türk esirleri yunanlılara teslim etmeyen japon

• ruslar ı. dünya savaşı süresince sarıkamış harekâtında ve galiçya cephesinde devam eden büyüklü küçüklü muharebelerde türk ordusu’ndan 65 bin esir ele geçirmişlerdi. türk esirleri hazar denizi’ndeki nargin adası’ndan sibirya’daki krasnoyarsk şehrine kadar oldukça geniş bir coğrafyada dağınık olarak tutulmuşlardı.1
  
  bu esirlerden sadece 50 bini rusya’ya sevk edilmiş, geriye kalanların bir kısmı esir alınır alınmaz ermeniler ve kazaklar tarafından şehit edilmişti. diğer bir kısmı ise yerleşim bölgelerine veya sürekli tutulacakları kamplara götürülürken; açlık, soğuk ve hastalık sebebi ile şehit olmuşlardı. bu askeri esirlerden sadece 20-25 bini kaçarak veya resmi iade ile yurda dönebilmiş geriye kalanlar ise ne yazık ki çok kötü şartlarda vefat etmişti.
  
  savaş sırasında itilaf devletleri yanında yer alan japonya, rusya’daki bolşevik devrimi’nin yol açtığı karışıklıklardan yararlanarak 1918 yılının nisan ayında viladivostok’a asker çıkarmış ve trans-sibirya demiryolu hattı boyunca baykal gölüne kadar olan bölgeye ilerlemişti.2 bolşevikler ise çar yanlısı olan amiral kolçak kuvvetlerine karşı üstünlük kurmaya başlamıştı. bu nedenle esirler, kızıllar ile işbirliği yapma ihtimallerine karşı sibirya’da bulunan kolçak denetimindeki kamplardan viladivostok ve novinikolskussuriysk şehirlerine doğru sevk edilmeye başlanmıştı. böylece kolçak hükümeti esirlerin iaşesinden de kurtulacaktı.3 kolçakların nihai yenilgisi sonucu japonya 4-6 nisan 1920’de viladivostok bölgesini tamamen kontrol altına aldığından bölgede bulunan türk esirlerin kontrolü japonya’ya geçmişti. bu sırada türk esirlerinin bölgeye sevki de devam etmekteydi.4
  
  osmanlı devleti ise bu gelişmeler yaşanırken mondros mütarekesini imzalamış, kendi iç meseleleri ile uğraşmaya başlamıştı. istanbul, itilaf devletleri donanması tarafından işgal edilmiş, yunanlılar izmir’e asker çıkarmış ve anadolu’nun hemen her yerinde işgalci güçler ile türk halkı arasında çatışmalar başlamıştı.
  
  bu buhranlı hava içinde uluslararası arenada inisiyatifini kaybeden osmanlı devleti rusya’da kalan esirleri için istanbul’daki ingiliz fevkalade komiserliği’ne başvurmak zorunda kalmıştı.5
  
  ingiltere osmanlı devleti’nin müracaatına 1919 sonlarına doğru cevap vermiş ve maverayı baykal’daki türk esirlerinin sevk işini japon hükümetinin üstlendiğini belirtmişti. hint okyanusu üzerinden istanbul’a yapılacak seferin masrafları türk hükümeti tarafından karşılanacak, viladivostok’ta toplanan türk esirleri japon vapur şirketi katsuva ile yapılan anlaşma neticesinde tahsis edilen bir vapurla, ağustos veya eylül ayında istanbul’a ulaştırılacaktı. istanbul’a yapılacak bu sevkiyatın masrafı olan 240.000 lira, osmanlı bankasında bulunan ingiliz fevkalade komiserliği hesabına ivedi yatırılarak 22 ekim 1919 tarihli bir yazıyla japonya hükümetine havalesini istemişti.6
  
