trebia muharebesi

• mö 218 ile 201 yılları arasında geçen ikinci pön savaşının mö 218 aralık ayında hannibal’ın komuta ettiği kartaca ile roma cumhuriyeti ordusu arasındaki ilk büyük çarpışması olup gündönümü zamanlarına tekabül etmektedir. roma’nın ağır kayıplar verdiği savaş alanının kendi kısımlarında başarılı yaklaşık 2.5 lejyonunu (yaklaşık 10.000 askerini) piacenza (sonradan placentina)'ya geri çekmeyi başarmakla birlikte roma’nın ağır kayıplarla büyük bir hezimete uğradığı çarpışmadır. hannibal bu çarpışmada kendisini roma’dan üstün bir duruma getiren dikkatli ve yenilikçi taktik yeteneğini uygulayarak büyük başarı ve ün kazandı. aceleci ve dar görüşlü karşıt roma komutanı konsül tiberius sempronius longus, kendisinin fiziksel koşulların uygun olmayışına rağmen cephe saldırısına tahrik edildiğini ve bir tuzağın içine çekildiğini fark etmekte başarısız oldu.
  
  çarpışma po ırmağının sığ trebia ırmağı ile birleştiği noktanın az güneybatısında ve sol yakasında, piacenza ilinin yakınlarında gerçekleşti. çarpışma adını buradaki trebia ırmağından aldı. muharebe alanı tam olarak bilinmiyor olsa da via emilia'dan görülebilmekte ve mevcut a21/w70 otobanı ile piacenza'dan gelen tren yolunda paralel bir noktada olduğu genel olarak kabul edilmektedir. alan büyük bir olasılıkla rottofreno yerleşiminde bulunmaktadır.
  
  kaynaklar ve çözümler
  çarpışma hakkında bilgiler içeren iki temel kaynak, livy’nin (titus livius) roma tarihi (21. kitap) ve polybius'un tarihler adlı eserleridir. ikisi de coğrafi ayrıntıları, önemli anahtar noktaları, özellikle de roma ordusunun trebia'nın sağ yasında mı yoksa sol yakasında mı konuşlanarak diğer yakaya hangi yönden geçtiği hususunda ayrıntıları içermektedir. çarpışmada pozisyonun değişimi ve yeniden oluşumu akademisyenlerin başlıca ilgi alanı olmaktadır. ancak kaynakların tümü sonuç hakkında hemfikir durumdadır.
  
  görüşlerin farklı olması; gerçek ve tezlerin karıştırılması, iki konsül ordusunun oluşturduğu sempronius’un organize ettiği varsayılan birlik’in başlaması noktalarından kaynaklanmaktadır. o bütün hızıyla publius’a katılmak üzere ilerliyordu. kanıtlara göre, varsayılan birlik sadece sempronius’ un scipio ile birlikte düzenlediği çok yakın görüşmeler ile oluştu. (fiziksel ve harekat birlikteliği tartışmalıdır.)
  
  birliğin daha öteye gidip gitmediği belli değildir. iki konsül birbirinden açıkta ayrı kamp kurdular ve bunu sürdürdüler. polybius'a göre kuvvetlerin birliği sağlanacak ve sempronius 4 lejyona komuta edecekti. (yazar koşullu cümleler kullanmakta ve açıklayıcı ifadeler belirtmemektedir.) mağlup sempronius ordusunun placentia’ya nasıl geri çekildiğini açıklamakta ama yaralı scipio'ya ne olduğundan ve nasıl placentia'ya çekildiğinden bahsetmeyi ihmal etmektedir. diğer taraftan livy, polybius’un verdiği rakamları tekrar etse de muharebeden sonra scipio'nun ordusunu sessizce plazentia'ya yürüttüğünü ve cremona'ya gittiğini ve böylece placentia'da iki ordunun soğuk mevsimi geçirmek üzere kışlamadığını belirtmektedir.
  
  eğer scipio'nun ordusu bozulmamış ve piacenta'ya doğru sessizce ilerlemiş ise, olasılıksız olarak her bir konsülün komuta ettiği birlikler bir diğerine herhangi bir yardım yapabilecek durumda değildi. gerçekte sempronius'un saldırıya geçeceğinden scipio'yu bilgilendirdiği hususunda bir kanıt yoktur. scipio'ya saldırıp saldırmama konusunda tavsiyesinin ne olduğu sorulduğunda scipio'nun kesinlikle bir saldırıya karşı fikir belirttiği kendisine rapor edildi. scipio'nun herhangi bir tiberius unsuruna destek verdiğine bir atıf yapılmaz. eğer birçok yazarın sandığı gibi ise, hannibal bir birliğin oluşmasını önlemeye çalışmakta idi ancak fevkalade biçimde sempronius'tan habersizdi ve o’nun doğudan gelişini durdurmak için hiçbir hareket yapmadı. konsüller ise kıskançlıkla kendi otoritelerini savundular.
  
