerine benzemesi buna delil olarak sunulurdu. dor kökenli devletlerin tümünde bu etki izlenebilirdi.
  
  kültürel etki
  antik yunan'da toplumun okur-yazar olduğu iki dönem bulunmaktadır. birincisi mö 1400 - mö 1200 arasındaki miken uygarlığı dönemi diğeri de mö 775 ile başlayan dönemdir. ilk bilinen alfabe linear b olarak adlandırılan hece yazısıdır. mö 775 yılından sonra bu tür yazıtlar mezartaşlarında, kanunnamelerde vb. yerlerde görülür. günümüze sadece çok az sayıda linear b yazısı gelmiştir.
  bölgedeki arkeolojik bulgular miken dönemindeki tahkim şehirlerin varlığını göstermektedir. bronz çağı'na dair buluntularda sparta'ya gelen toplulukların yerel kültürle kaynaştığı görülür. savaşçı bir toplumsal yapı bölgeye hakim olmuştur. özel olarak dorların bölgeye gelişine dair veriler çok sınırlıdır. miken uygarlığının yerini daha önce görülmemiş bir toplumsal altüst oluşla alan dor istilası kültürel alanda da etkili olmuştur. sparta toplumunu belirleyen çok katmanlı yapı bu istila döneminin de etkilerini taşır.
  
  kuruluş
  rhetra
  lycurgus kanunları
  spartalılar efsane kanun koyucuları lycurgus'un önerisi üzerine hiçbir tarihsel kayıt, edebi eser veya yazılı kanun kaydetmemişlerdir. para basmak yasaklanmıştır. spartalılar, açgözlülük ve servet edinmenin önüne geçmek için para yerine metal objelerin kullanılmasını zorunlu kılmıştır. başarılı bir spartalıyı belirleyen özellikler belliydi; savaşma kabiliyetini koruyor, muharebe anında cesaret gösteriyor, toprağını verimli bir şekilde ekiyorsa, evliyse ve sağlıklı çocukları varsa iyi bir yurttaş olarak tanımlanırdı. sparta kadınları o dönemde mülk edinebilen ve evlilik öncesi sportif faaliyet yapabilen ender bir gruptu. ayrıca spartalı kadınlar siyasi hakları olmasa da açıkça konuşur ve görüşleri alınırdı.
  
  sparta toplumsal yapısı ve hükümet
  sparta toplumu hükümet tarafından yönetilen üç katmanlı bir piramit şeklinde örgütlenmişti.
  
  toplum
  spartiate
  sparta devletinin tüm üyeleri yurttaş olarak değerlendirilmezdi. sadece agoge adı verilen askeri eğitimi başarıyla tamamlayanlar yurttaş olma hakkını elde ederdi. sadece bu askeri eğitimi tamamlayanlar yurttaş olma hakkına sahip olabileceği için ataları sparta'ya dayanmadığı halde bu eğitimi tamamlamış kişiler olabilmekteydi. bu şekilde iki grup insan olabilirdi; bunlardan birisi trophimoi olarak adlandırılan davet üzerine gelmiş olan yabancı gençlerdi. büyük bir onur olarak değerlendirilen bu durumun bir örneği, atina'nın ileri gelenlerinden ksenofon iki oğlunu yetiştirilmek üzere sparta'ya gönderdiğinde yaşanmıştır. diğer bir grup ise bazı helotların çocukları eğer ondan sorumlu spartalı aile mali olarak desteklerse bu eğitime syntrophoi olarak adladırılarak dahil olabilmekteydi. eğitimi başarıyla aşan syntrophoi önünde spartalı olma imkanı açılmış olur. askeri eğitimin başarıyla tamamlayan spartalı erkek, 20 yaşına basınca tüm haklarına sahip olurdu. payına düşen tahıl miktarını verdiği ve savaşma kabiliyetini koruyabildiği sürece bu toplumsal statüyü korurdu. çiftliğinin, topraklarının ve ailesinin bakımını, ihtiyaçlarını da aksatmaması gerekirdi. bu kişilerin evli olup olmamalarından bağımsız olarak 30 yaşına kadar askeri kışlada kalmaları istenirdi.
  