  osmanlı devleti ne bu yazıya cevap alabilmiş ne de ağustos ve eylül ayları geçmesine rağmen sevkiyat gerçekleştirilmişti. bu işte ingiltere’nin samimi olmadığı ihtimali akla gelirken gerçek çok sonra anlaşıldı. ingiltere, komiserlik namına yatırılan paraya daha dokunmamıştı. ingiltere bir taraftan osmanlı hükümetine esirlerin gönderileceğini taahhüt ederken bir taraftan da bu sevkiyatı mümkün olan en geç zamanda gerçekleştirmek istiyordu.7 ingiltere’nin bu şekilde ikiyüzlü bir politika izlemesinin en önemli nedeni şüphesiz ki milli mücadele hareketiydi. ayrıca 1 kasım 1919’da maraş ingilizlerce işgal edilmiş ve 11 aralık 1919 tarihli ingiliz yüksek komiseri j.e. robeck’in raporunda mustafa kemal başlıca düşman ilan edilerek açık hedef haline getirilmişti. ingiltere, rusya’daki esirlerin türkiye’ye dönmelerini anadolu’da işgallere başlayan itilaf devletlerine dolayısıyla kendilerine karşı tehdit olarak görüyor, bu yüzden de oyalama ve erteleme taktiği uygulamaya koyuyor olmalıydı.
  
  bu bitmek bilmeyen politik hesaplar viladivostok’taki türk esirlerinin bir yıl daha merak ve ıstırap içinde beklemelerine sebep olacaktı. esirler kendilerini almaya gelecek geminin geleceği günü iple çekiyor ve bu gecikmeden ingiltere’yi sorumlu tutuyorlardı. durumun farkında olan esirlerden halil ataman ingiliz politikacı lloyd george için şu cümleleri kuruyordu: “londra’daki alçak mahkemenin pis reisi türk esirlerin memleketlerine dönmelerine müsaade etmiyor. britanya çetesinin baş komitacısı namussuz herif, bir kısmım ihtiyar, zayıf, invalid ve hasta birkaç türk’ten korkmuş olmalı ki bu haksız kararı basıyor ve yollanmamıza mani oluyor.8
  
  paranın gönderilmesinin hemen ardından 1921 yılının şubat ayında japon askeri yetkilileri, türk esirlerini taşımak için heymeymoro (parlak barış) isimli vapuru viladivostok limanına gönderdiler. heymeymoro vapuru 1914’te tezgâhtan çıkmış ve 6000 tonajdı. vapura 1030 kişi binecekti. bunların 12’si türk esirlerinin orada evlendikleri eşleri, geriye kalan 1018’i ise türk esiriydi. vapura kaçak olarak binen tatar gençleri de bulunuyordu.9
  
  artık viladivostok’ta yola çıkış hazırlıkları yapılmaya başlanmıştı. geminin ambarına ranza tertibatı yapılmış. ranzalar 65 cm aralarla üç kat olarak kurulmuş, yatak olarak içi otla doldurulmuş bir çuval konulmuş, bir kişilik torba da yastık olarak kullanılmak üzere verilmiş, ince bir battaniye de esirlere üstlerini örtmesi için yataklara bırakılmıştı. türk esirler aşılanmış, onlara refakat edecek japon askerler de gelmişti.10
  
  japon genelkurmay’ı, türk esirlerine gemiye binmeden önce, gemi içerisinde emir komutanın kendilerine ait olduğunu ve türklerin buna itaat etmesi gerektiğini bildiren bir tezkere yayınlamış ve gemiye binen her esire emirlere itaat edeceklerine dair yemin ettirmişti. tüm dünyaya disiplini ile nam salmış türk ordu mensuplarına bu şekilde bir yemin ettirilmesi halil ataman tarafından da garip karşılanmış, durumdan ingiltere sorumlu görülerek “ne yapsın japonlar, efendileri londra’daki şeytan yuvası, japonlara böyle telkin etmiş olacak” sözleri ile ifade edilmiştir.
  
  esirler, limana kol düzeninde şehrin çeşitli yerlerini selamlayarak, türk bayrağı çekilen gemiye büyük bir disiplin içinde bindiler. viladivostok limanında çinliler, japonlar, amerikalılar, koreliler ve azerilerden oluşan halk topluluğu esirlerin örnek davranışlarını büyük bir ilgi içinde izlediler. türk-tatar müslümanların “anavatan’a bizden selam götürün” diye bağrışmaları ve “selamet! selamet!” sesleri ile heymeymoro 23 şubat 1921’de viladivostok limanından hareket etti.11
  
