suriye şam süleymaniye külliyesi

• iç savaştan hemen sonra da suriyede ki karışıklıklardan çok etkilenmemiş bir bölge olan şam'ın simge yapılarından biridir. tika ile birlikte projesi yapılmadan önce rus savaş müzesi olarak kullanılırken, türkiye ile yapılan protokolden sonra kendi işlevine yönelik projeler tamamlanmış ancak hem iki ülke arasında ki gerilim hem de çıkan iç savaştan ötürü proje uygulanamamıştır. iç savaş başlamadan önce çalışma fırsatı bulduğum; osmanlı impratorluğunun yükselme devrinde yapılan uygulamacı olarak mimar sinan'ın ilk selatin camisi sayılan suriye şam süleymaniye külliyesi hakkında biraz bilgi vermek istiyorum.
  
  1516 yılında yavuz sultan selim'in suriye'yi ele geçirmesiyle osmanlı topraklarına
  katılan şam (damascus), orta doğu’nun tarihsel perspektifini en iyi yansıtan
  şehirlerden biri olarak tanınır. qassioun dağı’nın eteklerinde düz bir ova üzerine
  kurulmuş olan kent, coğrafi konumu ve hac yolu üzerinde olması nedeniyle osmanlı
  döneminde de önemini korumuştur.
  roma, bizans ve arap kültürlerinin derin izlerini taşıyan şam 402 yıllık osmanlı hakimiyetinde yeniden imar görmüştür. fetihten sonra, kısa zamanda
  imparatorluğun en büyük birkaç kenti arasına giren şam, kendisine bağlı çok sayıda sancak (il) ile geniş bir eyalet haline dönüştürülmüştür. kuşkusuz, şam’ın hac güzergâhı üzerinde önemli bir menzil olması, sosyokültürel ve ticari bakımdan gelişmesinde itici bir rol oynamıştır. balkanlar ve istanbul, anadolu, kafkas ile orta asya’dan gelen hacılar kentte buluşur ve ikmal için bir süre han ve tabhanelerde konaklar ve deliller (hac rehberi) aracılığıyla yola devam ederdi. şam’a ticari bir canlılık getiren bu durum yeni imar ve yatırımların yapılmasını da hızlandırmıştır fetihten hemen sonra yavuz sultan selim tarafından yaptırılan şeyh muhiddin arabi küliyesi ile 16. yüzyıl ortalarında kanuni tarafından yaptırılan süleymaniye külliyesi gibi yapılar kentin osmanlı dönemindeki önemini gösteren somut örnekler olarak zikredilebilir
  
  süleymeniye külliyesinin konumu ve bugünkü durumu
  osmanlı sultanı ı. süleyman (kanuni) (1520-66) tarafından berrada ırmağı kıyısında
  düz bir arazi üzerinde inşa ettirilen külliye cami, imaret, tabhane, kervansaray, avlu, çevre duvarı ile hazireden oluşmaktadır. “süleymaniye”, “imaret-i amire” adlarıyla tanınan yapı topluluğunun yanında sultan ıı. selim (sarı) tarafından yaptırıldığı ileri sürülen arasta ve medrese yapıları yer almaktadır. bölge günümüzde “salihiyya”, yapı topluluğu ise “al takiya al süleymaniya” adlarıyla tanınmaktadır.
  bazı kaynaklarda, al-marg veya al-marg al-ahdar (yeşil hipodrom) olarak
  adlandırılan bu yerde, memluklu sultanı baybars’a ait al-kasr al-ablag (siyah-beyaz saray) adıyla bilinen bir sarayının yer aldığı, sultan ı. selim’in 1516 tarihinde sam’ı ele geçirmesinin ardından bu sarayda kaldığı, daha sonraları sarayın yıktırılarak yerine bugünkü külliyenin inşa ettirildiği ve saraya ait malzemelerin külliyenin inşaatında kullanıldığı ifade edilmektedir.
  zamanımıza değin çeşitli niteliklerde onarım ve değişikliklere uğrayan külliye
  günümüzde iyi durumdadır. avlu ve diğer yapılar ise yakın zamana kadar askeri müze olarak değerlendirilmiştir. içinde büyük bir havuzun da yer aldığı renkli taş zeminli avlu, yakın zamanlara kadar halkın buluşma, dinlenme alanı olarak ta işlev görmüştür. külliye yerleşme planı ile ilgi çekmektedir. uzunlamasına eksen üzerine simetrik planlanan külliyede dikdörtgen avlu çevresine yapılar oturtulmuştur. planlamada cami güneye, imaret kuzeye, doğu ve batıya ise kervansaray (ahırlar) ve tabhaneler yerleştirilmiştir. menzil külliyelerinin işlev ve tasarımına uygun olarak daha çok hacılara hizmet verecek şekilde biçimlendirilmiş olan külliye , aynı zamanda osmanlıların ve sultanın bölgedeki prestij eseri olarak düşünülmüş olmalıdır.