  çağlar boyunca, polybius'tan başlayarak bazı askeri tarih yazarları birliğin iki konsülün iradesinde kurulmuş olmasından ötürü uygulamaya da konulmuş olduğunu var saydılar, bu faraziyenin yol açtığı sorun ise, roma kampı meselesi olarak bilindi. orada bir değil iki kamp vardı. scipio sol kıyının tepelerinde, sempronius ise sağ kıyının düzlüklerinde kamp kurmuştu. bu ikiliğin göz ardı edilmesi yazarları ikisinden birini roma kampı olarak seçmekte serbest bırakmaktadır. sonuç olarak şu an bakıldığında kamp sol kıyıda, sağ kıyıda, hem teperlerde hem de düzlüklerdedir.
  
  hannibal’ın algısına göre konsüllerin ayrı kalması o'nu başarıya götürecek strateji olmalıydı. böylece tiberius’ un askerleriyle birlikte trebia'nın buz gibi soğuk kış suyunun içine doğru yağan kar altında ilerlemeye tahrik etti, kendisi ise dinç, besili ve üşümemiş askerleri ile pusulardan çıkarak roma askerlerinin yaklaşık üçte ikisinden dörtte üçüne kadar öldürdüler. sağ kalanları da ırmağın gerisine ve piacenza'ya doğru sürdüler. denilir ki, romalılar, kollarını kendilerini savunabilmek için zorluk içinde kaldırmaya çalıştılar.
  
  başlangıç
  
  hannibal'ın gelişi
  hannibal, ikinci pön savaşına mö 219'da şimdi ispanya valencia'nın kuzeyinde bulunan roma müttefiki bir kent olan saguntum'a saldırarak başladı. bu kenti yıktıktan sonra başlangıçta yaklaşık olarak 102.000 adam ve birkaç düzine fil ile italya'ya doğru yöneldi. ispanya'daki ebro ırmağını geçtiğinde, bu roma ve kartaca arasındaki önceki sınır idi.
  
  tiberius sempronius longus’ un gelişi
  roma senatosu, ligurian'ların kılıçtan geçirilmesi üzerine dehşete düşmüştü. bunun üzerine sicilya'da bulunan konsül tiberius sempronius'a romalı general publius cornelius scipio'yu takviye etmesi emrini verdiler. scipio'nun ticinus muharebesinde yaralandığı bilinmemekle birlikte, scipio bir roma kolonisi olan piacenza'nın güney tepelerine doğru yönelmişti. bu koloninin yakından ilendiği bir mesele olarak galyalılar hannibal lehine roma'ya karşı dönüş yapmışlardı. galyalıların desteğinin verdiği güvenle hannibal, scipio’nun kampının aşağısındaki ovaya kamp kurmuştu. placentia herhangi bir ordu tarafından işgal edilmemişti. trebia'nın güneyindeki galyalılar ise roma'ya karşı ayaklanmakta tereddüt içindeydi.
  
  sicilya lilybaeum'da senato'nun emrini alan sempronius, po ırmağının güneyindeki arimium'da tekrar toplanmak üzere sözleştiklerinde adamlarını gönderdi. oradan da olasılıkla placetia'ya ulaşmak üzere via emillia'ya doğru yürüdü.
  
  scipio'nun iki lejyonu olasılıkla aralık'ın ilk günlerinde toplandı. bu, ‘’tiberius'un ve lejyonlarının gelişi ve kente doğru ilerlemelerinden çok uzun süre önce değildi’’ orada durmadılar çünkü hannibal'ın numidyan süvarileri orada bulunan roma kalesini yakmışlardı fakat sicilya'dan ayrıldıktan yaklaşık 40 gün sonra güneye doğru kalenin dış tarafında kamp kurdular. hannibal açık biçimde, scipio'nun peşinden trebia'ya geçmiş ve ırmağın sol yakasında kamp kurmuştu.
  
  clastidium'un ele geçirilmesi
  galyalıların hannibal'ı desteklemekteki istekliliklerine karşın ‘günbegün artan kıtlık’ sonucu bu ölçekteki ordusunu ikmal etmekte büyük bir yük oluştu. romalıların clastidium'da bir tahıl saklama deposu bulunmaktaydı. bu nedenle placetia'ya giden yolunun rotasından saparak clastidium'a yöneldi. onlarla savaşmak yerine adından anlaşıldığı gibi bir romalı değil brundisiumlu olan clastidium’ un komutanı darius brundisius'a 400 altın rüşvet verme yoluna gitti. öneri memnuniyetle alındı ancak kaynakların hiçbiri bunun detaylarını ele almamaktadır.
  
  clastidium, trebia'nın batısında po akıntısının üst yönünde bulunmaktadır. hannibal'ın bir karşı durma olmadan oradan harekat yapabilmesi ve galyalılara karşı takip eden uygulamaları gerçekten trebia'nın sol yakasında kampladığını göstermektedir.
  
  galyalılar arasında muhalefet
  her iki yazar tarafından kaydedilmemiş nedenlerden dolayı kartacalılar, trebia ve po arasında yerleşmiş galyalıların ihanetinden şüphelenmekteydiler. yazarlar, galyalıların iki komutanın arasındaki iyi bir yerde bulunmayı istediklerini açıkça belirtiyor ama ayrıntılara değinmiyorlar. (kararsız duruşlarından ötürü) hannibal ülkelerini bölge bölge harap etmek için 5000 piyade ile 1000 süvari ayıracak kadar öfkelenmişti. bu hareket üzerine kimin tarafında yer alacaklarına karar verdiler. romalılara yakınlaştılar.
  