  heymeymoro vapurunun kaptanı yarbay çomora idi. vapurda ayrıca bir japon yüzbaşı ve bir de doktor binbaşı bulunuyordu. yolculuğun viladivostok’tan istanbul’a kadar 45 günde bitirilmesi planlanmıştı. vapur, hiçbir limana uğramadan süveyş kanalı üzerinden akdeniz’e çıkacak ve doğrudan istanbul’a gidecekti. sadece seylan adası’nın kolombo limanından su almak için duracak, yiyecek olarak ise 50 gr. ekmek ve ölmeyecek kadar pirinç lapası bazen de ince bir dilim balık ve çay verilecekti. bu şekilde 20.000 km’den fazla yol gidilecekti.12
  
  yunanlılar, anadolu’da ı. inönü (10 ocak 1921) ve ıı. inönü muharebelerinde (23 mart 1921) türk ordusu’ndan ağır yenilgi almışlardı. uğradıkları bu yenilgiyi unutturmak için pek çoğu 5-6 yıllık ağır bir esaretten çıkan yorgun ve çoğu hasta türk esirlerini sanki anadolu’daki inönü muharebelerinden alınmış gibi yunan kamuoyunda “türklerden bir gemi dolusu esir aldık” propagandası yapmayı hedefliyordu. bunu gerçekleştirmek pahasına uluslararası antlaşmaların çizdiği sınırları çiğnemek hiç önemli değildi.14 çünkü yunan makamları, türklere karşı uygulayacakları her haksızlığa karşı ingiliz desteğinin arkalarında olduğunun farkındaydılar. halil ataman’ın aktardığı üzere lloyd george’un “ben bu konuda çekimserim. çünkü yunanlılar haklıdır ve yunanlılar anadolu’da üstün kuvvet karşısındadır. yine bunun içindir ki yunanlılar bu işten yerden göğe kadar haklıdırlar.” sözleri bu iddiayı kanıtlar niteliktedir.15
  
  türk esirlerinin kaderi artık japonların elindeydi. japonlar, ya hiçbir insani duyguya uymayan emrivakiye boyun eğip türk esirleri yunanlılara teslim edecekler ya da bu haksızlığa direnip uluslararası protokolleri yerine getirerek vapuru istanbul’a götürüp yolcularını teslim edeceklerdi. bir vapur dolusu yorgun ve hasta savaş malulünü teslim etmenin uluslararası arenada itibarlarını tehlikeye atacağını bilen japonlar ikinci yolu seçerek direnmeye karar verdiler.16
  
  heymeymoro vapuru midilli adası önüne geldikten sonra yunan hükümetini temsilen iki subay ve bir sivil vapura biner. yunanlılar vapurda bulunan esirlerin tamamının kendilerine teslim edilmesini isterler. japon yarbay çomora mert bir askere yakışan bir yanıt verir: “hükümetimden, bu yolcuların hepsini itilaf devletleri işgali altındaki istanbul’daki türk hükümetine teslim etmek emri aldım. elimde bütün devletlerce kabul edilmiş ve imzalanmış bir de protokol var ve bu sebeple size bunları esir veremem.17 bu cevap üzerine yunan heyeti gider. birkaç gün sonra ikinci bir heyet vapura gelir, kaptan çomora’dan aldıkları cevap yine aynıdır: "hayır!" bundan sonrası japon yarbay çomora ve yunan temsilcileri arasında tam bir sinir harbine dönmüştür. yunan heyet gemiye her geldiğinde biraz daha sert ve aksi cevaplar alırken gemiden sinirli ayrılırlar. japon elçiliği de devreye girer ama sonuç yoktur.18 türk esirler ise meraklı ve endişeli şekilde olayları takip ederken, kısıtlı imkânlara ve ağır gemi şartlarına katlanmak zorundadırlar.
  
  yapılan görüşmeler sonuç vermemiştir. yunanlılar gemiye hareket izni vermemekte, japon yarbay da türk esirleri yunan hükümetine teslim etmemekte kararlıdır. 13 nisan 1921 tarihinde geminin midilli’den pire limanına çektirilmesi uygun görülmüştür. böylece türk esirleri için ikinci esaret dönemi başlamıştır. bu uluslararası skandalı çözmek için de diplomatik faaliyetler başlamıştır. yunan hükümetine vapurdaki esirlere muharip unsur olarak bakmanın yanlış olduğunu belirten 14 nisan 1921 tarihli telgrafla uyaran uluslararası kızılhaç teşkilatı’na, 17 nisan 1921’de cevap veren yunan başbakanı gunaris esirlerin istanbul’a nakli konusunda japon hükümeti ile müzakerelerin devam ettiğini belirterek kaçamak ifadeler kullanmıştı.19
  