  
  tarihi
  kaynaklarda külliyenin inşa tarihi ile ilgili farklı değerlendirmelere rastlanmaktadır.
  bazı araştırmacılar, külliyenin yapımına 1548 yılından hemen sonra başlandığını, cami imaret ikilisinden oluşan ilk bölümün 1554-55 (h. 962), medrese ve arastadan oluşan ikinci bölümün 1566-67 (h.974) yılında olmak üzere iki aşamada gerçekleştirildiğini; bazı araştırmacılar ise yapımına 1554-55 (h. 962) yılında başlandığını ve 1559-60 (h.967) tarihinde bittiğini ve külliyeden artan malzemeyle 1566 (h.974) tarihinde medrese ve arastanın da ı. süleyman saltanatının son yılında tamamlandığını savunmaktadır.
  caminin portalinde yer alan kitabesinde ı. süleyman (kanuni) (1520-66) zamanında
  yapıldığı belirtilmekte olup, kitabenin son satırında ebced hesabıyla 1549-50 (h. 956) tarihi verilmektedir. portal kemerinin kilit taşında “tarih-i …sene 960 (1552-53) yazılıdır. bu verilerden hareketle külliyenin 1549-50 tarihinde başlanıp 1552-53 tarihinde bitirilmiş olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. yapının vakfiyesi ise 07/07/964 hicri (06/05/1557 miladi) tarihinde düzenlenmiştir. medresenin portalindeki kitabelik ve arastanın kuzey portali kitabelikleri bugün boştur. arastanın doğu kapısı üzerinde yer alan kitabe ıı. mustafa zamanında 1697-98 (h.1108) tarihinde yapılan bir onarımı göstermektedir. medrese ve arasta binalarının mimari dekorasyon açısından klasik osmanlı üslubundan uzak oluşu, bu kısmın, külliyeden önce yapılmış olabileceği ihtimalini de akla getirmektedir. nitekim, 1518 civarında şam’da yavuz sultan selim tarafından yaptırılan şeyh muhiddin arabi imaret ve tekkesi portalindeki taş süslemeler teknik ve bezeme özellikleri bakımından medrese ve arasta portalindeki süslemelerle büyük benzerlik göstermesi, bu savı desteklemektedir.
  dönemin baş mimarı sinan ile ilgili belgelere göre külliyenin mimarı mimar sinan
  olarak kabul edilse de, osmanlı arşivi’ndeki bir belgeye göre mimarının todoros olduğu anlaşılmaktadır. tuhfet ül-mi’marin’e kayıtlı olan medresenin sinan’a bağlanması güçtür. (bakın burası çokomelli)
  yerel mimarlardan birinin eseri olduğu görüşü daha doğru bir yaklaşımdır.
  f. müdderisoğlu, a.g.m., s.163-189.boa, md 4, s.n. 898, s. 87 ‘de todoros’dan söz edilmektedir. todoros, hassa mimarı olmadığı halde mimarbaşı sinan’ın teklifiyle görevlendirilmiş olmalıdır bu durumda proje sinan’ın yürütücü ise todoros olmalıdır.
  
  avlu
  yapı topluluğu dikdörtgen formlu ve etrafı bir duvar ile kuşatılmış bir avlu içinde yer
  almaktadır. avlunun yalnızca güneydoğu köşesi arazinin kadastral durumuna uygun olarak pahlıdır. eski fotoğraflardan arasta ve medresenin de bir duvar ile çevrelendiği
  anlaşılmaktadır.
  avlu, yapıları birbirine bağlayan duvarlarla üç iç avlu halinde düzenlenmiştir.
  bunlardan birincisi cami ve tabhanenin arkasında yer alan ve dış duvar, cami ve tabhaneleri birbirine bağlayan duvarla bölünen u formlu bölümdür. avlunun güneybatı köşesi hazire olarak değerlendirilmiştir . cami ve tabhaneleri birbirine bağlayan duvarda bursa tipi kemerli ve dövme demir korkuluklu dörder pencereye yer verilmiştir. yine bu bölümde pahlı duvar ve güney duvarın batı ucuna demir korkuluklu birer pencere yerleştirilmiştir. bu bölüme giriş tabhaneleri dış duvarlara bağlayan duvarlara açılan birer kapı ile sağlanmaktadır.
  ikinci avlu ise kervansaray yapıları ve imaret arasına örülen bir iç duvar ile dış duvar
  arasında kalan bölümdür . bu bölüme giriş avlunun kuzey duvarına açılan bir kapı
  ve imaret ile kervansaray yapıları arasındaki duvara açılmış birer kapıdan sağlanmıştır. bu kapılar segment kemerlidir. kapıların iki yanında yer alan pencereler sivri kemerli olup dövme demir korkulukludur. imaretin arkasında, külliyenin dış duvarında yer alan kapı kuzeyde iki sütuna, güneyde ise avlu duvarına oturan pandantifli bir kubbe ile örtülü bir baldaken kuruluşun altından sağlanmıştır . kapı segment kemerli ve çift kanatlı olarak düzenlenmiştir. yine bu duvarda segment kemerli dört pencereyle duvara hareket sağlanmıştır.