  tiberius bilinmeyen bir miktarda süvariyle birlikte 1.000 kişilik piyadeyi ırmağın karşı tarafına gönderdi. kartacalıların orayı yağmaladıklarını görünce bu grubu hannibal'ın kampına doğru sürdüler. takviye alan kartacalılar da romalıları ırmağın karşı kıyısına geldikleri tarafa doğru gerilettiler. hannibal burada çatışmayı sonlandırdı. çünkü bu onun yer ve zamanını seçtiği durum değildi.
  
  konsüllerin görüşmesi
  önceki günkü süvari hareketi romalılara güven verdi. sempronius mümkün olduğunca hileli bir savaş biçimi bulmayı kararlaştırdı. senato o'nu scipio'yu desteklemek üzere göndermişti fakat sonrasında sempronius'un hırslı davranışı yüzünden sonra gelen sempronius yardım olunamaz bir duruma düştü. polybius'a göre, sempronius kendi hareketini yapmakta kendisini özgür hissetti. ‘evet, özgürdü, bu doğru, scipio'nun hastalığı yüzünden en iyi olduğunu düşündüğü kendi hareketini yapmakta serbestti.’ yine de kendisini hararetli bir dille bunu meslektaşı ile tartışmak zorunda hissetti: “bir ileriye doğru ertelemede ve zamanı boşa harcamakta ne fayda var? bekleyeceğimiz üçüncü bir konsül ve üçüncü bir ordu nerede? kendi yerli topraklarından, doğdukları topraklardan romalılar sürülmekte.” romalıları italya'nın kalbindeki kamplarından korkup geri çekilmekle suçlamaktaydı. livy, bu görüşmenin yapıldığı yeri, hasta meslektaşı (scipio) ile otururken veya karargahta iken mi yapıldığını söyleyememektedir. ripa alta kampından veya placentia yakınında nasıl kampladığından veya sempronius'un scipio'nun askerleri üzerinde komuta yetkisi bulunup bulunmadığından da bahis yoktur.
  
  bu müzakere nerede geçmiş olursa olsun, scipio “lejyonların kış talimi yapmalarının daha iyi olacağını tavsiye ederek döneklikleri ile meşhur keltlerin kartacalılara bağlı kalmayacağını söyledi.” sempronius scipio’ nun uyarılarını görmezden geldi ve ilerleyerek saldırı yoluna gitti. kaynak scipio’ yu bu hareketinden bilgilendirdiğinden bahsetmemektedir.
  
  sayılar
  romalılar
  scipio, massilia (marsilya)'dan ayrıldığında hiçbir kuvveti yoktu veya çok azdı. kuzey italya’ da lucius manlius'un yerine geçerek iki lejyonuna ilave 10.000 müttefik piyadesi, 1.000 süvari ile gaius atilius'un bir lejyonu ile 5.000 müttefikinin komutasını aldı. 11 livy standart lejyon ölçeğini kullandığından ve bir lejyon 4.000 piyade ve 300 süvariden oluştuğundan, scipionun 12.000 romalı piyadesi ile 900 romalı süvariye ek olarak en fazla 13.700 müttefik piyadesi ile 1.000 süvarisi bulunmalıdır. ticinus'taki kayıplardan sonra scipio en fazla 27.000 mevcuta sahip olabilir.
  
  sempronius'a 8.000 piyade ve 600 süvariden oluşan iki lejyon verilmişti ama birkaç bin müttefik yaklaşık 16.000 piyade ve 1.800 süvarisi de vardı ve eğer halen geçerli ise kıdemli kumandandı. konsüllerin ikisi de, senatonun bir kararı olmaksızın bir diğerinin yerini alamazdı. bu arada sempronis’ un ordusundaki askerler sadece 6 ay önce silah altına alınmışlardı.
  
  livy muharebeden önceki roma birliklerinin 20.000 italyan müttefik ile desteklenmiş 18.000 lejyonerden oluştuğunu belirtmektedir. polibius sayıları 16.000 ve 20.000 müttefik olarak vermektedir. “bu güce sahip iki ordu birleşmeleri halinde hileli harekatlar yapabilecek kudreti sağlamaktaydı.” birleşip birleşmediklerini belirtmiyor, sadece birleşmiş olsalardı diyor, mevcudu 4 roma lejyonu ve 4 müttefik. iki yazar da 36.000 veya 38.000 adetin içinde olmayan 4.000 süvari ilave ediyor.
  
  muharebede bulunan asker sayısı soru işaretleri içermektedir. birleşik bir roma ordusu 20.000 askerlik 5 lejyon ve 30.000 müttefiğin tümünün senato tarafından onaylanmış olması gerekir. eğer iki ordu birleşmemişse sempronius'un 8.000 adamlık 2 lejyonu bulunmalıdır. bir olası yanıt şudur ki, scipio 2 lejyondan vazgeçmiştir ve 20.000 ihtiyatı kendi kampında yedek olarak tutumuştur. livy’nin, scipio'nun yaralanmasıyla tüm yetkinin sempronius'a geçtiğini düşünmekte olduğu görünür ama scipio savaşın hemen ardından kendi ordusunu placentia'ya doğru geri çekti. eğer scipio muharebeden sonra komuta edebildiyse tümüyle yetkisizlendirilmiş olamaz. iki yazar da iki konsülün keskin görüş ayrılığı içinde bulunduklarında hemfikirdir ve sempronius'un kendi planını uyguladığını düşünmektedirler.
  