  pire limanında da yunan hükümeti esirlerin kendilerine iadesini talep ederler. iki küçük rütbeli subaydan oluşan bir heyet, japon yarbay çomora’ya gelir ve esirlerin teslim edilmesini isterler. yarbay çomora askeri görgü kuralları gereği “ benimle konuşacak zatın benim rütbemde bir asker olması lazım” diyerek gemiden kovar. daha sonra gemiye bir yarbay ve bir binbaşıdan oluşan başka bir heyet gelir, kaptan onlara da: “bu vapur japon vapuru ben de bir japon askeriyim. hükümetimden aldığım emir gereği kızılhaç örgütü’nün izin ve itilaf devletlerinin onayı üzerine bu esirleri istanbul’a götürüp türk makamlarına teslim etmekle görevliyim. aynı zamanda bir asker olduğum için bu görevi yerine getirmeye mecburum. yok, yunan hükümeti derse ki bu esirleri sizden alırız; o takdirde önce bizleri sonra da esirleri alırsınız.”
  
  japon gemisi ve mürettebatını esir almanın uluslararası yeni bir krize yol açacağını bilen yunan hükümeti böyle bir şeye cesaret edemese de gayri insani yollara başvurmaktan çekinmez. yunanlılar, hem türkleri hem japonları yıldırmak için gemiye erzak vermezler. ne var ki ne türklerde ne de japonlarda yılgınlıktan eser vardır.20 yarbay çomora “çok ümitliyim yunanlılar sizleri elimizden kolay kolay alamayacaklardır” diye ümit tazelemektedir. türk esirlerin japon yarbay’a güvenleri tamdır. ataman; “…umudumu kırmıyorum, japonlar ayak direyecek ve bizleri yunanlılara vermeyecekler” diyerek yarbay çomora’ya güvenlerini belirtmektedir.21 bu kuvvetli ruh halinin, her geçen gün biraz daha ağırlaşan gemi şartlarında ne kadar daha süreceği belirsizdi.
  
  pire’de türk esirlerin zorla tutulmasının üzerinden 5 ay geçmişti. yapılan müzakereler çıkmaza girmişti. japonlar türkiye’ye götürmek üzere aldıkları esirleri istanbul’a ulaştırmak için direnç gösterirken, yunanlılar heymeymoro vapurunun pire’den ayrılmasına izin vermiyordu. japonlar bu sıkıntılı sürece ve ağır gemi şartlarına dayanamamış, geminin ikinci kaptanı da dâhil çoğu hastalanıp yunan hastanelerine kaldırılmıştı. türk esirleri ise şükürler olsun allah’a, bizden ne hasta var ne ölen. maşallah biz çelikleşmiş adamlarız. neden olmayalım ki, kaderin fırlatıp attığı bizler feleğin öyle işkence tenceresinde piştik ki öyle olur olmaz zor bizleri alt edemez yere vuramaz…” diyorlardı.22
  
  günler peşi sıra geçmekte, geçen her gün türk esirlerinin ümitlerini biraz daha azaltmaktaydı. heymeymoro gemisindeki çileli günlerin sonu gelmezken türk esirleri hayatta kalma savaşı veriyordu. ataman her gün mücadele ettikleri düşmanları “gıdasızlık, havasızlık, hareketsizlik ve ışıksızlık… yurt acısı ve hasreti, ruhi sıkıntı ve ıstırap, yeis ve her türlü mahrumiyet… düşünün bir şilep, onun ambarına arıların kovanından daha sıkışık bir şekilde 1030 kişi istif edilmiş bir haldeyiz şeklinde açıklıyordu.23 bu aşırı kalabalık gemi ambarında yaşamak zorunda kalınmış olunmasının, “yakındakinden nefret” olarak bilinen bir durumu yaratması gayet mümkündür. aynı kişilerle sürekli içi içe kalmaktan kaynaklanan tiksinti, düşmanlık somurtkanlık ve yorgunluk duygusuna sebep olan bu durum esirler arasında ciddi bir olaya yol açmasa da esirleri somurtkan, bunalımlı ve donuk biri olup çıkardı.24
  