  ortada, yapıların ortasında ana avlu yer alır. haçvari avluya, tabhane ve kervansaray
  yapıları arasında yer alan karşılıklı iki kapıdan giriş sağlanmaktadır. kapılar segment
  kemerli ve çift kanatlı olup üzeri palmet dizilerinden oluşan bir taç ile süslenmiştir. bu kapılar üzeri demir kaplı ahşap kanatlara sahiptir . batıdaki giriş kapısından avluya girildiğinde, kapının kuzey avlu duvarına bitişik olarak bir çeşme yer almaktadır. çeşme bezemesiz profilli bordürle kuşatılan bir sivri kemere sahiptir. kemer köşeliklerinde birer rozet yer alır
  güney duvarında ise yarım daire kemerli bir niş yer almaktadır. tabhane binalarıyla
  dış duvar birer ara duvar ile kapatılmıştır ve tabhane binalarının arkasına geçiş bu duvarlara açılan segment kemerli birer kapı ile sağlanmıştır.
  batı kapı ile aynı aks üzerinde yer alan doğu kapı da batıdakiyle aynı düzenlemeye
  sahiptir. doğudaki giriş kapısından avluya girildiğinde, güney duvarda daire kemerli bir niş yer almaktadır. girişin kuzey duvarında yer alan çeşme bezemesiz profilli bordürle kuşatılan bir sivri kemere sahiptir. kemer köşeliklerinde birer rozet yer alır.
  avlunun ortasına dikdörtgen bir havuz yerleştirilmiştir . havuzun hemen kuzeyinde, camii ile imaretin birleştiği aks üzerinde önceleri bir şadırvan olduğu yaşlı görevliler tarafından söylenmektedir. ancak şadırvana ait herhangi bir iz ve kalıntı bu güne
  ulaşamamıştır. avlunun zemini dikdörtgen taş plakalarla kaplanmıştır .avlunun güney kanadı camiye ayrılmıştır.
  cami
  cami tek kubbeli, iki minareli, çift revaklı bir kuruluşa sahiptir. batı cephenin kuzey ucunda yapıyla bitişik minare yer alır. cephede altta, sivri kemerlerle hafifletilen eş büyüklükte, lentolu dikdörtgen iki pencere yer alır. bu pencerelerin üzerinde, ikisi alttaki pencerelerle aynı aks üzerinde yer alan üç pencere yerleştirilmiştir. bu pencereler alttaki pencerelerle aynı formda ancak onlardan daha küçük boyutlardadır. ortadaki pencerenin kuşatma kemeri tepeliğinin hemen üzerinden başlayan üstteki tek pencere sivri kemerli olup alçı şebekelidir. cephede, güney uçta dikdörtgen kesitli bir payanda cephe boyunca yükselir . güney cephede iki kenarda dikdörtgen kesitli iki payanda cephe boyunca yükselir. cephenin alt seviyesinde, diğer cephedeki pencerelerle aynı özellikleri yansıtan iki pencere yer alır. bu pencerelerin üzerine, pencerelerle aynı aksta sivri kemerli iki pencere yerleştirilmiştir. ortada, bu pencerelerin hemen hemen orta seviyesinden yükselen sivri kemerli bir pencere daha yerleştirilmiştir. alttaki pencereler demir parmaklıklıdır. ortada üstteki pencere alçı şebekelidir. ortadaki sivri kemerli pencerelerde şebeke yoktur ancak bu pencerelerin de orijinalde alçı şebekeli olması gerekirdi.
  doğu cephe, batı cephesiyle simetrik bir özellik yansıtır. burada da batı cephesinde
  olduğu gibi, kuzey uçta minare yer alır. altta sivri kemerlerle hafifletilen eş büyüklükte, lentolu dikdörtgen iki pencere, bu pencerelerin üzerinde, ikisi alttaki pencerelerle aynı aks pencerelerden güneydekinin dövme demir korkulukları kesilerek yakın zamanda kapı açıklığı olarak değerlendirilmiştir.
