ögeday

• ekşi sözlük yazarı, hatta comandante tarafından bir şubat 2006 pazar sabahı esbpl halı saha maçına çağrılan, hüzünlü, romantik, "naif isyankar" bir roman kahramanı. (bkz: yarın yağmur yağdı) son günlerde ağlanmayı, sızlanmayı bırakmış kendisi de roman yazmaya başlamış, kendini ahmet hamdi tanpınar mı sanıyor nedir, 2008 sıcaklarından önce öğreneceğiz kısmetse...
• (bkz: one a day)
• cengiz han'ın üçüncü oğludur.
  en büyük ağabeyi olan cuci'nin erken ölmüştü. ikinci büyük kardeş olan ağabeyi çağatay da hırslarına hakim olabilen bir prens değildi. bu yüzden cengiz han tarafından ögeday varis olarak atandı ve büyük han' ın ölümünden sonra moğol halkının başına geçti.
  babasının ordularını yöneten bir binbaşı iken bile bir gün han olma hayalleri kuruyordu. bu yüzden han olduğunda yapılacaklar listesi zaten hazırdı. o güne kadar kütüphanesi ve başketi olmayan moğolların ilk taş yapılı şehrini kurdu. karakum. aynı zamanda bulabildiği bütün çin ve rus kitaplarını, haritaları, el yazmalarını toplatarak büyük bir kütüphane kurdu. bu dönemden önce sadece askeri kayıtlar ve posta sistemi kayıtları tutuluyordu. devlet kayıtları ilk defa bu dönemde tutulmaya başlandı.
  subutay'ı rusya üzerinden avrupa'ya gönderdi. bu fetih ile beraber devlet en büyük toprak genişliğine ulaşmıştır. vefatı ile beraber ordu avrupa seferini yarıda bırakıp karakum' a geri dönmüştür ki bu avrupa tarihinin en şanslı olayıdır. çünkü bizzat papa' nın topladığı avrupa' nın bütün ordularını zaten yenilmişti ve macaristan' dan ispanya' ya doğru giden moğol devleti' nin karşısına çıkabilecek herhangi bir ordu kalmamıştı.
  ecel bu adama çok erken gelmese şuan avrupa diye bildiğimiz yer şimdi nasıl olurdu acaba.
• fon müziği:https://www.youtube.com/…su1g99yjghtfzktoa&index=16
  
  cengiz han'ın ölümünden sonra büyük han ögeday oldu.seferler sekteye uğramamalıydı.cengiz'in kaldığı yerden ardılları devam etti.
  
  1235 yılında moğollar büyük kurultayı topladılar.kısaca fetih planları şöyleydi: kore ve güney çin'deki sung imparatorluğuna karşı, orta doğu'da ırak,suriye ve kafkasya,anadolu ve batıda ise avrupa.bu seferler için 4 ordu hazırlandı.en diri ve iyi askerler kore ve avrupa seferi için ayrıldı.tahmini 120.000 ile 150.000 kişiden oluşan ve üçte ikisi türklerden oluşan altın bozkırın evlatları attila'dan 800 sene sonra avrupa semalarında gözüktüler.
  
  batı ülkelerine cuci ulusunun yayılması daha rahat olacaktı.bu yüzden batı seferinin başına cuci'nin oğlu batu getirildi.batı için düzenlecek sefer için kurultay düzenlendi.cengiz'i temsilen oğullarından veya torunlarından birer kişi kurultaya katıldı.ögeday'ın oğlu güyük ve kadan,tuluy'un oğlu mengü,çağatay'ın oğlu ve torunu baydar ve buri...
  
  ve seferin beyni diyebileceğimiz,ordunun omurgası ve aslında seferin gerçek önderi o zamanlar 70 yaşını devirmiş olan cengiz'in sadık kurmayı yaşlı kurt sübedey.
  