  tüm bu olumsuzluklarla ve yokluklarla geçen zaman içinde, yüzbaşılıktan binbaşılığa terfi eden geminin japon doktorunun davranış şekli ve yanlış tedavisi yüzünden, türk esirleri en çok ihtiyaç duydukları zamanda sağlık hizmetinden de mahrum kalmışlardı. heymeymoro gemisindeki esirlerden ihtiyat subayı âdem tahir bey’in hilal-i ahmer (kızılay) ’e yazdığı 22 eylül 1921 tarihli mektupta, japon doktordan açıkça şikâyet ediyordu. sterilize etmediği bir pens ve neşter yüzünden parmağında küçük bir çıban çıkan askerin elinin kesilmiş, küçük bir kesikten bir yüzbaşının ayağı yara olmuştu. zaten kendisi de uzun yıllar sıhhiye dairesinde çalıştığı için pratik bilgisinin biraz (!) zayıf olduğunu esirlere itiraf etmekten çekinmiyordu. belki de tüm bunlardan daha kötü olanı doktorluk ve askerlik ahlakına sığmayacak şekilde doktor binbaşının kendilerine her fırsatta hakaret etmesiydi.25 yarbay çomora, türk esirler için haysiyet mücadelesi verirken geminin doktoru olan japon binbaşının neden böyle davrandığı meçhuldür.
  
  pire’de bu kötü şartlar içinde tutulan türk esirleri kütahya-eskişehir ve sakarya savaşları için gemilerle gönderilen yunan askerlerinin hakaret ve taşkınlıklarına şahit olurlar. vatanlarını korumak için yıllarca savaşan, altı yıllık esaret hayatına katlanan ve memleketlerine kavuşacakları günü heymeymoro gemisinde bekleyen bu insanlar, vatanlarını kirletmeye götürülen bu haçlı güruhunu izlemek zorundaydılar. anadolu’ya gönderilen yunan askerlerinin “gommoti! gommoti!” diye bağırmaları ve kemal’i yakalamaya diye çığlık atmaları türk esirlerini kahretmişse de elleri değnekli, kafaları elleri sarılı ve sedyede yatanların sessizce gelmeleri de o kadar sevindirmişti. bu sayede anadolu’da işlerin iyi gittiğini anlıyorlar ve bir nebze de olsa mutlu oluyorlardı.26
  
  japon yarbay çomora’nın dirayetli duruşu sayesinde türk esirlerini alamayacaklarını anlayan yunanlılar yalan haberler çıkararak heymeymora’daki esirler arasında bulaşıcı hastalık çıktığını iddia ettiler. gazetelerde üç günde bir yayınlanan haberlerde: "limandaki japon vapurunda bulunan türk esirleri arasında sâri hastalık çıkmıştır, dün iki hasta ölüm halinde hastaneye kaldırılmıştır. bunu haber alan hükümet bu esirleri karantina merkezlerine tahliye etmek için hazırlık yapmaktadır." diye propaganda yapan yunan hükümeti karantina merkezine sevk ediyorum bahanesi esirleri tahliye etmeyi umduğu açıktır. haber aynı gün türk esirleri ve japon yarbay çomora tarafından tekzip ettirildi. yarbay çomora ertesi gün yunan hükümetine ağır bir de yazı yazmıştır.
  
  türk esirleri, milletler cemiyetine başvuruda bulunarak heymeymoro’yu incelemek üzere bir sağlık heyetinin gemiye gönderilmesini sağlarlar. 1 ağustos 1921’de incelemelere başlayan heyet üyeleri, gördükleri manzara karşısında şaşkına döner ve üzüntülerini gizleyemezler. muayeneler sonucunda malul sayılan 395 kişi, 6 ağustos 1921’de daha önceden büyük baş hayvan taşımak için kullanılan olympos vapuru27 ile istanbul’a gönderildiler. bu arada sağlıklı olan ve iyi derecede rumca bilen çarkçı yüzbaşı mehmet, kardeşi teğmen ruşen ve izmirli ferit bey gemiye kaçak yollarla binmeyi başarmışlardı.28 heymeymoro yolcularının büyük bir kısmı istanbul’a gönderilmiş olsa da, gemi esareti iyice çekilmez bir hal almaya başlamıştı.
  