  üzerinde üç pencere yerleştirilmiştir. bu pencereler alttaki pencerelerle aynı formda ancak onlardan daha küçük boyutlardadır. ortadaki pencerenin kuşatma kemeri tepeliğinin hemen üzerinden başlayan üstteki tek pencere sivri kemerli olup alçı petek şebekelidir. cephede, güney uçta dikdörtgen kesitli payanda cephe boyunca yükselir. tüm cepheler, dışa doğru taşkın profilli bir saçak ile sonlanmaktadır. kubbe dairesel formlu bir kasnağa oturmaktadır. kasnağa, sivri kemerli ve alçı şebekeli yirmi dört pencere açılmıştır. kubbenin itki gücünü karşılamak üzere, kasnağın her köşesinde ikiz payanda kemerlerine yer verilmiştir .
  kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerde birer minare yükselir. dikdörtgen prizmal kaideler
  yüksekçe birer pabuç kısmı ile prizmal gövdeye bağlanmaktadır. pabuç ile gövde arasında birer bilezik yer alır. şerefeler mukarnaslıdır. şerefelerin etrafı geometrik kompozisyonlu korkuluklarla çevrilidir. şerefeye geçiş basık kemerli açıklıklarla sağlanmıştır. kemerin üzerinde geometrik kompozisyonlu birer bezemeye yer verilmiştir. petek gövdeye oranla biraz daha dar tutulmuştur. kurşun kaplı külahın altında peteği çepeçevre dolaşan küçük pencerelere yer verilmiştir .
  kuzey cephede iç içe iki revak yer almaktadır. dış revak u şeklinde iç revakı
  kuşatmaktadır. dış revak doğu ve batıdan birer kemer ile caminin cephelerine ve tabhaneleri güney uçta birbirine bağlayan duvarlara oturmaktadır. burada yer alan kemerli açıklıklar dövme demir parmaklıklarla kapatılmıştır. revak örtüsü doğu ve batıda ikişer, kuzeyde altı sütun ve köşelerde ise l kesitli iki ayağa oturmaktadır. baklavalı başlıklara sahip sütunlar birbirine sivri kemerlerle bağlanmaktadır. revakın üzeri üç yöne eğimli kırma çatı ile örtülüdür.
  son cemaat yeri mukarnas başlıklı dört sütunla taşınan sivri kemerlerle birbirine
  bağlanmıştır. üç birim halinde düzenlenen son cemaat yerinin üzeri ortada aynalı tonoz, yanlarda ise pandantiflerle geçilen birer kubbe ile örtülmüştür. cephenin ortasında portal yer alır. portale göre her iki kanatta simetrik bir düzenleniş görülür. cephenin iki ucunda minarelere girişi sağlayan basık kemerli iki giriş yer alır. bunların hemen yanında mukarnas kavsaralı birer mihrap yerleştirilmiştir . portalin iki yanında, diğer cephelerdeki pencerelerde olduğu gibi, onlarla eş boyutlarda, sivri hafifletme kemerlerine sahip lentolu, dövme demir parmaklıklı birer pencereye yer verilmiştir. bu pencerelerin kuşatma kemeri alınlıklarında yapıdaki mevcut çini desenlerini taklit eden kalem işi süslemelere yer verilmiştir. bu duvarda, minareye girişi sağlayan kapılardan başlayarak cephenin alt kısmı gri ve kırmızı damarlı mermerle kaplanmış, yakın zamanlarda ise kırmızı damarlı mermerlerin üzeri kırmızı renkle boyanarak kırmızı-gri bir görüntü oluşturulmuştur. cephenin aksında yer alan portal, cephe boyunca kemerlerin tepe noktasına kadar yükselir. dışa doğru taşkın olarak inşa edilen portal mukarnas kavsaralıdır. kavsaranın üzerinde dikdörtgen bir kitabelik yer alır. iki yana, mukarnas kavsaralı iki mihrabiye yerleştirilmiştir. mihrabiyelerin kavsarasını profilli bir silme dıştan dolanır. kavsaranın iki yanına birer gülbezek, kavsaranın üzerine ise dikdörtgen birer pano yerleştirilmiştir. giriş kapısının basık kemerinin üzerinde mermer üzerine yazılmış inşa kitabesi bulunmaktadır. dikdörtgen formlu kitabe, dört eşit parçaya ayrılmış ve her bölüme yazılar yerleştirilmiştir. portal cephesinde içte ve dışta profilli silmelerle sınırlanan geniş bordüre yer verilmiştir. bordürde beyaz mermer ve siyah renkli taşlarla geometrik bir kompozisyon oluşturulmuştur. daha sonra bir kısmının üzeri kırmızı ile boyanmıştır. giriş açıklığı basık kemerlidir. giriş açıklığında çift kanatlı ahşap kapı yer almaktadır. arka yüzleri bezemesiz olan kapıların dış yüzleri üç panoya ayrılmıştır. bu panolardan üstteki küçük pano boş bırakılmış, ortadaki ve alttaki panoda kündekari tekniğinde geometrik bezemelere yer verilmiştir.
  harim kare planlıdır. kubbeye dört duvarda yer alan sivri kemerlere oturmaktadır.
  geçişler pandantiflerle sağlanmıştır.güney duvarın ortasında mihrap yer alır. yarım daireli bir nişe sahip olan mihrap mukarnas kavsaralıdır ve üstten oyma bitkisel motifli akroterli bir taç ile sonlanmaktadır. kavsaranın üzerinde yatay dikdörtgen bir panonun içerisinde yazı yer alır. mukarnas başlıklı sütuncelere sahip olan mihrap nişini, dıştan gri ve beyaz renkli mermerden kesilen geometrik kompozisyonlu bir bordür dolaşır. taşların bir kısmı daha sonra kırmızı ve siyah renkle boyanmıştır. yine kavsara köşelikleri de kırmızı, beyaz ve siyah renkli taşlarla oluşturulan
  geometrik bir örgüyle doldurulmuştur .