  1236 yılında moğollar, volga nehrinin suyunun azalmasıyla veya donması sebebiyle volga aşıldı ve kıpçaklar bozguna uğratıldı.
  1237 yılında batu,sübedey'in yardımıyla dirayetli bulgar hanlığına aniden saldırdı.saldırı karşısında direnemeyen bulgar hanlığı tarih sahnesinden çekildi.
  
  sübedey'in amacı macaristandı -belkide daha da batı- ama önlerinde güçlü rus knezlikleri vardı.arkalarını sağlama almadan avrupa kapılarına dayanmaları felaketle sonuçlanabilirdi.
  
  sübedey,rusya seferi için kışı seçmişti.altaylar ve rusya iklim açısından benzerdi.bozkırlılar da kışa alışkındı.kim bilir belki de almanlar yüzyıllar sonra moğolların rus seferinden esinlenerek rusya'ya girmek istemiş olabilirler.ayrıca kışın rusya'da donan nehirler moğolların işini kolaylaştırmıştı.
  
  1237 yılından sonra sefer büyüyerek devam etti.pronskibielgrood,yeslavetz düştü ardından aralık ayında riazan kuşaştıldı.knez yuri direnemedi ve öldürüldü.nufusun yarısından çoğu boğazlandı.şehir yakıldı.kadınlar esir alındı.tapınaklar yıkıldı isa'nin kutsal mekanları isa'nın hizmetkarlarının kanlarıyla sulandı.
  
  ardından kolomno düştü.birbiri ardına yurev,dimitrov,gorodets,pereyslav,rostov,yaroslav düştü.riazandaki halka nasıl davranıldıysa burada da öyle davranıldı.işlerine yarayacakları bağışladılar veya istediklerini... diğerleri öldürüldü.
  
  grandük yuri,volga'nın üst taraflarında direnmeyi seçti.kuzeye çekildi.sit nehrine karargahını kurdu ve ordu toplamaya girişti.coğrafya'yı bilen sübedey bunu farketti ve yuri'yi izlemek için moğol öncülerini yolladı.sübedey de ordusyla beraber vladimir şehrine yürüdü.6 günlük kuşatmadan sonra 8 şubat 1238'de şehir düştü.yuri'nin ailesi başta olmak üzere herkes kılıçtan geçirildi.ardından sübedey sit nehrine yöneldi.rusların manevraları boşa çıktı. 4 martta yuri bozguna uğradı ve savaş alanında öldü.moğollara novgorod yolu açılmış oldu.novgorod'a 200 kilometre kala aniden durdular.bahar geliyordu.her yer bataklığa dönmeye başlamıştı.bu şekilde ilerleyemezlerdi.geri dönmeye karar verdiler zaten novgorod da vassal olmayı ve vergi vermeyi kabul etti.
  
  moğollar, yolları üstünde bulunan köy,kasaba ve şehirleri yıkarak geri dönüyorlardı.kozelsk adında bir kasaba direnmeyi seçti.diğerlerinden farklı olarak kuşatma 7 hafta sürdü.sonunda şehir düştü ve haritadan silindi.baharı aşağı don havzasında dinlenerek geçirdiler.
  
  1239-1240 yılında mengü, ermenistan ve gürcitan'a saldırdı.kraliçe rusudan tiflis'e çekilmek zorunda kaldı ve vassallığı kabul etti.ardından kars ve ani'yi kaybeden ermeniler boyun eğidi.
  kafkasyadaki alan ve çerkes ülkesi fethedildi.
  yine bu zamanlarda batu,kuman-kıpçakların tamamanı hakimiyeti altına aldı.
  
  kafkaslardaki bu haraketlilikten dolayı küçük kavimler göçü yaşandı.kotan han liderliğinde 40.000 kumn-kıpçak çadırı avrupaya göçtü ve ilerleyen zamanlarda hristiyanlığı benimsediler.aynı şekilde çok sayıda yaş da(alan) avrupa'ya göçtü.
  