  âdem tahir bey yaşadıkları şartları şöyle anlatıyordu: “…tahammülün, sabrın fevkinde bir hal bizi eziyor. havalar soğudu, ambarlarda çeşitli haşerat. pire, tahtakurusu, fare, sivrisinekler bizi güvertede yatmaya mecbur ediyor. kırlangıçlar, ağustos böcekleri bile gemi ambarında uçuşuyorlar. on güne bir verilen kömür zabitanı emanet ettikleri ambara dolduruluyor. artık çıkan tozun yatak ve sandıkları ne hale koyduğunu düşününüz. velhasıl hiçbir dakika rahat ve huzur yoktur. tüm bunlara bir de ailelerimizin ne halde olduğunu düşünmek bizlerin hakkında bir fikir verir.”29
  
  esirlerin bu çileli hayatı yaklaşık iki ay daha devam ettikten sonra taraflar arasında anlaşma sağlanarak 13 nisan 1921’den beri pire’de tutulan türk esirlerinin tarafsız bir ülke arazisine yollanmasına karar verildi. varılan anlaşmaya göre sevk, iskân ve iaşe masraflarını osmanlı devleti karşılayacak, türk kafilesi türk- yunan harbi sonuna kadar italya’nın asinara adasında30 misafir edilecekti.31
  
  heymeymoro ve taşıdığı 620 türk esiri 13 ekim 1921’de pire’den ayrılarak 17 ekim 1921 tarihinde sardunya adası’nın porto torrres limanına vardılar. osmanlı devleti’nin roma büyükelçisinin esirleri karşılamaya gelmemesi ve bu iş için sefaret başkâtibi manyaszade feridun ile kudret beyleri görevlendirmesi osmanlı devleti’nin bu meseleyi ne derece sahiplendiğini gösteriyordu. feridun bey, heymeymoro’ya çıkarak esirlere italyan hükümetinin kendilerini hastalıklı olarak kabul ettikleri için italyan halkının aralarına almak istemediğini bu yüzden ertesi sabah asinara adası’na çıkacaklarını söylemesi ve ertesi gün asinara adasında tekrar ortaya çıkması gazileri şok edecekti. halil ataman ve arkadaşları feridun bey’in hoşgeldiniz bile demeden bu şekilde konuşmasını gayet yakışıksız buldular. oysa japonya’nın roma askeri ataşesi bizzat asinara adasına gelerek türklere ne kadar değer verdiğini gösterecekti.
  
  18 ekim sabahı asinara adası’na varan türk esirleri derme çatma bir iskeleden karaya çıkarlar. viladivostok’tan beri esir türk gazilerinin kaptanlıklarını yapan, onları yunanlılara teslim etmeyen yarbay çomora kader arkadaşlarına hüzünlü bir veda konuşması yaptı:
  
  “arkadaşlar sizi, siz türkleri tanımış olmak benim için hayatım boyunca taşıyacağım çok canlı ve daima yaşayan bir şeref ve iftihar vesilesi olacaktır. siz türkleri tanımış olma fırsatına nail olduğum için çok bahtiyarım. sizlerde çok üstün bir seciye (ahlak) ve karakter, aynı zamanda fazilet gördüm. bu söylediklerim bilmüşahade (gözlemlerime dayanarak) duygularımın kendisidir. işte bu görüşüm bana şu gerçekleri söyletiyor: sizler insanlığın öğüneceği bir üstün insansınız. bütün iyi ve en iyi vasıflar sizdedir. sizle büyük şayanı hürmet bir milletin çocukları olduğunuzu fiilen ispat ettiniz. bu gerçeğin yegâne şahidi benim. sizlerle geçirdiğim tam sekiz aylık mazi, bana çok kıymetli hayati mevzular öğretti. şimdi burada sizleri müjdelemek değil, olanı ve yarınlarda olacağı söylemek istiyorum: yaşamak, var olmak sizin ve siz ayardakilerin hakkıdır. en şayanı hürmet, kendine inanılır, güvenilir, en yüksek ahlaka sahip, yaşamaya en çok layık olan bir milletsiziniz. ve bugün memleketinizin giriştiği mücadele, zaferle sona erecektir. çünkü var olmak ve yaşamak isteyen sizsiniz; türk milletidir. yakından gördüğüm kaypak ve kahpe milletler size dem vuramaz. parlak yarınlar sizindir. sizler sevdiğiniz vatanınıza götüremediğim için çok üzgünüm ve müteessirim. çünkü sizleri bu ıssız, insansız, vahşi ve kötü görünüşlü bir yere indirdik. umarım inşallah, bu yerden de kurtulursunuz. şimdi en iyi dileklerimle hepinizi selamlarım.”33
  