  mihrabın hemen yanında minber yer alır. basık kemerli bir girişe sahiptir. giriş
  kemerinin üzerinde yatay dikdörtgen bir pano içerisinde yazı kuşağına yer verilmiştir.
  panonun üzerindeki taç kısmı birkaç sıra mukarnasla genişledikten sonra palmetlerden oluşan bir bezeme kuşağıyla son bulur. girişteki kapı çift kanatlıdır. üç panoya ayrılan kanatlarda üstteki kare panolarda sedef kakma tekniğinde geometrik ve bitkisel kompozisyonlara yer .bu alınlıkların caminin iç cephesinde, tabhane ve imaret pencerelerinde olduğu gibi çini yerine kalemişleriyle süslenmiş olması beklenen bir durum değildir. bunların, burada yer alan çini panoların herhangi bir nedenle tahribatı sonucu bir onarımla yapılmış olması ihtimali yüksektir.
  verilmiş, ortadaki dikdörtgen panolar ile alttaki kare panolarda ise çakma çıtalarla geometrik kompozisyonlar oluşturulmuştur. merdivenlerle çıkılan sahınlık dört ayakla taşınmakta olup ayaklar birbirine dilimli kemerlerle bağlanmıştır. üzeri mukarnas ve palmetlerle bezeli bir saçakla çevrelenen bir külah ile örtülüdür
  güney duvarında mihrabın iki yanında yer alan pencerelerin kuşatma kemeri
  alınlıklarına aynı şablonla yapılmış bitkisel bezemeli çini panolar yerleştirilmiştir.
  doğu ve batı duvarlar simetrik düzenlenmiştir. altta cephenin iki ucunda yer alan
  pencerelerin arasına aksta, pencerelerle aynı ölçülerde birer nişe yer verilmiştir. bu
  pencerelerin alınlıklarına da güney duvardaki pencerelerde olduğu gibi aynı şablonla yapılmış bitkisel bezemeli çini panolar yerleştirilmiştir. batı duvarın üst penceresi içten vitrayla bezenmiştir . orijinalde diğer cephelerdeki bu üst pencerelerin de vitraylı olması gerekirdi. harimin kuzeydoğu köşesine mahfil yerleştirilmiştir. kare ölçülerindeki mahfil, batı ve güneyden, kuzeybatı ve güneybatıdakiler duvara gömülü olan mukarnas başlıklı beş sütunla taşınmakta, kuzey ve doğuda ise beden duvarlarına oturmaktadır. sütunlar sivri kemerlerle birbirine bağlanmıştır. mahfile çıkış, giriş kapısının doğusunda yer alan segment kemerli bir kapı açıklığından ulaşılan merdivenlerle sağlanmıştır. düz ahşap bir tabana sahip olan mahfilin etrafı ahşap korkulukludur.kuzey duvar giriş aksına göre simetrik düzenlenmiştir. girişin üzerinde, sivri kemerli bir eyvan içerisinden beş konsolla harime açılan küçük bir mahfil daha yer alır. girişin batı ve doğusuna segment kemerli iki kapı yerleştirilmiştir. bu kapılardan batıdaki girişin üzerindeki mahfile, doğudaki ise diğer mahfile çıkışı sağlamaktadır. girişin üzerindeki merdiveninden çıktıktan sonra, mahfilin taban seviyesinde, çini bezemeli sivri kemerli bir alınlık yer alır. mahfilin doğu duvarı bu çini panoyu kapatmaktadır. bu uygulama, bu mahfilin diğer mahfil gibi sonradan yapılmış olduğunu gösterir . kapıların her iki yanında ise diğer cephelerde olduğu gibi çini bezemeli alınlıklara sahip birer pencere yer alır. batı kanattaki pencerenin çini alınlığının mahfil tarafından kapatılmış olması, mahfilin sonradan yapılmış olduğuna işaret eder.
  yapının geçiş elemanları ve örtü sistemi sıvalıdır. kubbe kasnağının eteğindeki yarım
  daire silmenin üzerinin ve etrafının kalem işi tekniğinde mermer taklidi ve bitkisel
  bezemelerle süslü olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır.
  alt kattaki pencerelerin tamamı çift kanatlı ahşap pencere kanatlarına sahiptir.
  kanatlarda kakma ve çakma tekniğiyle yapılmış geometrik süslemeler yer almaktadır
  caminin zemini kesme taşlarla kaplanmıştır.