  yazarların muharebede savaşan lejyonların miktarını iki misline çıkartmış olmaları ve sempronius'un sadece 8.000 veya 9.000 romalı piyadeye sahip olması da olasıdır. iki yazar da birbiriyle uyumlu olarak, her nasılsa, 10.000 kişilik bir kitlenin kartaca çemberini yararak placetia'ya doğru geri çıktığını belirtmektedir. sempronius'un 2 lejyondan fazlasına sahip olduğu açıktır. anlatımda scipio, sempronius ordusunun kış idmanları yapmasını söylediği belirtiliyor.
  
  livy tarafından belirtilen iki konsül ordusunun birleşimi bahsi ve trebia muharebesine katılanların toplam sayısı hakkında öne sürülebilecek diğer bir tez, sempronius’ un bir miktar askeri sicilya'da bir ileri karakol için bırakmış olabileceği, bir kısmını da marcus aemilius ve sextus pomponius'a deniz kuvveti için takviye vermiş olabileceğidir. bir miktar ayrım da savaş dışı nedenlerden kaynaklanabilecek kayıplar olabilir. bu tezin kuvveti antik bulguların daha fazla kullanımına bağlı olarak değişebilir.
  
  10.000 kişi ise düzenini bozmayan ve geriye kaçmayan başlıca hayatta kalanlar oldu. yazarlar diğerlerinden çok azı dışında büyük çoğunluğunun piacenza’ ya ulaşamadığını açıkça belirtmektedir. diğerleri hannibal'ın alışıla gelmiş uygulaması olarak muharebe alanında tümüyle öldürüldüler. bu nedenle kayıpların toplamı en fazla 32.000 adam civarında olup % 76 gibi bir orandadır. kartacalılar sempronius'un peşinden trebia'nın karşı kıyısına gitmediler. fiziksel olarak bitkin durumda olmalarından veya yaklaşık 10.000 kişilik kuvvetten veya kendi yakalarındaki ordunun kurduğu ikinci kamptan çekinmiş olabilirler.
  
  hannibal merkezdeki hatta 20.000 kelt, ispanyol ve afrikalı, libyalı ağır silahlı piyademin yanlarındaki her iki kanata 5 er bin kişi olarak taksim ettiği 10.000 süvariye ek olarak mago'nun komutasına verdiği 2.000 kişilik pusuculardan oluşmaktaydı. ancak bir karelik 10.000 romalı piyade, kartaca merkezli afrika ve kelt birliklerinin katliam çemberinden çıkmayı başarabilmiştir.
  
  muharebe
  
  mago'nun kurduğu pusu
  mö 218 kışı soğuk ve karlıydı. scipio halen yaralarını tedavi ediyor ama sempronius ise “sabırsız ve dik kafalı” idi. scipio'nun iyileşmesi ve komutayı üstlenmesinden önce –özellikle de yaklaşan yeni konsüllerin seçiminden önce, scipio'nun idmansız adamlarla savaşa girişmemesi yönündeki uyarısına karşın genel bir çarpışma için hazırlıklar yapıyordu. sempronius'un talihsizliği olarak hannibal bundan haberdar idi ve sempronius'un sabırsızlığını kendi lehine bir avantaja dönüştürmek için bir plan hazırladı. hannibal'ın kuvvetleri soğuk ve taşmış trebia ırmağının karşısında kamp kurmuştu. polybius diyor ki;
  
  “o uzun süre önce iki kamp arasında gerçekten dümdüz ve ağaçsız ancak pusu için oldukça uyumlu bir yer saptamıştı. ırmak yatağının sarp kıyısı çaprazında kaba diken çalıları ile yoğunca kaplı böyle bir yerde düşmanı şaşırtacak bir savaş hilesi ortaya koymayı tasarladı.’’
  hannibal bir dizi galyalı casusun oluşturduğu bilgi ağına güveniyordu. onlar hannibal'a roma ordusunun savaş hazırlığını bitirdiğini haber verdiklerinde en iyi piyade ve süvarilerden bir kısmını özel bir görev için çağırdı. bu ayırdıklarını küçük kardeşi mago'nun komutasına verdi. mago yukarıda bahsedilen yerde gecenin karanlığı içinde ağaçların arkasındaki çalılıklara kendilerini gizleyerek romalılara karşı bir pusu oluşturmaları yönünde talimat almıştı.
  
  numidian tahriki
  ertesi sabah, hannibal numidyanları roma kampını taciz ederek geri çekilmeleri için gönderdi. buradaki amacı romalıları kardeşi mago'nun gizlenmiş seçkin birlikleri ile fırsat anında kolayca saldırabileceği bir pozisyona çekmekti. bunlar girişlere doğru at sürdüler ve nöbetçilere oklarını boşalttılar. sempronius yanıt olarak roma süvarilerini bunları geriye doğru sürmek üzere gönderdi kısa süre sonra da 6000 kargı atıcısını, hafif silahlı piyadeleri arkalarındaki savaş ana hattını kaplamak üzere gönderdi. bunlar hafif piyade olarak kullanılmayacak açık biçimde ağır silahlı 12000 romalı ağır silahlı piyade ve 20000 italyan müttefiklerdi.
  
  romalıların trebia'yı geçişi
  abd subaylarından yarbay theodore ayrault dodge muharebeyi şöyle anlatıyor:
  