  perioikoi
  toplumda özgür ancak spartalı olmayan sivillere perioikoi denilirdi. perioikoi'lar sparta toplumunun vatandaşlık haklarına sahip olmayan,çoğunlukla yerli akhaların oluşturduğu bir sınıftı. sparta vatandaşları askeri anlamda mükemmeliğe erişmeye çalıştıklarından ve bu konu haricindeki herhangi bir şeye ilgi duymadıklarından perioikoi sınıfı sparta'nın tacir-tüccar sınıfını oluşturuyorlardı. her ne kadar özgür olsalar ve helot sınıfından üstün olsalar da, perioikoi'ların sparta vatandaşlarıyla evlenmesi yasaktı.
  
  helotlar
  sparta toplumunda nüfusun ezici çoğunluğunu oluşturan serf konumundaki helotlar genellikle fethedilmiş toprakların yurttaşlarıydı.
  
  hükümet
  sparta devleti dor etkisiyle karmaşık bir yönetim biçimini benimsemiştir. monarşi, oligarşi ve demokrasi sistemlerinden unsurlar barındırır.
  
  ikili krallık
  devlet, agiad ve eurypontid hanedanından gelen iki kral tarafından yönetilirdi. her iki hanedan da atalarını herakles'e dayandırır ve devlet yönetiminde eşit hak iddiasında bulunurdu. ancak agiad hanedanı daha eskiye dayandığından törensel olarak daha öncelikli olarak kabul edilirdi. sık görülmeyen bu ikili krallığın kökenlerine dair çok sayıda efsane vardır. modern tarihçilere göre ise bu idare tarzı ikili konsül sisteminin bir benzeri olarak ortaya çıkmıştır. kralların görevleri dini, hukuki ve askeri alanlarda öne çıkardı. devletin en yüksek seviyedeki rahipleri olarak önemli törenleri düzenlerlerdi. kralların baktıkları hukuk işleri genellikle ülkeyi ilgilendiren taht veraseti gibi konular olup diğer adli konular ephorlara bırakılırdı. askeri konularda ise iki kralın aynı anda sefere çıkması yasaklanmış, bir tanesi seferdeyken diğerinin kentte kalması kural haline gelmiştir. kralın savaş ilan etme yetkisi bulunmamakta ve yanında daima iki adet ephor olmadan dış siyasete dair bir karar alamamaktadır. bu yüzden askeri rütbelerinin haricnde kralların konumu simgesel olmuştur.
  
  ephor
  seçmen olma şartlarını yerine getirmiş olan spartalılar tarafından seçimle seçilen ephorlar, sparta anayasasındaki demokratik bir unsur olarak değerlendirilmektedir. ephorlar, iki kralla beraber devletin yürütme kısmını oluşturmaktaydı. sparta toplumundaki en büyük güce sahip olan ephorlar sadece bir yıl görevde kalırlardı. bu süre devlet mekanizmasını değiştirmeye yeterli olmadığından ve bir kez ephor seçilmiş olan bir kişinin yeniden seçilemeyeceğinden dolayı güçleri törpülenmişti.
  
  gerousia
  gerousia, sparta toplumuna özgü bir özel siyaset belirleme kurumuydu. ömür boyu bu kurulda olmak üzere asil aile üyelerinden seçilen 60 yaşının üzerindeki 28 kişiden ve 2 kraldan oluşurdu. devleti ilgilendiren önemli konular gündeme alınır ve her türlü kararda günümüzdeki yüksek mahkemenin vazifesini görürdü. kralları bile yargılama hakkına sahip olan kurul alınmış her kararı değerlendirip geri çevirebilirdi.
  
  apella
  tüm sparta vatandaşlarını anlatan terimdir. seçmenler, yunan demokrasi geleneklerinin aksine önlerine konan konuda seçme haklarını kullanırlar, gündeme bir konuyu getiremez veya tartışamazdı. yabancılar veya elçiler onlarla temas edemezdi, konu önce gerousia'ya sonra da ephorlara iletilmek durumundaydı.
  
  kaynak
• youtube'un antik tarih konusunda en yetkin kanallarından historia civilis, aynı konuyu inceleyen harika bir video yapmıştı.
  
  ekstra okuma için faydalı olabilir.