paleolitik çağ

• insanlığın ilk ortaya çıktıkları dönemden yaklaşık olarak 12.000 yıl öncesine kadar geçen süreyi kapsayan döneme verilen isimdir. bu dönemde yaygın olarak görülen ekonomik model avcı toplayıcılık olarak isimlendirilen ve insanların avladıkları hayvanlarla birlikte sürekli olarak yer değiştirdikleri ve sadece doğada kolay erişebilir besinleri topladıkları bir modeldir.
  
  besin kaynaklarının takibi üzerine kurulu olan avcı toplayıcı modelde insan grupları dinamik, eşitlikçi ancak 10-15 kişilik gruplarla sınırlı topluluklar halinde yaşamışlardır. buzul çağına denk gelen dönemde geliştirilen uzman avcılık stratejileri ile birlikte gruplardaki insan sayısı 2 katına kadar çıkabilmiştir. uzman avcılık; hayvanların hareket tarzları ve davranışlarının gözlemlendiği, onların hangi ekosistemde yaşadığına bağlı olarak yeterli düzeyde teknolojik gelişmişliğin takip edildiği ve ona uygun av stratejilerinin geliştirildiği bir sistemdir. yani kabaca bir bölgedeki büyük memeleri avlamak üzerine silah ve strateji geliştirilmesi anlamına gelen uzman avcılık buzul çağı boyunca insanoğlunun genel karakteristiği olmuştur. bu dönem çoğunlukla mamut avcılığı ile karakterize edilse de avrupa’da ren geyiği avcılığı ön plana çıkmaktadır.
  
  insanların beslenme modelleri buzulların çekilmeye başladığı 22.000 yıl öncesinde geniş tabanlı beslenme modeline geçmiştir. geniş tabanlı beslenme modeli insanların bölgedeki bütün besin kaynaklarını tüketmesi üzerine kuruludur. özellikle balıkçılığın başlaması insanların bir bölgede eskisine nazaran daha uzun süre kalmasına imkân sağlamış ve bir bölgede bir yıldan uzun süre kalan insan grupları yabani bitkileri hasat etmeye başlamıştır. bu durum insanların bulundukları coğrafyada daha kolay üremelerine zemin hazırlamış ve hızlı bir nüfus artışına neden olmuştur.
  
  paleolitik dönem ilk alet üreten insan olan homo habilis ile başlar. homo habilis’ten hemen sonra homo erectus ve onun ürettiği aşölyen kültür ortaya çıkmıştır. aşölyen kültür afrika’da 1.7 milyon avrupa’da ise 400.000 yıl önce görülür. aşölyen kültür el baltaları ile karakterize edilse de homo erectus’tan öncesine dayanan taş aletlerin kullanımına devam edilmiştir. bu konudaki en kabul edilebilir yorum insanlığın yaşam tarzının aletlerde devrimsel bir değişiklik yapmaya neden olacak kadar değişmemiş olduğudur. insanlık tarihinin başlangıcından aşölyen kültüre geliş yaklaşık 2 milyon yıldır. bu 2 milyon yıl boyunca insanlık yalnızca 5 çeşit alet üretebilmiştir. bunların hepsi de taştan üretilmiş olan kesici bir bıçak, kıyıcı bir satır, kazıyıcı bir spatula ve bir testeredir.
  
  insanlık tarihi ilk büyük sıçramasını son 1 milyon yıl içerisinde yaşamıştır. bu dönemde ateşin kontrol alına alınması ve benzer stillerde birbirine benzeyen tekniklerle üretilmiş taş aletlerin kullanılmaya başlanmasıdır. bir çeşit tekrarlanan, öğretilen ve tasarlanan yapılar insanlığın bilişsel ve sosyal yapısındaki gelişmeyi ortaya koymaktadır. araştırmacılar insan seslerinin ve iletişiminin bu dönemde çeşitlenmiş olabileceğini düşünmektedirler.
  