  sekiz buçuk ay süren yiyecek-içecek sıkıntısına ve hastalıklara gemisinin başında türk esirleri ile birlikte dayanan yarbay çomora’nın, türk esirlerine hitaben söylediği yukarıdaki sözleri klasik bir veda konuşması şeklinde değerlendirilmemelidir. yarbay çomora bir tarafta yunan hükümeti’nin haksız uygulamasını görmüş diğer taraftan da hiçbir zorlama ve imkânsızlığa boyun eğmeyen türk esirlerinin sabrına şahit olmuştur. dolayısıyla bu sözler yaklaşık bir yıl boyunca olayların merkezinde olan bir askerin görüşleridir.
  
  yarbay çomora bu konuşmadan sonra tüm esirlerin ellerini teker teker samimi bir şekilde sıkarken gözyaşlarını tutamamıştı. türk esirler kumlar üzerindeki ağırlıklarını sırtlarken, onları sekiz buçuk ay misafir eden heymeymoro gemisi ıssızlığı yararak denizleri titreten sesiyle yolcularını selamlıyordu.
  
  yarbay çomora, mert bir askere yakışan şekilde aldığı görevi yerine getirmek için üstün fedakârlık ve başarı göstermiş, istanbul’a götürmek üzere kendisine emanet edilen türk esirlerini yunanistan’a teslim etmemiş, tüm ısrarlara şiddetle karşılık vererek ve adı konulmayan gönül bağının temellerini atmıştır. yarbay çomora, yunanlılara diplomatik bir ders vermiş ve mümkün olan seçenekleri zorlayarak esirlerden bir kısmı istanbul’a ulaştırılmasını sağlamış, diğer bir kısmına da istiklal harbi’nin sonuna kadar tutulacakları asinara adasına götürmüştür. heymeymoro gemisinin pire önlerinde alıkonulduğu ilk günden itibaren yunanlıların haksız talep ve dayatmalarına karşı onur ve haysiyet mücadelesi veren yarbay çomora, 1030 türkün hayatını kurtarmıştır.
  
  onun üstün çabası olmasaydı esirlerimiz ya yunan esir kamplarında şehit olur ya da milleti tespit edilemeyen bir geminin torpili ile denizin derinliklerinde kaybolurlardı.
  
  yarbay çomora’nın bağlı olduğu japon devleti’nden emir almadan ve devletinin desteğini hissetmeden böyle direnmesi şüphesiz beklenemez. bu insani yardım faaliyetini japonlar büyük bir görev bilinci ile esirlerimize sahip çıkarak geçmişte olduğu gibi türk-japon dostluğunun en güzel örneğini sunmuşlardı. dönemin süper güçleri tarafından anadolu’nun parsel parsel paylaşıldığı tarihlerde uzak doğu’nun süper güç adayı japonya, ordumuzun sakarya nehri’nin kıyılarına çekildiği kurtuluş savaşı’nın en karanlık günlerinde, esirlerimizin istanbul’a ulaşması bir nebze olsun sevinç kaynağı olmuştur. tıpkı ertuğrul faciasından kurtulanları istanbul’a götürdükleri gibi…
  
  asinara adası’na yerleşen türk esirlerine gelince… sibirya’nın soğuğunda esir kamplarında açlık ve her türlü sefaletin içinde ölüm kalım savaşı veren türk esirlerini asinara adasında da sıcak, susuzluk, hastalık ve kötü yaşam şartları bekliyordu. italyanların ağır suçlular için sürgün ve salgın hastalıklar için de karantina merkezi olarak kullandıkları bu adada yetişen sebze, meyve et ve süt ürünleri ülkeye sokulmuyordu. denizde köpek balıkları, karada ise zehirli yılanlarla kuşatılan esir gazilerimiz buraya sekiz ay kadar katlanmak zorundaydılar. ne yazık ki bazıları vatan toprağının kokusunu alacak kadar memlekete yaklaşmalarına rağmen yılan sokması ve hastalık yüzünden asinara adasında şahadet şerbetini içmiş, adaya defnedilmiştir. nihayet milletler cemiyet ve türk kızılay’ının çalışmalarıyla 19 haziran 1922 tarihinde ümit vapuru ile istanbul’a doğru yola çıktılar. 25 haziran 1922’de yedi buçuk yıllık esaret hayatı bitmiş, sırada fazlası ile özgürlüğü anavatanda kucaklamak kalmıştı.
  
