dilde seksizm

• bireylere ya da toplumsal gruplara gönderme yaparken kullandığımız kelimeler bizim kişiler ya da topluluklar hakkındaki düşüncemizi yansıtır. cinsiyetler hakkındaki görüş ve tutumlarımızı ifade ederken seçtiğimiz kelime ve yapılar da dilimizi seksist yapabilir.
  
  dilin kendisi seksist değildir demekle başlamak gerekiyor önce aslında. dil sadece toplumdaki seksizmi yansıtıyor ve bireylerin ya da toplulukların seksist (ya da ırkçı) düşünce ve tavırlarını ifade ettikleri bir araç rolü üstleniyor.
  
  birkaç örnek verelim dilde seksist kullanıma;
  
  1961 basımlı webster’s new world dictionary of the american language sözlüğünde honorarium sözcüğü “yaptığı hizmet karşılığı bir erkeğe verilen ücret” olarak tanımlanır. zaten ingilizce’de “man” kelimesinin bu gibi durumlarda kullanımı oldukça yaygındı ta ki 1970lerin sonuna doğru bu gibi tanımlarda kullanılan man kelimesinin human anlamına geldiği ve öyle kullanılması gerektiği görüşü yaygınlaşana kadar (fakat bugün de insandan bahsederken human yerine man kullanımı göze çarpıyor, tıpkı humankind yerine mankind kullanımı gibi).
  
  1972 yılına kadar columbia üniversitesinin kadın öğretim üyelerinin kullandığı tuvalet “women” olarak gösterilirken erkek öğretim üyelerininki “officers of instruction” olarak gösteriliyormuş. ingilizce’de officer kelimesi herhangi bir cinsiyete mal olmamasına rağmen officer denince akla erkeklerin gelmesi hemşire deyince akla kadınların gelmesi gibi bir şey. bu da toplumun nonlinguistik eğilimlerinin bir kelimenin anlamını nasıl değiştirdiğine iyi bir örnek. günümüzde bile “benim kuzenim bir profesör/doktor/mühendis/vs” gibi bir cümleyi duyan kişinin aklına ilk gelen şey muhtemelen o kuzenin erkek olduğudur. aynı şekilde “kuzenim bir sekreter/hemşire/anaokulu öğretmeni/vs” gibi bir cümleyi duyan kişinin aklına da kuzenin erkek olması ihtimali pek gelmez, erkek olduğunu öğrendiği anda da önce bir şaşırma efekti yapar büyük ihtimalle. bunun da dilin kendisiyle pek bir alakası yok ama tarihsel bir gelişim sürecinde kadınların profesör/doktor/mühendis vb. mesleklerde ön plana çıkmaması en büyük etken.
  
  ilginç bir örnek de şöyle; “komşum bir sarışın” cümlesini duyan kişi önce komşunun kadın olduğunu düşünecektir, çünkü saç rengi kadınları kategorize ederken kullanılan ilk değişkenlerden birisi hatta belki de ilki. yani kadını tanımlarken fiziksel özelliklerinden çokça yararlanıyoruz, oysa erkekleri tanımlarken başka başka etkenler (sosyal statü, ekonomik statü vb.) giriyor işin içine.
  
  ingilizce gibi birçok dilde kadın/erkek için ayrı ayrı kullanılan ama aynı anlama gelen çift kelimeler var. mesela ingiilzceden örnek vermek gerekirse;
  
  prince-princess
  count-countess
  actor-actress
  host-hostess
  hero-heroine
  paul-pauline
  
  türkçede de örnekler var tabi ki;
  (edit: türkçeye arapçadan girmiş olmaları bir şeyi değiştirmiyor, bu tip bir savunma mekanizması yersiz. zaten suçlanan diller değil, dile yüklenen misyon burada. yoksa ben arapçayı da severim, türkçeyi de!)
  
  müdür-müdüre
  memur-memure
  ali-aliye
  gibi..
  
  bu noktada dikkat çeken şey ilk formların hep erkek olması, kadın için kullanılan kelimeler hep bu ilk forma eklenen morfem’lerle üretilmiş.
  
  feminist hareket sayesinde artık actor (türkçede olmasa bile), hero gibi kelimeler iki cinsiyet için de kullanılıyor. türkçede de memure kullanımı azaldı hala öyle kullanan kişiler olsa da.
  
  bazen de bir takım asimetriler söz konusu bu çiftlerde. şöyle ki ingilizcede governor-governess çiftini ele alalım. ikisinin aynı anlama geldiğini, birinin kadın birinin erkek için kullanıldığını düşünüyor insan önce. ama işin aslı öyle değil. governor bir eyaleti yöneten kimseyken governess çocuk bakıcısıdır.
  
  evlenmemiş kadın birçoğuna göre evde kalmış kız kurusuyken, evlenmemiş erkek bekar erkektir, bekarlığı da sultanlığıdır. kariyer kadınlarından, plaza kadınlarından bahsederken kariyer erkeklerinden ya da plaza erkeklerinden çokça bahsetmiyoruz. çünkü bir erkeğin kariyer yapması zaten beklenen, doğal olan bir durumdur topluma göre. .
  
  sözün özü dilin kendisi seksist değildir, ama dili kullanan bizler seksistiz. feminist hareket sağolsun geçmişten çok iyi durumdayız bu konuda ama hala dili kullanırken dikkat etmemiz gerekiyor, hala kelimelerimizi seçerken iki kere düşünmemiz gerekiyor.
  
  [örneklerde an introduction to language (v. fromkin, r. rodman, n. hyams) kitabından yararlanılmıştır.]