  “gün henüz aydınlanmamıştı, kar düşmekteydi, birlikler henüz kahvaltı öğünlerini yememişlerdi, birkaç saattir bekliyor olsalar da, sempronius onları, göğüs hizasındaki buz kadar soğuk trebia'nın sığ sularından karşıya doğru ilerletti. roma askerleri karşı kıyıya ulaştıklarında o denli üşümüşlerdi ki ellerindeki silahları güçlükle tutabilmekteydiler. hannibal ise onları karşılamak üzere beklemekteydi. adamları karınlarını doyurmuş, bedenlerini yağlamışlar ve silahlarını hazırlamışlardı. hannibal muhtemelen roma ordusu ırmağın yarısında iken daha büyük bir şansa sahip olarak saldırıya başladı. ama hilesinin işe yaradığını gördüğünde bütün bir orduyu muharebeye sevk etmesinin yeni galyalı müttefiklerinine daha büyük bir moral etkisi yaratacağını düşündü.
  hannibal şimdi mızrak atıcılar ve balearlı sapancılardan oluşan 8.000 hafif piyadesini çarpışma hattını kaplayacak şekilde öne sürdü ve bunların arkasına 20.000 afrikalı, iberyalı ve keltten oluşan piyade ile muharebe ana hattını 10.000 süvari ve bilinmeyen miktarda filleri iki kanata yerleştirerek muharebe ana hattını oluşturdu.
  
  nümidian süvarisi ani bir dönüş yaparak roma süvarilerine saldırdı ve dışa doğru çekti. ardından hafif piyade siperini taciz ettiklerinde bunların mızraklarının tükenmesinine yol açtılar. kartacalıları eksilen mühimmat ve ısı kaybı nedeniyle engellemekte başarısız olmaya başladıklarında sempronius bunlara ağır piyadelerin arkasına çekilme komutu verdi. benzer biçimde balearlı sapancılarla mızrakçılar bu sefer roma ağır piyadeleriyle çarpışmaya başladı.
  
  sempronius’ un tuzağın içerisine düşürülmesi
  hafif silahlılar roma hatlarına tekrar yüklendiğinde ağır silahlı (hastati ve principes) piyadeler aynı vasıftaki karşılıkları tarafından kapatıldı. ardından kartaca kanatları (süvariler) 1 e karşı 4.5 oranla roma kanatlarına saldırdı. bunları ırmağa doğru geri püskürterek piyadelerden uzaklaşmalarını sağladılar. samuels, kanatların bu taktik altında geri çekilmesini daha iyi bir hezimet olarak tarif etmektedir. romalıların geri çekilmesini bulunduğu yerden gören mago’ nun saklanmış kuvvetleri pusu yerlerinden ortaya çıkarak zaten ağır baskı altında olan roma piyadelerinin gerisinden yüklendiler. soğuk, açlık, tükenmişlikle moralleri çökmüş olan romalılar bu yeni saldırı karşısında yanlardaki ve gerideki biçimlerini yitirerek ırmağa doğru kaçmaya başladılar. kaynaklar belirtmiyor olsa da geriye dönük incelemeler gösteriyor ki yeni silah altına alınmış acemi ve az idmanlı olanlar biçimlerini bu şekilde bozdular ancak hayatta kalanlar durumlarını ve biçimlerini koruyarak ileriye gidenler oldu.
  
  düzeni bozulanlar ırmak civarında öğütülürken hannibal bir katliam yapma fırsatı buldu. kayıpların devasa çoğunluğu burada öldürüldüler veya ırmakta boğuldular. roma süvarileri at sırtında kaçarken roma lejyonerleri merkezde sempronius ile birlikte kaldılar ve ölenlerin büyük çoğunluğu özünde lejyoner ve romalı olmayan 20.000 italyan müttefikinden oldu ki bunlar idmansız ve muharebe tecrübesi olmayanlardı.
  
  roma çukurlu karesi
  olayların gelişmesinden ve sonuçlardan anlaşılan odur ki tiberius ana saldırıyı kartaca hattının merkezine doğru yapmaya niyet etmişti. savaşta öldürülmediğine göre kanatlarda veya geride değil merkezi bizzat kumanda ediyor olmalıydı. en deneyimli ve etkili piyadeliği göstermiş olmalıydı. gerçekten de profesyonel askerler olarak davrandılar, yoğun süvari tehdidi bulunduğu anlarda yapılmakta olduğu biçimde bir kısmı piyade çukur karesi oluşturmak için hızla kanatları ve geriyi kapatmak üzere dönüş yaptılar. kare oluştuğunda boş bırakılan iç tarafı kumandanın görev yeri ve yaralıların taşındığı yer oluyordu. bu kare kartaca saldırılarını püskürttü. kartacalılar da bunun yerine ırmak tarafından gelen adamlara yoğunlaştılar.
  
  filleri durdurmak üzere seçilmiş bir hafif piyade grubu fillerin kuyruk altlarına küçük mızraklar saplıyorlardı. vahşileşen filler, hannibal onların sol tarafta bulunan roma için savaşan galyalıların bulunduğu yöne doğru sürülmelerini emredinceye kadar her iki tarafa da saldırdılar. livy’ nin soldan kastettiği açık değilse de merkezdeki kare olmamalıdır.
  
