yapım eki

• turkcemizin olmazsa olmazi, zenginlik kaynaklarindan baslicasi olan sondan ekleyip turetme cilginliginin en girift noktasindaki eklerin genel adidir.
  
  bu eklerimizin, eklendigi sozcugun kendisi ile olan anlam iliskisini kopartmadan yeni bir kelime yaratma gibi felsefi yonu agir basan bir misyonu vardir.
  
  hadi deneyelim; kurmak fiilinin kokune -ban ekini ekledik mesela kurban oldu. kurmak yeri geldiginde birlestirmek monte etmek anlamindayken kurbanda bir canli vucudunun iki kisminin birbirinden ayrilmasi soz konusu.
  
  demekki hemen atlamamak lazimmis. turkcemizin ufak tefek oyunlarina kanmamak lazimmis, zaten kurban da arapca kokenli sozcuk oldugundan kafaya takmamak lazimmis. kur fiil kokune aslanlar gibi -gu ekimizi ekleyelim de sorun cozulsun: kurgu. bakin o olur mesela. kurgu, bir şeyin zembereğini kurmak için kullanılan araçtir, bir nevi anahtardir. fiil kokunden isim olmustur.
  
  bu sekilde kök ve gövdelerden yeni anlamda sözcükler yapan yapim eklerimiz goruldugu uzere sözcüğün anlamını değiştirdiği gibi türünü de değiştirebilmektedir. bu hunere gore yapim eklerini inceleyecek olursak karsimiza isimden isim yapan ekler, isimden fiil yapan ekler, fiilden isim yapan ekler, fiilden fiil yapan ekler seklinde ana basliklar cikacagini goruruz.
  
  sirasiyla bakalim; isimden isim yapan ekler, isim soylu sözcüklerin üzerine gelerek onlardan tekrar isim soylu sözcük türeten ek türlerine verilen addır.
  
  mesela;
  zeytini yeriz, zeytinlikte zeyin agaclari vardir. -lik ekimiz isimden isim yapmistir.
  yemege tuz dokersek yemek tuzlu olur. -li ekimiz isimden isim yapmistir.
  ormanda agaclar vardir, biz ormani yakinca agacsiz kalan, nefessiz kalan bizim dunyamizdir. -siz ekimiz isimden isim yapmistir ve -li ekinin de olumsuzudur.
  uyku gereklidir, yararlidir; ama uykucu insanlar zarar verirler, gereksizdirler. -cu ekimiz daha once de yapim eki alip fiilden isim olmus bir kelimemize eklenip yeni bir isim olmustur.
  insan, insanca yasamayi ister. -ce ekimiz bakin ne kadar yarasma anlami katmis gordunuz mu. yoksa bu dunyada bir tek akilli biz insanoglu mu var saniyordunuz? yoksa siz hala...
  yollar, yaninda yoldasin olmadan bitmek bilmiyor. -das ekimiz biraz sakincali bir isim yaratmis burada, kusura bakmayin.
  gogun gurlemesiyle cikan gurultuden once simsek cakmisti, ortalik aydinlanmisti. -ti ekimiz doga ile yapilan benzetmelerle olusturulan seslere eklenmeyi pek sever. fisilti, ugultu, pirilti, ...
  
  isimden fiil yapan ekler isimlerin üzerine gelerek onlardan fiil yapmaya yarayan eklerdir. bir cok dilin iki kelime ile eyleme cevirdigi ozunde isim olan hallere yine tek kelimeyle girmemizi saglarlar. cok islevseldirler.
  
  mesela;
  hasta olabilirsiniz ama hastalanabilirsiniz de. sol kanattan orta yapacaginiza, sol kanattan ortalayabilirsiniz. dunden bugune daha iyi olabileceginiz gibi, dunden bugune iyilesebilirsiniz. param az kaldi yerinde param azaldi, kan akiyor yerine kaniyor demenize de hic gerek kalmaz umarim hayat boyunca.
  
  fiilden isim yapan ekler eylemlerin üzerine gelerek onlardan isimler türeten eklerdir. bugun karmam ne zaman beliricek diye bekleyebiliyorsak iste bu tur yapim ekleri bunun sorumlusudur. yok yok, bu olmadi, o bir felsefeden etkilenilmis de mi girmis dilimize acaba, nasil olmus, neyse sapmayalim konumuzdan, felsefisini sallayin karmak fiili pekala karma ismine -me yapim eki sayesinde donusur. cocuklara vurulan asidir, karma asi. ayrica o pek bir guldugumuz oturgac, goturgec gibi kelimeleri yaratan adi ek de bu tur bir ektir. gerci neden suzgece, solungaca, utangaca gulmuyoruz; yakinda onlara da gulmeyiz umarim.
  
  - suzgec ne olum filtre desene suna!
  
  isin daha da garibi bu gulunen kelimelerimiz aslinda yoklar bile.
  