  
  imaret
  caminin aksında, avlunun kuzeyine yerleştirilmiştir. doğu ve batısındaki kervansaray
  yapılarına dik olarak doğu-batı doğrultusunda uzanmaktadır. kervansaray yapılarına bir duvar
  yapı t planlı olarak inşa edilmiştir. kuzeyde bir revak, revakın gerisinde, ortada kare
  ye yakın dikdörtgen birim ve bu birimin iki yanında yer alan dikdörtgen birer birimden oluşmaktadır.kuzeyde yer alan revak, baklava dilimli başlıklara sahip 11 sütuna oturan sivri kemerlerle birbirine bağlanmaktadır. kemer gözleri, pandantiflere oturan oniki kubbe ile örtülüdür. revakın gerisinde yer alan mekanlar birer kapı ve üçer pencere ile revaka açılmaktadır. dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli birer hafifletme kemerine sahiptir. kemerlerin alınlıklarına çini panolar yerleştirilmiştir. kapı ve pencerelerin üzerinde alçı petek şebekeli birer dairesel pencere yerleştirilmiştir. ortadaki mutfak, ortada yer alan kare bir ayakla taşınan sivri kemerlerle dört birime ayrılmış kuzeydeki iki dikdörtgen birim aynalı tonozla, güneydeki iki kare birim ise pandantiflere oturan birer kubbe ile örtülmüştür. mekana giriş, güney duvarın doğu ucundan çift kanatlı bir kapı ile sağlanmıştır. yine bu duvarda altta eş büyüklükte üç pencere yer almaktadır. doğu duvarında, ortada duvara bitişik olarak sivri kemerli bir çeşme yer alır. dilimli bir nişe sahip çeşmenin oluğu bezemelidir. doğu duvarın kuzey ucunda altta bir pencere ve arka avluya bağlantıyı sağlayan ve bugün niş haline getirilen segment kemerli bir kapı yer alır. duvarın üst seviyesinde alttaki pencere ile aynı doğrultuda alçı petekli ve sivri kemerli bir pencereye daha yer verilmiştir. kuzey duvarın doğu ucunda, revaka açılan girişin aksında, arka avluya açılan segment kemerli bir kapı açıklığı bulunmaktadır bu kapı büyük bir ihtimalle doğudaki kapı niş haline getirildiğinde açılmış olmalıdır mekanın batı duvarında ise bir pencere açıklığı yer almaktadır. mutfak bölümünün iki yanında yer alan dikdörtgen planlı iki birim benzer şekilde düzenlenmiştir. her iki bölüm de revaka çift kanatlı birer kapı ve üçer pencere ile açılmaktadır. doğudaki mekanın girişi güney duvarın batı ucundan sağlanırken, batıdaki mekanın girişi duvarın ortasına yakın olarak tasarlanmıştır. yine batıdaki mekanın güney duvarında yer alan pencerelerden batı uçtaki sonradan kapatılmıştır. bu birimler ortadan atılan
  bir kemer ile ikişer kare birime ayrılmış, her birimin üzeri pandantiflere oturan birer kubbe ile örtülmüştür. batıdaki odanın batı, doğudaki odanın ise doğu duvarına ortada birer ocak, yanlarda ise birer nişe yer verilmiştir. bu duvarların üst kısmında dairesel ikişer pencere yer almaktadır. mekanların kuzey duvarlarında, altta sivri hafifletme kemerlerine sahip dikdörtgen ikişer pencere yer alır. bu pencerelerin üzerinde ise sivri kemerli alçı şebekeli ikişer pencere daha yer almaktadır .
  yapıya ait eski bir fotoğrafta, revak duvarlarındaki mevcut dama şeklindeki renkli taş
  kaplamaların 20. yüzyıldaki bir onarım sonucu bugünkü şekline dönüştürülmüş olduğu anlaşılmaktadır. fotoğraftaki görüntüden revak duvarlarının cami duvarlarına benzer şekilde düzgün sıralar oluşturan üç renkli taş ile kaplı olduğu izlenimi edinilmektedir. tam anlaşılmamakla beraber bunların bu izlenimi verecek şekilde boyanmış olabileceği ihtimalini de düşünmek gerekir. revak zeminindeki küçük taşlarla oluşturulmuş olan özgün döşeme üzerine de bu günkü kesme taş kaplama uygulanmıştır.imarette işlevi gereği olması beklenen fırın kuruluşuna bugün rastlanmamaktadır. vakfiyede fırın ve fırında çalışacak elemanlar konusunda detaylı bilgi verilmektedir. külliyenin sonraki dönemlerde çeşitli amaçlarla kullanımı ve yeniden düzenlenmesi sırasında fırın kuruluşunun yok edilmiş olabileceği ihtimali yüksektir.