  talihsiz stratejik kararlar almış olsa da, kartaca merkezinin ortasından ileriye doğru devam edilmesi komutunu veren tiberius kendisini daha iyi bir muharebe alanı generali olarak buldu. kartaca kayıplarının miktarı ve kimler oldukları hakkında yazarlar bir şey söylemeseler de afrikalılar ve keltler en fazla kayıp verenlerdi. roma savaşçılarının kayıpları ise % 75 e varan çokluktaydı. biçimini koruyan roma piyade karesi çok geçmeden kendisini kartaca ordusunun gerisinde buldu. ancak kartaca ordusunun ırmak kenarında yaptığı katliamı görebiliyorlardı. tiberius onlara yardım için geri dönüş yapmadı. kaynaklar ırmağı ve yağmakta olan sağanak yağmuru sempronius'un özürü olarak belirtmekteler. fakat adamlarını piacenza'ya muhtemelen yerinde şu an otoban ve demiryolu bulunan o günlerdeki bir köprü üzerinden yürüttü.
  
  tarihe yansıyan sorular
  savaşanların pozisyonu savaş alanının belirtilen özelliklerinden kaynaklanmaktadır. scipio'nun ilk kampladığı yer hannibal'ın 9.3 km uzağında ve placentianın öncesinde trebianın sağ yakasındadır. ancak daha sona scipio trebiayı geçer ve ripa alta'da (ilk tepe) kamplamak üzere güneye iner. şimdi scipio'ya hanibal'ın kampı 7,4 km uzaktadır. bu da onun muharabe esnasındaki kamp yeridir. bu yer sol yakadaki gragnano trebbiense’ e yakın olmalıdır. eğer scipio sağ yakada olsaydı, hannibal, tiberius'un scipio'ya yolunu keserdi ve scipio'nun yakınına kamplamasını önlerdi. ancak scipio sol yakada bulunuyordu. güney galyalıları smpronis'un kampına yardım istemeye geldiklerinde, sempronius adamlarını yağmacıları hannibalın kampına sürmek üzere trebianın karşısına gönderdi.
  
  romanın başlangıç hattı tiberius'un kampı ile trebia arasındaydı. çukurlu kare sol yakada ortaya çıktı ve trebia ırmağı tarafından kesiliyordu ve diğer hayatta kalanların da ilerledikleri piacentia'ya doğru gittiler. sorun şu ki placentia karşı yakada tiberius kampının bulunduğu yerde idi. eğer ırmak kampa ulaşmakta bir engel idiyse kampın kuzeyindeki placentia'ya ulaşmaya da engeldi. mommsen basitçe karenin ırmağı tekrar geçtiğini ancak bir köprü kullanmış olabileceğini var sayıyor. koloninin hem po hem de trebia üzerinde bir köprüsü olabileceğini öne sürüyor ki bu da hikayenin kalanını tamamlıyor.
  
  sonuç
  genel tepkiler
  ertesi gece, livy'ye göre, “kamptakiler ve diğer hayatta kalanlar, çoğu yaralı olan adamlar salların üzerinde trebianın karşısına (sağ yakasına) geçtiler. onlara scipio komuta ediyordu. o, ordusunu büyük bir sessizlik içinde placentia'ya ilerletti. po üzerinden cremona'ya geçtiler ki, iki ordunun iaşesi için burada tek koloninin rezervleri ayılmıştı. anlatıcı hannibal'ın onları takip etmek üzere karşıya geçmediğini, scipio'nun ise hannibal ile arasına ırmağı (po) aldığını belirtiyor. scipio geceleyin kampı topladı ve sağ kıyıdaki placentia'ya ulaştı. burada sempronius'un terk ettiği kampı geçti, belki de kampta kalanları da toplayarak ilerledi.
  
  romalılar kartaca saldırısından kurtuldukları an soğukta ve açıkta olmaktan sıkıntı çekmeye başladılar. ani bir soğuk ile yağmur kara dönüştü ve hava bu kesti. ticinus ve trebia yenilgilerinin haberleri roma’ ya ulaştığında halk paniğe kapıldı ve kent kapılarında hannibal'ı görecekleri anı bekler oldular. yenilgilerin bir felaket olmadığına inanmaya çalıştılar. 2,5 veya bundan biraz daha fazla lejyon savaş alanından uzaklaşarak hayatta kalmıştı. 3 tanesi daha scipio'nun elinde bulunuyorken 2 tane de ispanya’da vardı. senatonun toplam 7,5 sağlıklı ve kış şartlarına uygun barınma imkanlarına sahip lejyonu bulunuyordu.
  
  kartacalılar trebia'nın yaralarını iyileştirdiler. süvarileri iki kenti kuşattılar. fakat bunlar gemiyle po ırmağından kolaylıkla desteklenebilirlerdi. sempronius roma’ ya dönmek ve konsül seçiminde oyları toplamak için bu süvarileri savuşturdu. sonradan, mö 21 haziran 217'de trasimene gölü muharebesi yıkımında roma ordusuna kumanda edecek olan gnaeus servilius geminus ve gaius flaminius nepos seçilen iki yeni konsül oldular. yeni konsüller roma takviminin yılbaşı günü olan 21 mart'ta görevi devralacaklardı. sempronius hızla komutasına döndü. yeni konsül seçimleri romalı ve müttefiklerinden daha fazla sayıda lejyon oluşturmak için asker topladı. tarentum ve başka yerlerde karakollar oluşturdu. iki tarafında da 5'er kürekçi bulunan 60 adet kadırga inşa edildi. etruria'daki ariminum ve arretium'da kuzeyden gelecek saldırı için destek depoları oluşturuldu. syracuse tiranı hiero'dan yardım istenildi ve 1500 savaşçı temin edildi. flaminius arretium'da ve ariminium’daki servilius'ta kış için kamp kurdu.
  