  bu gelişmeler 400.000 yıl önce orta paleolitik adını verdiğimiz dönemi anlamlandırmamıza önemli katkılar sunmaktadır. fas’ta bulunan ve 400.000 yıl öncesine tarihlenen tantan venüsü ve israil ile suriye sınırındaki golan tepelerinde bulunan berekhat rom venüsü adı verilen heykelcikler düşün dünyasındaki gelişime ilk ışık tutan gelişmelerdir. orta paleolitik dönemin erken çağlarında avrupa’da homo neanderthal , geç çağlarında ise afrika’da homo sapiens ortaya çıkmıştır. orta paleolitikte alet yapımı da önemli bir çeşitlilik kazanmıştır. bu dönemde aletlerde uzmanlaşma görülmektedir. av aletleri daha aerodinamik yapıda tasarlanırken günlük hayatta kullanılan aletler ise ergonomik olma özellikleriyle tasarlanmıştır. bu iki insan türü erken safhalarda benzer aletleri kullanıyorlardı. ancak geç paleolitiğe doğru bu benzerlik homo sapiens lehine değişmiştir.
  orta paleolitik dönemde insanın düşün dünyasının gelişmesine dair örnekler bununla da sınırlı değildir. günümüzden 120.000 yıl önce sapienslerde 60.000 yıl öncesinde de neanderthallerde ölü gömme adetlerine yönelik ilk emareler görülebilmektedir. sapiensler ölülerini dizleri karınlarına çekik bir şekilde gömmüşler ve mezarlarına çoğu zaman aşı boyası ya da yabani bir hayvan kafatası bırakmışlardır. insanların artık ölülerini doğaya bırakmamaları ve mezar yapıları onların bir çeşit inanç sisteminin parçası olduklarını gösterir niteliktedir.
  
  40.000 yıl öncesinde de sapienslerin sanat üretmeye başladıklarını görmekteyiz. bunlar mağara duvarlarına işlenen resimler ve taşınabilir heykelciklerden oluşmaktadır. heykelcikler venüsler ve insan figürlerinden oluşmaktadır. venüslerin ortak özelliği iri memeler ve abartılı genişlikteki kalçalardır. mağara resimlerinde kullanılan figür genellikle hayvanlardır. özellikle gösterişli av sahneleri dikkat çekicidir. insanlar sadece bu av sahnelerinde mağara duvarlarına işlenmiştir. bu döneme dair höhleinstein- stodel mağarasında aslan başlı insan gövdeli bir yaratığın öldürüldüğü sahne tasarlanmıştır.(bkz: hohlenstein-stadel aslan-insanı) bu eser insanın doğada göremediği yalnızca zihninde tasarladığı bir varlığı tasarımına yansıttığı nadide eserlerden birisidir.
  
  homo sapiens yaklaşık olarak günümüzden 20.000 yıl önce levant ve anadolu’da geç paleolitik dönemin ilk kültürlerini üretmiştir. ancak bu tarihin hemen öncesinde dramatik bir olaya da imza atmıştır. yaklaşık 50.000 yıl önce homo sapiens’in anadolu ve kafkaslar üzerinden avrupa’ya geçmesinin ardından sadece 10- 15.000 yılda neanderthallerin soyu tükenmiştir. neanderthallerin soyunun tükenmesinde sapienslerin ne derecede etkin oldukları konusunda farklı görüşler olsa da sapiensler tarafından bırakılmış toplu neanderthal mezarlarına rastlanabilmektedir. neticede paleolitik dönem farklı insan türlerinin yaşadığı bir dönem olmuş olsa da bunlar arasından geç paleolitik dönemi görebilen tek tür homo sapiens olmuştur.
  20.000 yıl önce başlayan geç paleolitik dönem mikrolitlerin en zengin sayıda bulundukları dönem olmuştur. mikrolit aletlerin ortak gövdelerde birleşmesiyle kompozit aletler üretilmesi yine bu dönemde gerçekleşmiştir. yaklaşık 33.000 yıl önce köpeğin evcilleşmesiyle başlayan köpek- insan ilişkisi bu dönemde çok daha yakın bir hal almıştır. israil’de eynan olarak da bilinen ain mallaha’dan çıkan bir mezarda insan mezarına insanla beraber gömülmüş bir köpeğe rastlanılmıştır.
  
  geç paleolitik dönemin en karakteristik özelliği geniş tabanlı beslenme sistemine geçilmesidir. anadolu ve levant’de insanlar ceylan avcılığının yanı sıra balıkçılık ve yumuşakça toplayıcılığı gibi çeşitli ve zengin diyetlere geçmiştir. iklimin de yumuşaması ile bir bölgede bir yılı aşkın sürede kalmaya başlayan insan yabani bitkileri de hasat etmeye başlamıştır. bu dönemde yaşanan yabani bitkilerle senelik temaslara girilmesi, pişmiş topraktan figürler yapılması gibi gelişmeler neolitik devrime temel oluşturmuştur.