  kervansaray yapıları
  aşhanenin iki yanında, ona dik olarak kuzey-güney ekseni üzerindeki ince-uzun
  bloklar kervansaraydır. simetrik olarak düzenlenen her iki birim de külliyeyi dıştan kuşatan avlu duvarlarının sınırlarını oluşturmaktadır . yapılara giriş güney cepheden verilmiştir. doğudaki birimin batı, batıdaki birimin ise doğu ucunda giriş açıklıkları yer almaktadır. kapılar duvardan dışa hafif taşkındır. bezemesiz, segment kemerli kapılar çift kanatlıdır bu cephelerde kapının dışında sivri kemerli birer pencereye yer verilmiştir. yapıların avluya bakan cephelerinde güney cephedeki pencerelerle aynı formda altışar pencere bulunmaktadır. pencereler dövme demir korkulukludur ve kemer alınlıkları doldurulmayarak demir korkuluklarla kapatılmıştır. bu cephelerin kuzey ucunda yapılara girişi sağlayan segment kemerli, birer kapı açıklığına daha yer verilmiştir. yapıların dışa bakan cephelerinde ise dokuzar mazgal pencere
  yer almaktadır. yapıda mazgal şeklindeki özgün pencere kuruluşlarının, sonraki bir onarımla bugünkü şekline dönüştürülmüş olduğu anlaşılmaktadır.eski fotoğraflardan batı kanattaki kervansarayın batı duvarının kuzey ucunda çift kanatlı kapısı olan segment kemerli kapı görülmektedir. ancak günümüzde bunlardan bir iz kalmamıştır. sonraki bir dönemde yapıdaki fonksiyon değişikliğinden dolayı açıldığı, günümüzde ise tekrar kapatıldığı anlaşılmaktadır. her iki birim de kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı olarak inşa edilmiştir. yapılar, ortada, bir sıra halinde, kare kesitli ayaklarla taşınan ve duvarlara oturan yarım daire kemerlerle on dört kare modüle bölünmüştür. her bölümün üzeri pandantiflere oturan birer kubbe ile örtülmüştür.
  tabhaneler
  caminin iki yanına kuzey-güney ekseni üzerinde tek sıra halinde düzenlenmiştir.
  külliyeyi dıştan kuşatan duvarlarla aralarında mesafe bırakılarak buralarda uzun birer arka avlu oluşturulmuştur. altışar kubbeli kare oda ile onların önündeki on iki kemerli revaklardan meydana gelir. revaklar baklava dilimi başlıklara sahip sütunlarla birbirine bağlanmıştır. üzerleri pandantiflere oturan birer kubbe ile örtülmüştür doğudaki tabhane revaklarının revak köşelerine gelecek şekilde her biri farklı motiflerle bezemeli çörtenler yer almaktadır. mekanlar lentolu birer kapı ve pencere ile revaklara açılmaktadır. sivri kemerli birer hafifletme kemerine sahip olan açıklıkların kemer alınlıklarına bitkisel bezemeli çiniler yerleştirilmiştir.
  kare planlı mekanların üzeri pandantiflere oturan birer kubbe ile örtülmüştür. odaların güney duvarlarında ortada ocak ve yanlarda ise dikdörtgen formlu birer nişe yer verilmiştir.
  hazire
  külliyeyi kuşatan güney dış duvar ile, camii ve tabhaneleri birbirine bağlayan
  duvarlarla ayrılan alanın batı ucu hazire olarak değerlendirilmiştir. hazirede 1926 yılında italya’da ölen ve daha sonra cenazesi suriye’ye getirilip cami bahçesine gömülen son osmanlı padişahı vahdettin ile bazı paşa ve önemli şahsiyetlere ait mezarlar bulunmaktadır.
  12-arasta
  inşa edildiği arazinin kadastral durumundan dolayı, külliyenin doğudaki avlu girişine
  bitişik olarak, güneye doğru hafif eğimli doğu-batı doğrultusunda uzanan uzunca bir yapıdır. batıdan külliye avlusundan, doğudan ve kuzey cephenin ortasında yer alan açıklıklarla yapıya giriş sağlanmıştır. kuzeydeki girişin tam karşısında, güneyine bitişik olan medreseye geçiş yer almaktadır. doğudaki giriş kapısı arasta cephesinden daha yüksek tutulmuştur. sivri kemerli bir nişin içerisine yerleştirilmiş olan giriş açıklığı segment kemerlidir. portal cephesini dıştan zikzaklı bir bordür sınırlar. nişin köşeliklerine dairesel birer rozet yerleştirilmiştir. rozetlerin içi bitkisel motiflerle dolgulanmıştır. portal cephesindeki beyaz renkli taşlar ve segment kemerin beyaz renkli taşlarının üzerinde bitkisel ve geometrik süslemelere yer verilmiştir.