  1240 yılında batu'nun dinlemiş ordusu tekrar batıya yöneldi.pereyaslav ve çernigov şehirleri fethedildi.mengü,kiyev'e elçi yollayıp vassalığı kabul etmelerini istedi ama mengü'nün elçileri öldürüldü.bu haraket şehrin kaderini belirledi.6 aralık 1240'ta moğollar şehri fethetti ve hayatta kalanların çoğu katledildi.
  
  kumanlar ve alanlardan sonra bazı rus boylarıda moğol sıkıştırmasından dolayı avrupa'ya göçüyordu.batu,macaristan'a göçen kumanları sınırlarından aldığı için macar kralı 4.bela'yı protesto etti.aslında batu'nun macaristan ile uğraşmasının sebebi ne kumanlar ne de ruslardı.batu,800 yıl önce attila'nın yaptığını yapıyordu.kıymetli macar ovaları kendisi için bulunmaz bir karargahtı.eğer moğollar,macar ovalarına yerleşirse bu avrupa'nın sonu demekti.avrupadaki gibi samanla değilde asya bozkırlarında otla semiren kuvvetli atlar sayesinde iskandinavya'yı hatta bütün avrupa'yı tahakküm altına alabililerdi.moğollar yüzyılın gog magoguydu(yecüc ve mecüc)
  
  peki bu haberler avrupa'ya nasıl ulaştı ?
  
  1.si rusya/novgorod üzerinden şöyle ki: friesland(hollandanın o zamanki adı) sakinleri 1195 yılından beri novgorod ile deniz ticareti yapıyorlardı.ringa balığı av mevsiminde bu 2 ülke ortak avlanıyorlardı.moğollar'ın rusya istilasında novgorod'da eli silah tutan herkes silah altına alınmıştı.bu yüzden ringa balığı ticareti sekteye uğramıştı.
  
  2.si: baltık denizi üzerinden haberler gelirken diğer yandan orta doğu'da dağların yaşlı adamı(haşhaşiler) papalıktan yardım istiyordu.avrupa'ya elçiler 1238 yılında fransa ve ingilterey geldilersede yardım talepleri reddedildi.winchester psikoposu:'' bırakalım bu köpekler birbirlerini yesinler ki hepsi perişan ve mahvolsunlar;biz isa'nın düşmanlarından geriye kalanların üstüne yürüdüğümüz zaman onları telef edelim ve yeryüzünü temizleyelim ki bütün dünya tek bir katolik kilisesine tabi ve tek bir süü olsun'' demişti.hatta iseveç ve toton şövalyeleri moğolların rusya seferini fırsat bilerek novgorod'a saldırdılar ama geri püskürtüldüler.
  
  avrupa,belki de batu'nun don havzasında dinlenmesini tam manasıyla geri çekilme zannettiler ama gerçek tamamen farklıydı.rusya ve orta doğu'ya sırtını dönen avrupa bunu pahalıya ödeyecekti.
  
  1241 yılında saf dışı bırakılan rusya'nın ardından seferler aralıksız devam etti.kaydu ve baydar komutasındaki moğollar polonya'ya saldırdı.sandomeirez yağmalandı.öncü birlikleri krakov dolaylarına kadar giti.moğol ordularını durdurmak isteyen polonya ordusu şmielnik yakınlarında bozguna uğratıldı.asıl ordu krakov'a girdi.
  
  almanlar ani ve şiddetli gelen bu saldırılar karşısında telaşa kapıldılar.rusya'ya yardım göndermemenin hatta isveçliler ile birlikte saldırmanın sonuçlarını ağır ödüyorlardı.eğer yardım gönderip rusya'yı moğollar ile aralarında tampon bölge yapmaya çalışsalar herşey daha farklı olabilirdi.almanlar, silezya dük'ü henri komutasında seçme birliklerden oluşan 40.000 kişilik haçlı-töton şovalyesini moğolların üzerine yolladı.liegnitz yakınlarında moğol ordusuyla karşılaştılar ve ağır bir yenilgiye uğradılar.dük henrinin kafası mızrağın ucuna geçirildi ve savaş meydanından toplanan 500 çuval dolusu-bazı kaynklara göre 9 çuval- kulak toplandı.3 hafta içinde tüm bölge yağmalandı ve bölge tüm hayat belirtisini kaybetti,ıssızlaştı.
  