  placentia dolaylarında son operasyonlar
  romalılar placentia, bir emporium (ticaret merkezi) yakınında bir kuvvetlendirilmiş ileri karakol kurmuşlardı. hannibal buraya süvari ve hafif piyadeleri ile bir saldırı düzenlemeye karar verdi ancak nöbetçiler alarma geçmiş ve dikkatte idiler. placentia'dan duyulabilecek kadar yüksek sesli bağırışları ile kampı uyandırdılar, sempronius'un süvarileri ertesi sabah kartacalıların peşinde hannibal hafif yaralanmış olduğu halde dışa doğru sürdüler. livy bu savunmayı ‘zekice’ sözcüğü ile övmektedir.
  
  birkaç gün sonra hannibal virtumviae'deki erzak destek deposuna yürüdü. (konum tam olarak bilinmese de vigevano'ya yakın olabilir) buranın nüfusu kartaca karşıtı galya kabilelerinden oluşmaktaydı. eğitimsiz 35.000 kişiden müteşekkil kalabalık hannibal ile karşılaştı ve kısa içinde, resmi bir teslim anlaşması yapacakları victumviae'ye doğru sürüldüler. garnizon silahlarını hannibal'ın kasabayı harap etmek için sinyal bekleyen adamlarına teslim eder etmez, akla gelebilecek her tür zalimce vahşi aşağılama, şehvet ve tecavüzü işlediler.
  
  “soğuk katlanılamaz derecedeydi” ancak baharın yaklaşmakta olduğu bir zamanda hannibal trebia'nın güneyinden etruria’ ya saldırmayı tasarladı. apeninlerde ordusu kamplarını zapt edemedikleri gökgürültülü fırtınaya maruz kaldılar ve yağmurla kar azalmaya başladığında çadırlarını düzleştirip altlarında durdular. fırtınayı ani başlayan soğuk takip etti. fillerden biri dışında hepsi ve atlardan bir çoğu öldü. 30 iki gün sonra hannibal placentia'ya dönerek kampladı. sempronius konsüllüğünün sonlarında hannibal'la savaşmaya karar vererek onun 3 mil yakınına kamp kurdu.
  
  hanibal'ın ordusu belki yaralılardan ötürü değil ancak güvendiği galyalı müttefikleri nedeniyle 12000 piyade ve 5000 süvariye düştü. ertesi sabah tiberius'un kampına ilerledi, ancak tiberius güçleri onu kamp yerine doğru gerilettiler, hannibal en iri adamlarını merkeze yerleştirerek tiberius'un merkeze yüklenmesini bekledi. günün sonunda çekilmeye başladıklarında hannibal bir kıyım yapma beklentisiyle saldırdı ancak gecenin çökmesi bunu engelledi. her iki tarafın yaralıları birbirine yakın sayıdaydı. konsülün son yılının son çarpışmasıydı, bir yenilgi yılıydı, ancak gelecek yıl olacak kadar felaketlerle dolu bir yıl sayılmazdı.
  
  askeri değerlendirmeler
  ingiliz tarihçi walter raleigh'in değerlendirmesi
  
  “ sempronius'un işlediği her kişinin kaybetmekle cezalandırılmayı hak ettiği üç büyük hata şunlardır: birincisi, afrika fillerine göre daha zayıf bir durumda, kapalı ve engebeli, ağaçlık kendisi için kullanışsız bir alanda muharebe yaptı. ikinci hatası, hannibal'ın kendisi için hazırladığı tuzağa düşmesine neden olan, savaş alanı ve amacına yönelik hiçbir keşif çalışması yapmamış olması. üçüncüsü, piyade neferlerini boş mideler ile trebia ırmağından geçirerek en soğuk ve dondurucu gününde sırılsıklam etti ki, askerleri kol ve ayaklarını kullanmakta bile aciz düşmüşlerdi.
  
  kaynak
• m.ö. 218, soğuk bir aralık ayı.
  
  ticinus muharebesinde pablius scipio ciddi şekilde yaralanmış ve yardıma gelmek üzere yola çıkmış bir diğer konsül olan tiberius sempronius longus'u beklemektedir. istihbarat konusunda oldukça iyi olan hannibal barca, sempronius'un ertesi yıl konsüllüğünün biteceğini biliyordu ve buradan yola çıkarak şöhret elde etmek için bütün fırsatları kullanmaya çalışacağını tahmin ediyordu. sempronius'un bu hırsı, hannibal'in tam da beklediği gibi olacak ve düşmanın hırsını nasıl kullanacağını bilen hannibal'ın ekmeğine yağ sürecekti.
  
  ticinus muharebesi sonrası, trebia nehri'ne gelen hannibal, alanı incelemeye başladı, ağaçsız düz bir alan farketti. ayrıca buradaki nehrin kıyılarında bulunan çalılar ve kamışlar, pusucu birlikleri saklamak için çok idealdi. ağaçsız geniş arazi ise numidyalı süvarilere manevra imkanı verecekti.
  