  kaynak
  
  dipnot
  
  1 rusya tarafından esir alınmış türk askerlerinin sayıları ile ilgi ayrıntılı bilgi için bknz.cemil kutlu, 1.dünya savaşı’nda rusya’daki türk esirleri ve bunların yurda döndürülme faaliyetleri ( yayınlanmamış doktora tezi) erzurum,1993. cemalettin taşkıran, ana ben ölmedim, istanbul, 2001.
  
  2 edwart hallet carr, sovyet rusya tarihi, bolşevik devrimi, 1, 1917-1923 çev. orhan suda, istanbul: metşs yayınları,1989, s.242.
  
  3 halil ataman, esaret yılları ( yay. hz. ferhat ecer) istanbul,1990,165.
  
  4 cemil kutlu, “vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk” türk dünyası araştırmaları 128(1997)s.212.
  
  5 age. 213 osmanlı devleti, esirlerin sevki müracaat ettiği bir diğer kurumda uluslararası kızılhaç teşkilatı’dır. bknz:serpil sürmeli, “vladivostok’tan asinara adası’na türk esirler” atatürk araştırmaları dergisi, cilt:4, sayı:3,2005,s.3.
  
  6 serpil sürmeli, “vladivostok’tan asinara adası’na türk esirler, 3.
  
  7 cemil turan, vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk,4.
  
  8 halil ataman, esaret yılları, 220.
  
  9 halil ataman, esaret yılları, 226.
  
  10 cemalettin taşkıran, ana ben ölmedim,231.
  
  11 halil ataman, esaret yılları,226.
  
  12 cemalettin taşkıran, ana ben ölmedim,231.
  
  13 halil ataman s. 251. serpil sürmeli “vladivostok’tan asinara adası’na türk esirler, 6
  
  14 cemil kutlu, vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk,218
  
  15 halil ataman, esaret yılları, 263
  
  16 cemil kutlu, vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk,218.
  
  17 halil ataman, esaret yılları, 252
  
  18 cemalettin taşkıran, ana ben ölmedim,232.
  
  19 cemil kutlu, vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk ,218.
  
  20 cemalettin taşkıran, ana ben ölmedim,232.
  
  21 halil ataman, esaret yılları.256.
  
  22 a.g.e s.264.
  
  23 a.g.e s.265.
  
  24 yücel yanıkdağ, millete deva olmak, tarih vakfı yayınları,2014, s.32.
  
  25 türk kızılay arşivi, k.570 b.234.
  
  26 halil ataman, esaret yılları, 257. cemil kutlu, vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk,219.
  
  27 esirlerin içini temizleyerek yerleştikleri bu vapur hakkında halil ataman şu ifadeleri kullanmaktadır: “ bu küçük demir tekne… suyun içinde oynayıp duruyor… büyük baş hayvan taşımaya tahsis edilmiş, devamlı bu iş için kullanıldığından her tarafı; duvarları bile hayvan pisliği ile dolu. melun yunan gâvuru, sağlam bir vapur verecek değil ya, elbet elimde bu var diyecek. bereket versin ortalık yaz günü, herkes sıkışık da olsa güvertede açıkta ayakta gidebilir. halil ataman, esaret yılları.268.
  
  28 halil ataman, esaret yılları, 269.
  
  29 türk kızılay arşivi, k.570 b.234.
  
  30 sardunya adası’nın kuzeybatısında ve korsika adası’nın güneybatısında yer alan adanın en geniş yeri 20 km. dir, hiçbir su kaynağı olmamakla birlikte bitki örtüsü makiliktir.
  
  31 cemil kutlu, vladivostok’tan asinara hattında 1030 türk,220.
  
  32 halil ataman, esaret yılları, 222.
  
  33 halil ataman, esaret yılları,281-282.