• marmara üniversitesi, bilgi ve belge yönetimi bölümünde okutulan ders. amacı osmanlı devlet teşkilatlanmasını öğrenerek belgelerin çözümlenme ve arşivlenme mantığını kavramaktır.
  • hükümet (divan-ı hümayun)

    devlet erkanı burada toplandırdı.fatih'den itibaren önemi arttı.16. yy dan itibaren istikrarı bozulup sadrazam sürekli değişti.17. yy ın ortalarında hükümet için yeni bir saray yapıldı.buraya daha sonra bab-ı ali dendi.

    divan toplantıları

    1475'den sonra fatih divan başkanlığını sadrazama bıraktı.sultan da toplantıları yukarıdaki bölmeden izlemeye başladı.1454'e kadar her gün, sonrasında haftada 4 gün toplanırdı.18. yy da ise idari işlevini kaybetti.

    a) ikindi dîvânı
    veziri azamın kendi sarayında ikindi vakti toplattığı divandır.daha az önemli konular konuşulur.17. yy den önemi arttı ve 1654'de veziri azam'a ayrı saray yapıldı.

    b) galebe divanı
    kapıkulu ocaklarına maaş verilmesi ve elçi kabülü için toplanırdı.yeniçeriağası ve maiyeti gelip törenle yemek yenirdi.

    c) ayak divanı
    olağanüstü durumlarda acil işlerin konuşulduğu divandır.padişah katıldığında diğer herkes ayakta dururdu.

    divan üyeleri

    • veziriazam: sultanın mutlak vekili olup adli ve mali konularda yetkisini defterdar ve kadıasker ile paylaşır.
    • vezirler: başta sayısı 1 iken sonradan artmıştır.devlet konularında yardımcı olurlar.
    • kadıaskerler: başta sayısı 1 iken 1480'den sonra 2'e çıktı: anadolu ve rumeli kadıaskerleri.rumeli kadıaskerleri rütbece üsttedir.yargı işlerine bakarlar.
    • defterdarlar: mali işlerden sorumlular.
    • nişancı: divandaki yazışmalar, tahrir işleri ve tuğra çekme işine bakar.zaman içinde örfi hukuk un başı haline geldi.

    divan bürokrasisi

    1- reisü'l küttap
    divan'daki katiplerin başıdır.evrakları düzenler.17. yy ın ortalarından itibaren elçileri kabul etmiş ve hariciye nazırlığı haline gelmiştir.
    - amedci (amedi) kalemi
    reisü'l küttap'ın özel kalemidir.emrinde kâtipler bulunur.evraklar, yazışmalar, şifre çözme, mektup görevleri arasındadır.

    2- tezkireciler
    büyük ve küçük tezkireci olarak iki tane var, nişancının sekreterleridir.sadrazamın iki yanında durarak gündem konularını okurlar.

    3- çavuşbaşı ve çavuşlar
    çavuşbaşı ve onun emrindeki çavuşlar, dîvânın kararlanın
    uygulanmasından sorumludurlar.ayrıca divan düzenini sağlamakla da görevlidirler.

    4- kapıcıbaşı ve kapıcılar kethüdası
    kapıcıbaşılar, saraydaki kapıcıların âmirleri olup sarayın muteber hizmetlilerindenidiler.sonraları vezir olanlar da vardır.önceleri sadaret mührünü yeni sadrazama onlar götürürlerdi.

    5- katipler
    divan ve hazine katipleri olarak ikiye ayrılırlar. divan katipleri fetva, ferman ve beratları yazıya geçirir.hazine katipleri ise mali notları siyakat adlı teknikle yazarak gizliliği sağlarlardı.
    6- divan tercümanları
    yabancı mektupları vs çevirirlerdi.

    divan kalemleri

    alınan kararların uygulanmasında ve kayıtlarının tutulmasında görevlidirler.

    1- beylikçi kalemi (dîvân kalemi)
    alınan kararları tutan, müzakere edilen evrakları gerekli yerlere ulaştıran bürodur.barış antlaşması imzalama gibi şler ve hattı hümayum gibi emirleri hazırlardı.

    2- tahvil kalemi
    beylerbeyi, sancakbeyi gibi önemli memurların tayin ve terfi evraklarını muhafaza eder.bunlarla ilgili tevcih ve beratları da bunlar hazırlarlardı.

    3- rüus kalemi
    yüksek dereceli memurlar dışındaki tüm memurların atama ve tevcih işlerini yürütür, beratlarını hazırlardı.

    askeri teşkilat

    osmanlı ordusu: merkez kuvvetleri: yeniçeri, cebeci, topçu, top arabacı, humbaracı, lağımcı, süvari, silahdar, sipahiler, sağ sol ulufeciler, sağ sol garipler.
    eyalet kuvvetleri: yaya müsellem, tımarlı sipahiler, akıncılar, kale muhafızları, yardımcı kuvvetler.

    1) merkez kuvvetler (kapıkulu ordusu): doğrudan padişaha bağlı ordudur.

    a) acemi ocağı: yeniçeri ocağına asker yetiştirmek için 1. murat döneminde kurulmuştur.esir hristiyan çocukları eğitilir.23 yaşında yeniçeri olurlar, yahudiler sisteme dahil değildir.