  - oturgac degil olum o oturak, fransizca'dan araklayip tabure demek yerine ya da rumca'dan yuzyillardir beraber yasiyor olmamizin etkisiyle dilimizin alistigi haliyle iskemle yerine oturak var mis gibi. oturgac nereden cikti. hem oturak diye bir de ordek turu varmis. o konuyu cok desmeyelim.
  
  - goturgec degil olum o en saf haliyle, tasit. tasimaktan tasit. fiilmis isim olmus. ayrica vesait vasitanin coguludur. arapcadir. akbil'de aktarma ciktigindan beri hep cogul olarak hukum surmektedir.
  
  konu degismeden fiilden isim yapan eklere hizla ornekler verelim ve gecelim. bakmaktan bakis, ucurmaktan ucurum, yazmaktan yazi, olmaktan olanak seklinde binlerce ornek mevcuttur.
  
  son olarak da fiillerin eylemlerin üzerine gelerek onlardan tekrar fiiller türeten eklerimiz vardir. fiilden fiil yapan eklerdirler. modasi gecmis bir samata olarak algilayiniz ama yilmaktan, yildirmaktan yildo olmaz ama kopmaktan cok net bir koparmak cikar, yani yildodan. gormekten gorulmek, bakmaktan bakinmak, okumaktan okutmak, pismekten pisirmek ve garip bir sekilde gitmekten gidermek gibi ornekler verilebilir.
  
  son bir ornek olarak saldirmak diyecektim. kafam allak bullak oldu. simdi; salmak, saldim cayira mevlam kayira seklinde bir serbest birakma anlami tasiyor. sal tek basina gemidir diyelim. salinmak serbest ve uyumlu hareketler yapmak. saldirmak tipki yapmaktan yaptirmak, sarmaktan sardirmak gibi salmaktan saldirmak olmus mudur, emin olamadim. kopegimi ustunuze salarsam ne yapar kopegim size, evet bildiniz, muhtemelen saldirir. tamam cozdum ben bu olayi.
  
  son dakika golu: saldirmak kelimesi bir geminin kalkmak icin yelken acip, basini gidecegi yone cevirmesi eylemiymis ayni zamanda. bu durumda sal, salmak, saldirmak vb. kisir donguler yok olmamistir. yapim ekleri ne kadar cetrefilli, eglenceli ve zeka gelistirici bir ozelligiymis turkcemizin. hayret.
• eklendikleri kelimeye bitişik ve kesme işaretsiz yazılırlar.
• yapım eki'ndeki -ım yapım ekidir örneğin. inanılmaz bir şey, sürprizlerle dolu.
• bunların içinde bir grup var. -lı, -li, -lu, -lü ekleri. sözlükte en çok yazım hatası yapılan konu sanırım.
  evli, ankaralı, muşlu, güllü gibi yazılır. yapım eki olduğu için kelimeden ayrılmaz.
  
  (ara: galatasaray lı)
  (ara: fenerbahçe li)
  (ara: beşiktaş lı)
  (ara: ankara lı)
  (ara: istanbul lu)
• ''özel isimlere getirilen yapım ekinden hemen sonra gelen çekim ekleri^* tırnakla ayrılmaz.''
  örneğin türkçe'nin değil, türkçenin. sade sayılabilecek bir kural olduğu halde biz türkler yazıcı değil sözelci olduğumuzdan biri de bensem en okumuşlarımız dahil zorlanıyoruz.
  
  yapım ekiyle oluşturulduğuna göre dil ve ulus sözcüklerinin aldığı çekim eklerinin kesme işaretsiz yazılması büyük kolaylık. kesme işareti^* ve olur olmaz büyük harf kullanımı türk kültüründe minyatür resmi mantığının bir uzantısı gibi; hakkıyla veya dalkavukça yapılan bir saygı göstergesi.
  
  (bkz: muratça), ırazca
  (bkz: ca ce yapım eki)
  (bkz: isimden isim yapan ekler)
  (bkz: fiilimsi)
  (bkz: isim-fiil)
  (bkz: çıktı/@ibisile), girdi, alındı
• scrabbleda çekim eklerinin aksine, daha önce yazılmış bir sözcüğe eklenebilen eklerdir.
• swiftkey klavyenin önerirken zorlandığı öz dilimizdeki en büyük dil bilgisi kuralıdır.
• turkcede cok kullanilan yapim eklerinin sayisi 120 civarindadir ama daha nadir olanlari da hesaba katildiginda bu sayinin 480'i buldugunu duymu$tum.
• turkcenin yapi ta$idir.
  
  osmanlica ozentilisi kimseler sevmedigi halde, mu-bilmemne, ne-bi$i turkce degillerdir. zira turkcede boyle ekler bulunmamaktadir ve zaten turkce bukumlu bir dil degildir.
  
  sozcukler arapcadan gelince turkceymis de, ingilizceden fransizcadan gelince yabanci kokenliymi$ gibi davraniliyor, inanilmaz.
• fiilden ya da isimden başka bir fiil ya da isim üretiminde kullanılan ekler.
  
  fiilden isim türeten ekler : -an -ası -mez -ar -dik -ecek -miş -gi -gac -amak -enek