  aşağı yukarı aynı tarihlerde batu ve sübedey,karpatları aşarak macaristan'a girdi. 4 gün boyunca cebri yürüyüşün ardından gece vakti nehri düşmanlarının haberi olmadan geçti.macar kralı 4.bela 100.000 kişilik bir ordu toplamıştı.gün doğumunda saldırdı.macar süvarileri moğolları geri itmeye başladı.batu çaresizlik içinde geri çekilmek istedi ama savaşı baştan sonra okuyan yaşlı kurt bilge sübedey çekilmeme kararı aldı.nehirden askeri geçiş tamamlanınca sübedey karşı saldırı emri verdi.macar kuvvetleri saldırı karşısında bozularak geri çekildi.ordunun büyük bir kısmı telef oldu.moğollar yönünü bohemya ve moravya'ya çevirdi.ordu küçük birliklere bölündü.bohemya kralı vaclov,bu birliklerden birini kladsko'da püskürttü.çeklerin morali düzeldi ama moğolların stratejisinde bir değişiklik olmadı.
  
  moğol orduları cengiz döneminde bile bu kadar organize ve ahenkli bir biçimde saldırmamıştı.avrupa,moğolların hiçbir hamlesini kestiremiyor,üzerlerine gelen her saldırı yüzlerinde patlıyor daha da geri çekilmek zorunda kalıyorlardı.
  
  1241 yılı aralık ayında macaristandaki moğollar buz tutmuş tuna nehrini geçtiler ve hırvatistan'ı istila edip kısa süre içerisinde zagrep moğol hakimiyeti altına girdi.macar kralı 4.bela ise muhammed harzemşah ile aynı kaderi payalaştı.moğol ordularından kendi canını güçlükle kurtardı ve adriyatik denizinde bir adaya sığındı.
  
  bu sıralarda 11 aralık 1241 yılında ögeday han öldü.haber macaristan ovalarına 3 ay sonra ulaştı.kurultay toplandı ve moğol birlikleri geri çekilme kararı aldı.aslında karar tamamen politik bir manevraydı.batu,potansiyel han adayıydı.tahtta hak iddia etmek için geri dönmek istiyordu ama geri dönerkende geri gelmeyi aklının bir köşesine yazmıştı.kendi oluşturduğu bir yönetimi burada bıraktı ve kıpçak bozkırlarına yerleşti.ilerleyen zamanlarda batu'nun haslığı altın orda devletine dönüşecekti.
  
  avrupa seferinin komutanı her ne kadar batu ise de.seferin asıl kahramanı şüphesiz cengiz'in sadık kurmayı sübedey'dir.batu,bu bilge kurmaya kıskançlık duymasına rağmen hakkını teslim etti,etmek zorundaydı.çünkü herşey ortadaydı.bu sübedey'in son seferi oldu.emekliye ayrıldı ki bunu çoktan haketmişti.bilinen dünyanın hemen hemen hepsini görmüştü.1246 yılında tola ırmağı kenarında öldü.
  
  moğollar ise bir daha avrupa'ya dönemedi ama avrupa uzun yıllar moğol korkusunu hissetti.korkmalarıda normaldi.4 yıl içinde hazar denizinden hırvatistan'a kadar gelmişler önlerine ne çıkarsa ezip geçmişlerdi.kim bilir ögeday ölmese belki daha da ileri gideceklerdi.
• ögeday moğollar'ın en yumuşak huylu kaanıdır. çok cömerttir. zabitleri niye öyle hareket ettiğine itiraz ederlerse: " şu dünyada kaç gün kalacağız? hiç olmazsa insanların kalbinde iyi yer tutalım " derdi.
  