  segment kemerin üzerinde ise kitabe yer alır. kitabe altı kartuşa bölünerek kartuşların içerisine yazı yazılmıştır. giriş kapısı çift kanatlı olup üzeri mıhlarla tutturulan demir levha kaplıdır. kuzeyde cephenin ortasında yer alan kapı bugün örülerek kapatılmıştır. bu kapı da doğu cephedeki portalle benzer özellikler yansıtır. portal dikdörtgen bir kütle halinde inşa edilmiştir. içte sivri kemerli dar bir eyvan yer alır. eyvanın sivri kemerini dıştan kuşatan örgü motifli bordür üstten bütün portal cephesini dolaşır. eyvan köşeliklerine geometrik bezemeli birer rozet yerleştirilmiştir. rozetlerin üzerinde korkuluğa benzer bir bezeme portal cephesi boyunca yatay olarak uzanır. eyvanın içerisine yerleştirilen giriş segment kemerlidir. kemerin üzerinde, dikdörtgen formlu bir kitabelik yer alır. bugün boş olan kitabeliğin etrafında, birbirine bağlanan altıgenlerden oluşan geometrik bezeme yer almaktadır yapı, üstü açık uzun bir koridor ve bu koridorda karşılıklı yerleştirilmiş kırkdört dükkandan oluşmaktadır. koridora segment kemerlerle eyvan şeklinde açılan farklı büyüklükteki dükkanların üzeri beşik tonozla örtülmüştür. kuzey kanadın doğu ucundaki
  dükkanlar bugün harap durumdadır .
  medrese
  yapı arastanın güneyine arasta ile organik bir bütünlük oluşturacak şekilde inşa
  edilmiştir. revaklı bir avlu çevresindeki yüksek kubbeli bir dershane ve yirmi iki talebe
  odasından oluşmaktadır.
  yapıya arastanın kuzey portalinin tam karşısında yer alan bir portalle giriş
  sağlanmıştır. bu portal kütle ve biçimleniş olarak karşısında yer alan arasta portaliyle hemen hemen aynıdır
  giriş koridorunda karşılıklı iki mekâna yer verilmiştir. bu mekân, üç kubbeyle örtülü
  geniş bir mekana bağlanmaktadır.
  avlu dikdörtgen formludur ve etrafı baklava dilimi formlu başlıklara sahip bodur
  sütunlara oturan sivri kemerli bir revak ile kuşatılmıştır. revaklar, pandantiflere oturan kubbelerle örtülmüştür. revakların gerisinde doğu ve batıda yedişer, kuzeyde
  girişin iki yanında üçer ve güneyde dershanenin yanında birer olmak üzere 22 oda yer
  almaktadır. odalar revaka segment kemerli birer kapı ve dikdörtgen formlu birer pencere ile avluya açılmaktadır . köşede yer alan odalara geçişi sağlamak üzere dört köşeye de sivri kemerli ve tonozlu küçük koridorlar yerleştirilmiştir. ayrıca bu koridorlara dışarıya açılan birer tali kapı da açılmıştır . odalar pandantiflere oturan birer kubbe ile örtülüdür. yalnızca kuzey kanadın iki köşesindeki odalar aynalı tonozla örtülmüştür. güney cephenin ortasında yer alan dershane odalardan daha yüksek ve dışa taşkın olarak inşa edilmiştir. dershanenin önünde yer alan ve iki sütunla taşınan üçlü revak diğer revaklara göre daha yüksek tutulmuş ve üzeri düz ahşap çatıyla örtülmüştür . revak kemerleri düğüm motifli bir bezemeyle süslenmiştir. dershaneye giriş kuzey duvarının ortasında yer alan bir portalle sağlanmıştır. portalin iki yanında, dikdörtgen birer pencereye ve medresenin dışına açılan birer tali kapı bulunmaktadır. portalin yer aldığı cephe palmet ve korkuluk motifleriyle süslenmiştir. korkuluk motiflerinin üzerinde yer alan beyaz renkli
  şeritte ise bitkisel ve geometrik motiflerle dolgulanan dairesel rozet dizisi uzanmaktadır.portal sivri kemerli bir kavsaraya sahiptir. kavsaranın üzerinden kemer kavsini ve köşelikleri dolaşan zikzaklı bir bordür yer alır. bu bordürün çevrelediği köşelikler bitkisel bezemeli çini panolarla dolgulanmıştır. giriş açıklığı ise lentolu olarak düzenlenmiştir.dershane kare planlı olup üzeri pandantiflere oturan bir kubbe ile örtülüdür. kubbe dıştan doğu, batı ve güney cephelerde yer alan payandalarla desteklenmiş, onaltıgen kasnağın her cephesine sivri kemerli ve alçı şebekeli birer pencere yerleştirilmiştir. güney duvarı ortasında bir mihrap yer almaktadır. sivri kemerli bir kuşatma kemerine sahip olan mihrap mukarnas kavsaralı ve beşgen nişlidir . aydınlatma doğu ve batı duvarlarına açılan ikişer, güney duvarda mihrabın iki yanında yer alan birer ve girişin iki yanına açılan birer dikdörtgen pencereyle sağlanmıştır.mihrap kavsara köşelikleri, mihrap nişi, doğu ve batı cephelerdeki pencerelerin alınlıkları, giriş açıklığı alınlığı ve duvarların pencere üst seviyesine kadarki bölümleri çini panolarla kaplanmıştır.