    • 3 şekilde üye alınır; pençik (esirlerin beşte biri), devşirme yoluyla, kapıkulu askerlerinin çocukları (kuloğlu)

    b) yeniçeri ocağı: padişahın merkezi otoritesini teşkil ederler. avrupanın ilk daimi ordusudur.

    • yeniçeri taburuna "orta", orta komutanına " çorbacı" denir.askerler 3 ayda bir ulufe, hünkar değiştiğinde cülus bahşişi alırlar.

    • 3. selim döneminde yerlerine nizam-ı cedit kuruldu ancak isyan çıkarıp hünkarı devirdiler.

    b) cebeci ocağı: silahların bakım ve korunmasından sorumlu, başları cebecibaşı'dır.

    ç) topçu ocağı: top döküm ve kullanılmasından sorumlu, başları topçubaşı'dır.

    d) kapıkulu sipahileri: seferde hünkara eşlik eder, tuğ ve silahları korurlardı.çerilerden mevkice yüksektirler.

    e) diğer sınıflar: bomba yapıp kullanan humbaracı ocağı, kale kuşatmalarında tünel kazan lağımcı ocağı, topların sefer alanına taşınmasından sorumlu top arabacılar ocağı.

    2) eyalet kuvvetleri

    a) yaya ve müsellemler: osm'nın ilk düzenli ordusudur. sefer sırasında sefere katılır sefer dışında ise kendısıne verilen toprakla uğraşırlar.zamanla geri planda çalıştılar.nakliye, madencilik..

    b) tımarlı sipahiler: sefer dışında toprakla uğraşır, sefer zamanı sancakbeyi liderliğinde savaşa katılırlardı.

    c) akıncı ocağı: sınır güvenliği,keşif,ani baskınlardan sorumlu olup maaş almazlar, ganimetle geçinirler. vergiden muaftırlar.

    ç) deliler: ön safta savaşırlar.

    d) kale muhafızları: azaplar, önceleri ön safta savaşırken sonradan kale muhafızlığına getirildiler.

    e) yardımcı kuvvetler: kırım hanlığı, eflak boğdan erdel voyvodalıkları orduları.

    f) geri hizmetlerde çalışanlar: tatarlar, yörükler, voynuklar, derbentçiler, köprücüler, martaloslar.

    • 19. yy osmanlı ordusu: nizamıcedid, sekbanıcedid, eşkinci ocağı, asakiri mansure-i muhammediye... avrupa orduları örnek alınarak kurulmuştr.

    donanma: ilk osmanlı donanması karesi beyliğinden kazanıldı.osm. kaptanı deryası aynı zamanda cezayir beylerbeyidir.yavuz zamanında mısırın alınmasıyla daha sağlam bir donanma kurmak için adımlar atıldı. gedik ahmet paşa kırımı aldı otrantoya da çıkarma yaptı. 3.selim zamanında umuri bahriye nezareti kuruldu 2. mahmud zamanında ise mahmudiye kalyonu, 2. abdulhamit zamanında ise hamidiye kruvazörü yapıldı.

    maliye teşkilatı

    ilk maliye teşkilatı 1. murad zamanında kara halil ve kara rüstemin gayretleriyle yapılmıştır. hududun genişlemesiyle gelir gider miktar ve türü de artmıştır.

    1) maliye bürokrarisi

    a) baş muhasebe: .baş defterdarın muavini olup saray başta olmak üzere bütün devlet dairelerinin gelirleriyle masraf hesaplarını tutan mali kanun hazırlayan bir nevi sayıştay vazifesi gören mühim dairedir.

    b) başbaki kulu: hazinenin alacaklarını takip ederlerdi. baş defterdarlığa bağlı idi.

    c) cizye baş bakıkulu: cizye dolayısıyla hazineye borcu olanları takip ederdi.

    d) veznedarbaşı: hazineye ait paranın tahsilatı ve ödeme işlemleriyle ilgilenir.

    e) sergi nazırı: hazine işlemlerinin defterini tutar.

    2) defterdar kapısı

    defterdarlığa ait bütün kayıtların saklanıp muhafaza edildiği yerdir.bu kapıdaki kalemler;
    - maliye kalemi: mali yazışmalar yönetilir.
    - ruznamçe kalemi: hazinenin bütün gelir ve giderleri yönetilir.
    - tarihçi kalemi: maliye kaleminden çıkan evraklara tarih koyar.

    3) hazine
    a) dış hazine: devletin esas hazinesidir.gelirler burda toplanır, sorumlusu defterdardır.
    b) iç hazine: padişahın özel hazinesidir.

    osmanlı ilmiye ve adliye teşkilatı

    1) hukuksal gelişim

    • temeli şer'i ve örfi hukuka dayanır.ilk mühim kanunname fatih kanunnamesidir.ebu suud efendi örfi olan bazı hususları şeri bir temele oturtma konusunda çalışmalar yapmıştır.ademi merkeziyetçilik uygulanarak mümin ve gayrimüslimler farklı vergiler tabi oldular.