  ögeday, bir gün yolu üstünde yabancı bir ihtiyara rastlayarak adet gereğince halini hatrını sordu. ihtiyar: "bağdatlıyım, evlendirilecek on kızım var fakat fakirim" dedi. "halifen sana niye para vermiyor?" diye sordu. "ne vakit halifeye derdimi anlattıysam bana yalnız on altın verdi. ve bu on altın ise çabuk tükeniyor" dedi. ögeday ona gümüş bin baliş verilmesini emretti. ihtiyar "ben bu kadar parayı nasıl götüreyim" dedi ve ögeday ona iki de at ve on tane de muhafız verdi. ihtiyar yolda öldü ve muhafızlar parayı götürüp kızlara teslim etti.
• nick’imin anlamı aynı zamanda.
• cengiz handan sonra ki moğol imparatorluğu hükümdarı. selçuklu sultanı gıyaseddin keyhüsrev'e anadolu seferi öncesi şöyle bir mektup göndermiştir:
  
  "babam cengiz han derdi ki; bir av hayvanı yenilmeden önce ayakları bağlanmalıdır. karnı, yırtılarak açılmadır. kalbi, sıkılarak öldürülmelidir. böyle öldürülmelidir ki, ölümün kudretini anlayıp, ruhlar alemine öyle varsın.
  şimdi selçuklu devleti de benim tuzağıma düşmüş bir av hayvanıdır, ayakları bağlı.
  kuşatmalarımla, salık verdiğim vergilerimle karnını yırtarak açtım. şimdi de cihana diz çöktürdüğüm pusatımla ve görklü ellerimle senin kalbini sıkmak için topraklarına geleceğim."
• bilge, bilgili anlamına gelmektedir. aynı zamanda oğlumun adıdır. bugün bizi çok mutlu etti sağlığı ile. adıyla uzun yaşasın.
• farscadan kalma eski turkceyle agah oluyor sanirim. ikiside hem telaffuz hem anlam olarak birbirinden guzel isimler.
• cengiz han'dan sonraki moğol imparatorluğu hükümdarı. moğollar onun döneminde berlin'e kadar ilerlemeyi başarmıştır. moğolların gizli tarihine göre tahtta kaldığı sürece sadece tek bir hükümdara mektup yazmaya tenezzül etmiştir. o isim de selçuklu devleti'nin sultanı alaeddin keykubad'dır.
  
  ilginç bir hayat hikayesi olan ögeday, mulahif kaynaklara göre moğol tarihindeki en naif ve merhametli hükümdardı. moğolların en fazla toprağa ve zafere onun döneminde ulaştığı gerçeğine bakarsak, hayli ilginç bir durumdur. bilhassa özellikle cengiz han ve hülagü han hakkında arap ve fars kaynakların yazdıklarına bakarsak, ögeday onlara nazaran bir iyilik ve merhamet deryası olarak görünmektedir.
  
  arap tarihçi reşidüddin fazlullah ögeday ile ilgili çok ilginç bir hadiseden bahseder. bu olayın aslının olup olmadığı farklı kaynaklar ile pek desteklenmese de, o döneme ait yapılan çalışmalarda sıkça vurgulanmaktadır.
  rivayete göre karakurum'da bulunan çinli bir diplomat, ögeday'a rüyasında cengiz han'ı gördüğünü ve ona; ''oğluma söyle tüm müslümanları öldürsün'' dediğini iletmiştir. diplomatın bu sözü sonrası ögeday ile arasında şöyle bir diyalog geçer;
  
  ögeday: babam, sana bunu söyledi. peki hangi dilde söyledi?
  diplomat: çince söyledi efendim.
  ögeday: yalancı, sahtekar herif. babam sadece moğolca bilirdi!
  
  bu diyalog sonrası ögeday yanındaki baltası ile diplomatın kellesini uçurmuştur.
  
  bilhassa merkezi coğrafyada ılımlı bir politika izlediği su götürmez bir gerçek olan ögeday, moğol ve dünya tarihindeki önemli devlet adamlarından biridir.