  pusu planını kardeşi mago barca ile paylaştı. kıdemli askerlerden 200 tane seçtiler ve bu kıdemli askerlerin her birinden birliklerindeki en cesur 10 askeri seçmesini istediler. 1.000 süvari ve 1.000 piyadeden oluşan toplamda 2.000 cesur askerden oluşan bir pusu birliği toplandı. bu askerler nehir yatağındaki çalılık ve kamışların arasında gizlenecekti. şimdi sırada roma'yı buraya çekmek vardı. hannibal, sempronius'un hırsının gözlerini kör ettiğini o kadar iyi biliyordu ki, diğer yaralı konsül olan scipio'nun, sempronius'u uyarmasına rağmen bunda hiç zorlanmadı. sempronius, yaralı scipio'yu yenik bir konsül, kendisini ise bir kurtarıcı olarak görüyordu.
  
  hannibal roma ordusunun kahvaltı zamanını bile biliyordu. bir akşam ordusunu erkenden yatırdı. şafaktan önce gece karanlığında, iyice dinlendiğinden emin olduğu ordusunu uyandırdı. dondurucu bir kış gecesinde hannibal, süvarilerinin bir kısmını trebia nehri'nin karşısına gönderdi ancak bundan önce soğuğa ve suya karşı koruma sağlamak için katı yağ ile atlarını yağladı. süvarilerine, roma ordusunu kahvaltı yapmadan önce taciz etmelerini emretti. tarihçiler için hannibal'ın, sempronius'un bu yemi yutacağını nasıl bildiği şaşkınlık vericidir. scipio'nun uyarılarına rağmen ufak çatışmalar sonrası roma ordusu harekete geçti.
  
  roma'nın ağır süvarileri ve mızlarkçıları nümidyalı hafif süvarileri kovalamaya başladı, arkasından, savaşmak için can atan sempronius, bütün roma ordusunu harekete geçirdi. roma ağır süvarileri kendi piyadelerinden uzaklaşarak nehri geçtiler. arkasından roma piyadeleri nehri geçmeye başladı. o gece yağmur ve sulu kar yağdığı için nehir normalden daha yüksekti, nehirden geçmeye çalışan roma ordusunun vücut sıcaklığı iyice düşmüştü.
  
  polybios'un dediğine göre roma ordusunu gören hannibal ordusunu ovanın yokuş olan bölümüne doğru sürdü. hannibal'ın karşısında kahvaltı yapmamış, dondurucu soğukta nehirden geçmiş ve üstüne bir de yokuş tırmanmak zorunda kalmış yorgun bir roma ordusu vardı.
  
  hannibal ilk olarak roma ordusuna, sayıları 8.000'i bulan yağla kaplı mızrakçı askerlerini ve balearlı sapancıları gönderdi. arkasından 20.000 kadar ispanya, afrika ve kelt topraklarından gelen ağır silahlı piyadelerini yolladı. 10.000 kadar süvariyi de kanatlara yerleştirdi. süvari avantajı yine hannibal'de idi. ayrıca alp inişinden sonra yaklaşık 1 ay dinlendirdiği, sayısının 37'yi bulduğu düşünülen fillerini de süvarilerle birlikte gönderdi.
  
  görsel (kırmızı roma ordusu - mavi hannibal)
  
  sempronius, süvarilerinin numidyalı süvarilere yetişemediğini farkedince, bir başka ölümcül hata olarak süvarilerini geri çağırdı. aç, yorgun ve donmakta olan roma piyadeleri korumasız kaldı. daha savaşa bile girmemiş roma ordusunun savaşmaya hiç gücü kalmamıştı.
  
  bu sırada mago'nun pususu geldi. nehir yatağındaki çalılıklara ve uzun kamışlara gizlenmiş olan mago komutasındaki bin süvari ve bin piyadeden oluşan 2.000 asker, roma ordusunun arkasından çıkarak saldırıya geçti. çaresiz roma ordusu ağır bir yenilgi aldı. o gün roma ordusu kadar olmasa da kartaca ordusu da -özellikle baldırı çıplak biscolata erkeği kelt savaşçılar- soğuktan, zatürreden oldukça etkilenmişti. polybios'a göre hannibal, trebia muharebesi sonrası neredeyse bütün fillerini hastalıktan kaybetmişti.
  
  trebia'da 15.000 kadar roma askerinin öldüğü ve binlercesinin, romanın kelt müttefikleriyle birlikte esir alındığı düşünülüyor. savaş sonrası hannibal'in roma'lı esirlere çok sert davrandığı ancak roma müttefiki kelt esirlere oldukça merhametli davrandığı ve serbest bıraktığı söylenir. elbette bundaki amacı keltler üzerindeki etkisini kendi lehine arttırmaktı.
  
  scipio'yu dinlemeyen hırsına yenik düşmüş sempronius, yenilgi haberinin roma'ya ulaşmaması için bütün iletişim olanaklarını ortadan kaldırdı. her ne kadar rezilliğini roma'nın duymamasını istese de polybios'un dediğine göre kendisini, korkunç bir fırtınanın zaferden alıkoyduğunu roma'ya bildirdi. sempronius'a güvenen roma senatosu, başka kaynaklardan gerçeği öğrendi. dahası, keltlerin de büyük bir bölümü hannibal'e katılmıştı. sempronius'un konsüllüğü utançla sona erse de kendisi hannibal tarafından kurnazca kandırılan ilk roma kumandanıydı.
  
  roma'nın üzerine ölüm gibi çöken hannibal'in bir sonraki büyük zaferi, trasimene gölü muharebesi olacaktı.
  
  (bkz: #151692443)