iskoç aydınlanması

• 18. yüzyılda, özellikle de 1730 ile 1790 arasında iskoçya'da ortaya çıkmış hareket. farklı düşünsel konumların birleştiği bir çatı, bir akım, bir duruş. aydınlanma geleneği içinde daha muhafazakar ve aklın gücüne karşı nispeten daha eleştirel bir tutumu vardır iskoç aydınlamasının. üç ana alan, iskoç aydınlanmasının karakteristiğini anlamak açısından kritiktir: tarih, ekonomi ve ahlak felsefesi. bu alanlardan hareketle iskoç aydınlanmasının kimi özelliklerini aktaralım:
  
  1. rasyonalizm karşıtlığı
  2. "deneyim"e verilen önem
  3. şüphecilik
  4. gelenek vurgusu
  5. sosyal evrim anlayışı
  
  şimdi de iskoç aydınlanma gücünün ilk onbirini sayalım:
  
  1. francis hutcheson
  2. adam smith
  3. thomas reid
  4. john millar
  5. adam ferguson
  6. dugald stewart
  7. william robertson
  8. david hume
  9. james anderson
  10. lord kames (türkiye'de yaşasaydı bu adamla ilgili " kames topsun olm eki eki eki" diye zibilyon tane espri yapılırdı, buna çok eminim. henry home ismiyle de bilinir bu üstad, diyerek bu tehlikenin önüne geçelim.)
  11. robert burns
  
  biraz daha derin malumat için: ahmet çiğdem, aydınlanma düşüncesi, iletişim yayınları, 1999.
  ayrıca hasan yücel başdemir, "iskoç aydınlanma etiği: hutcheson, smith ve hume", s. 27-44, liberal düşünce, no. 37, kış 2005.
  
  ampul abi diyor ki: "ukteyi atomic punk diye biri 08.11.2007 20:41 civarinda vermi$. bir de not du$mu$, demi$ ki, yok efendime soyleyeyim bir laflar, 'adam smith? david hume?' demeler. yazik."
• sosyal evrim anlayışı 4 basamakta sırasıyla:
  
  avcılık
  hayvancılık
  yetiştiricilik
  ticaret
  
  ahlaki açıdan ise vahşilikten barbarlığa oradan da medeniyete evrilen bir süreç öngörülüyor.
• bütün batı aydınlanmasına ön ayak oldu. bilim ve bilimsel düşünce bu sayede gelişti.
• amerika birleşik devletleri'ni anayasasından, ekonomik sistemine kadar derinden etkilemiş, iskoçya'nın 18. yüzyıldaki entelektüel kazanımlarını ifade eden süreçtir.
  
  17. yüzyılda dinerki, şarki ve cenubi avrupa memleketlerinde nasıl güçlüydü ise iskoçya'da da o kadar güçlüdür. blasfemi ciddi bir suçtur ve iskoçya parlamentosu'nda "act against blasphemy 1661" adlı bir yasa mevcuttur. blasfemi yasasının aldığı bir can ise thomas aikenhead'dir, aikenhead henüz 20 yaşında iken asılmıştır. neyse ki aikenhead, adada bu suçtan asılan son kişi olmuştur. zira iskoçya yeni bir süreci kucaklıyordur: iskoç aydınlanması.
  
  iskoç aydınlanmasının en iyi bilinen figürleri arasında david hume, james watt,
  francis hutcheson, adam smith, james clerk maxwell, kelvin gibi entelektüeller vardır. hareketin çok boyutlu yönü buradan anlaşılabilir. modern buhar makinesinin mucidi watt, elektromanyetizma teorisiyle öne çıkan maxwell, modern ekonominin babası adam smith, david hume gibi büyük bir filozof: hepsi iskoç aydınlanmasının birer parçasıdır.
  
  özellikle hume, felsefesi ile öyle büyük bir etki bırakacaktır ki utilitaryanizmin kurucusu bentham'ı ve mill gibi liberalizmin mühim bir öncüsünü, kant gibi dev bir düşünürü etkileyecek, adeta domino taşı etkisi ile kendisinden sonra gelecek pek çok yabancı aydınlanma figürlerine de tesir edecektir.
  
  iskoçya'daki aydınlanma hareketinin abd'yi etkilemesinde ise yapılan göçler ve benjamin franklin rol oynamıştır. zira franklin iskoç filozoflarıyla tanışmış ve yeni nesil amerikalıların britanya'da eğitim görmesine yardımcı olmuştur.
  
  dahası, federal cumhuriyet için plan, hume'un önerisi üzerine yazılmıştır. smith'in the wealth of nations'ı ile "ticaret ve özgürlük" tezi ortaya atılmış, böylece iskoç aydınlanması abd anayasasının yapımına ve amerikan ulus inşasına doğrudan sağlam bir zemin hazırlamıştır. (bkz)
  
  buna ek olarak, entelektüel seçkinlerin buluştuğu mason localarının iskoçya'daki aydınlanma dönemi ile paralel olarak sıra dışı bir gelişim gösterdiği görülebilir. iskoç riti mason ritleri arasında önemli bir yere sahiptir. ne var ki kitaplarında kendilerini eski bir monarklığın üyeleri gibi göstermek için kullanacakları düşünülen bazı uydurma hikayeler (kral ii. charles'ın mason olduğu uydurması gibi) akademiden tepki alacaktır.
  
  "iskoç aydınlanması neden bu kadar başarılı oldu?" sorusunun cevabı ise dini faktörler olabilir.
  
  protestanlar, katoliklere göre avantajlıdır. max weber'in die protestantische ethik und der geist des kapitalismus adlı eserini bilmeyen yoktur. buna ek olarak, protestanlarda okur yazarlık halk tabanının geneline cinsiyetten ve meslek grubundan bağımsız olarak daha erken yayılmıştır. bu da bir nevi iskoç aydınlanmasının hızına katalizör olmuştur.
• iskoç aydınlanmasının tarihinde francis hutcheson’un (1694-1746) etik tartışmalarının önemli bir yeri bulunmaktadır. ondan etkilenerek david hume (1711-1776), etik üzerine düşünmeyi derinleştiren isim olmuştur. hume, etik üzerine felsefi bir soruşturma yürütmesi kadar, onu dinin gelişimi ve toplumun tarihsel ilerlemesiyle ilişkili bir biçimde ele alarak ahlak teorisi ile toplum teorisi arasındaki bağlantıları tesis etmesi bakımından, iskoç aydınlanmasının ve belki de kıta düşüncesinin en etkili ve önemli isimlerinden birisi olmuştur. bu dönemde iskoçya’da ticaret ve sanayinin gittikçe yayılması ile birlikte yoğun ve hızlı bir toplumsal değişme yaşanmakta ve geleneksel toplumun yeni bir biçim alması gerçekleşmekteydi. dolayısıyla toplumsal düzen ve geleneksel ahlak sarsılmakta ve piyasanın bencilliği ve buna yol açan insan davranışları hakkında gittikçe endişeler ortaya çıkmaktaydı. eskinin uyumlu toplumsal yapısı yaşanan değişimlerle ciddi bozulmalara uğramaktaydı ve yeni toplumun adalet ve ahlakı geçerli kılıp kılmayacağı tartışılmaktaydı.