    2) ilmiye ve adliye teşkilatı
    ulema: medrese temelli kişilerdir: kadı,müftü,kadıasker, şeyhulislam / umera: kul sistemi içerisinde yetişmiş olan: vezir, subaşı, sancakbeyi, beylerbeyi

    1) ilmiye teşkilatı

    a) şeyhülislamlık

    - bu ünvan başkent müftüsüne verilir.ilki, 2. murad dönemindeki molla fenaridir.protokolde yeri sadrazamdan ileridir. kanuni zamanında ilmiye teşkilatının reyisi olmuştur.başkent müftüsüdür ve diğer kazalardaki müftüleri de o tayin eder. şeyhulislam kaza müftüleriyle ilgilenirken kadıasker ise müderris ve kadı tayin ve terfileriyle ilgilenirdi.

    - bu makam adliye nezareti ve maarif nezaretlerinin kurulmasıyla yetkilerini yitirdi 3 mart 1924 de diyanet işleri reyisliği haline getirildi.

    b) müderrisler
    medrese hocasıdır.iyi dereceli medrese mezunları önce bir müderrisin yanında çalışır, icazet aldıktan sonra atanırlardı.

    c) nakibul eşraf
    peygamber soyundan olan seyyidlerin işleriyle uğraşmak, soy kütüğünü takip etmekle görevli teşkilattır.

    d) padişah hocaları
    şehzade belli bir yaşa geldiğinde ona bir hoca tayin edilir, padişah olduğunda da hocası olarak kalırdı.ilki çelebi mehmedin hocası sofu bayezid dir. fatih kanunnamesi ile veziriazamın üzerinde yer almışlardır.

    e) ilmiye sınıfının teftişi
    tabiplerin teftişi ihtisap ağalarınca yapılırdı.kaza teşkilatlarında kadı müfettişler tarafından yapılırdı. kadılar ayrıca bölgelerinde bulunan ilmiye mensuplarını teftiş ederlerdi.

    f) ilmiye sınıfının istihdam sahaları
    ilmiye sınıfının istihdam sahaları
    askeri hizmetler: medrese mezunu danişmend askeri sınıfa geçmek isterse kendisine 20 bin akçe ile zeametin ilk devresi verilirdi

    4) adliye teşkilatı

    a) kadı askerler: önce 1 tane iken fatih döneminde 2'e çıkarıldı: anadolu ve rumeli kadılığı.divan üyesi olup kazalarda halledilemeyen davaları karara bağlarlar.tüm kadı ve müderrislerin tayinlerine bakarlar.

    b) kadılar:
    hünkar fermanıyla atanıp onun adına hüküm verebilirler.kazaların amiridirler.

    • 19. yy da şer’i mahkemelerin yetkileri daraltılarak batı tarzında 5 çeşit mahkeme kurulmuştur: cemaat mahkemeleri, konsolosluk m., şeriyye m., -ticaret m. nizamiyye m.

    6) medrese teşkilatı

    ilki, orhan gazi dönemindeki iznik medresesidir.

    a) sahnı seman medreseleri
    fatih döneminde açılıp akli hem nakli ilimler verilir.cami, hastane, tımarhane, han, ilkokul ve kütüphaneden oluşur.

    c) medreselerin tasnifi
    amaç ve farklılıklara göre 2 ye ayrılır.

    1- umumi medreseler:
    islami ve yabancı ilimler beraber verilir.bu medreseler 20li 30lu 40lı 50li sahnı seman ve süleymaniye medreseleridir.

    2- ihtisas medreseleri: islami ilimlerden ya da dahili ilimlerden sadece birini öğretmeyi hedef alan medreselerdir.

    darul hadisler: hadis ilimi yürütülür.medrese sisteminin en üst basamağındadır.
    darul kurra: kuran'ın peygambere dayanan okunuş şeklini öğretmekle uğraşır.
    darul tıp: tıp ilim ve uygulaması öğretilir.

    ç) eğitim ve öğretim usulü

    kitap geçme esas alınır.ezberci sistemdir, kitaplar bittiğinde mezun olunur.medresede okutulan dil arapçaydı.

    • eğitim süreci ise: sıbyan mektebi>haşieyi tecrid>30lu>40lı>50li> sahnı seman yada süleymaniye medreselerini bitirip sıraya dahil olurdu.

    • medrese eğitim kadrosu
    müderris: medresede ders veren kimsedir.
    müid: müderris yardımcısıydı.ders bittikten sonra okutulan kitapları talebelere tekrarlatırdı.
    talebeler: bitirdiği medreseden sonra müderristen icazet alarak üst derecedeki medreseye gider.14-30 yaş arasındaki kişiler medreseye alınırdı. medresede yatılı eğitim verilirdi. bu yatılı yerlere hücre denilirdi. yeme içme ihtiyacının karşılandığı yere ise imaret denirdi. tüm ihtiyaçlar vakıf gelirleriyle karşılanırdı.

    medreselerin bozulmasının nedenleri: akli ilimlerin terk edilmesi- mülazemet (bekleme) usulünün bozulması- merkezcilik- nüfus artışı..
hesabın var mı? giriş yap