adem kasidesi

• mehmet kaplan'ın şiir tahlilleri'nde kaside-i adem adıyla geçen, altmış dokuz beyitlik şiirdir. içindeki binbir türlü söz oyununu kavrayabilmek için osmanlıca bilmek elzemdir. varlık-yokluk dediğin nedir ki, ikisi arasında bir "şapka" var fazladan. işte bu da tam metin:^*
  
  can verir âdeme endişe-i sahbâ-yı adem
  cevher-i can mı aceb cevher-i minâ-yı adem
  
  çeşm-i im’ân ile baktıkça vücûd-i ademe
  sahn-ı cennet görünür âdeme sahrâ-yı adem
  
  galat ettim ne reva cennete teşbih etmek
  başkadır nimet-i asayiş-i me’vâ-yı adem
  
  tutalım anda da olmuş ni’âm-ı gûnâgûn
  öyle muhtac-ı tenavül müdür âlâ-yı adem
  
  kimse incinmedi vaz’ından anın zerre kadar
  besledi bunca zaman âlemi bâbâ-yı adem
  
  var ise andadır ancak yoğise yoktur yok
  rahat istersen eğer eyle temennâ-yı adem
  
  ne gam u gussa ne renc ü elem ü bîm ü ümid
  olsa şâyeste cihan cân ile cûyâ-yı adem
  
  yok dedikçe var olur yok mu garâbet bunda
  nâm-ı hestî mi nedir hall-i muamma-yı adem
  
  etse bir kerre telâtum hep eder kevneyni
  garka-i mevc-i fenâ cûşiş-i deryâ-yı adem
  
  mâder-i dehr mevâlidi ki durmaz doğurur
  der-kenar etmek içindir anı bâbâ-yı adem
  
  çarhın evladını baştan çıkarır dâye-i dehr
  etmese terbiye sık sık anı lâlâ-yı adem
  
  herkesin kısmeti yokdan gelir amma bilmez
  yeri var âleme men eylese selvâ-yı adem
  
  merdümî neş’et-i âdem’de yok oldu gitti
  vechi var dense benî âdem’e ebnâ-yı adem
  
  iki kâğıttan ibaret nüsah-ı kevn ü mekân
  biri ibkâ-yı vücud ü biri efnâ-yı adem
  
  selb ü icab ü taayyün ederek âlemden
  bir netice verir elbette kazâyâ-yı adem
  
  mim-i imkânını mahv eylese mollâ evvel
  yoksa nefy etmese de âhırıdır lâ-yı adem
  
  şeyhe bak ketm-i ademden deyu takrir eyler
  bilmez amma ki nedir mani-i ifnâ-yı adem
  
  sığmaz ol daire-i kevn ü mekâna ne bilir
  geçmeyen arş’ı nedir mülk-i mualla-yı adem
  
  yok yere zahid urur da da’vi-i hestîden dem
  yakasın tutmuş iken pençe-i kübrâ-yı adem
  
  sanırım masraf u irâdı gelir hep baş başa
  oldu serrâ-yı vücûda göre darrâ-yı adem
  
  zeyd-i vârid ile sulh olmadı amr-ı âid
  yoğise âlemin aslı ne bu gavga-yı adem
  
  kays u leyla’sı dahi zeyd ile amr’ı gibidir
  diyecek olsam olur ol dahi esma-yı adem
  
  farkı gûya bu iki suretin aklımca benim
  birisi hubb-ı fenâdır biri bagzâ-yı adem
  
  nakş-ı nâmık’la aceb nâmık olur mu hâtem
  var gibi bunda vücûd ehline ima-yı adem
  
  şeyh efendi sana der miydi ki vârından geç
  varlığın olmasa da sidre-i me’vâ-yı adem
  
  hizmet et sen ana vârınla ki tâ himmet edip
  eylesin ol da seni ârif-i mana-yı adem
  
  çekme dünyalık için gam dil-i nâbûdîde
  var iken mâhasal-ı rızk u atâyâ-yı adem
  
  herkese bâr-ı belâ kendisinin varlığıdır
  gam u âlâmdan azade berâyâ-yı adem
  
  sarf edip vârını aklın var ise var yok ol
  rahat istersen eğer eyle temennâ-yı adem
  
  bir bu mihnetgeh-i hestîye küçükten geldik
  yoksa kim eyler idi terk-i kühencâ-yı adem
  
  durmasa böyle felek bâri yıkılsa gitse
  bir zaman olsa yeri hayme-i bâlâ-yı adem
  
  avutan halkı bu gam-hânede oldur yoksa
  olmasa müşkil idi telsiye-bahşâ-yı adem
  
  doğrusu rahat ederdik gidip âlem ademe
  yerine gelse anın sâha-i pehnâ-yı adem
  
  bermurad olmayıcak ben yere geçsin âlem
  necm ü mihr ü mehi olsun eser-i pâ-yı adem
  
  çâk çâk eyler idim ceyb-i kabâ-yı ömrü
  olmasa zeyli tırâzîde-i damga-yı adem
  
  ben o bîzâr-ı vücudum ki dil-i gamzedeme
  üns-i mavtın görünür vahşet-i sahra-yı adem
  
  şafak-ı subh-ı bekadır nazarımda gûya
  mevce-i bahr-ı siyâh-ı şeb-i yeldâ-yı adem
  
  öyle bîmar-ı gamım kim olamam âsûde
  câme-hâb olsa bana şeh-per-i anka-yı adem
  
  dil-harâbım ben o hey’ette ki nisbetle bana
  beyt-i ma’mûr olur hâne-i bîcâ-yı adem
  
  öyle bîmar-ı gamım sahn-ı fenâda gûya
  yaptı enkaz-ı elemden beni bennâ-yı adem
  
  ahter-i matlabım âfâk-ı felekten doğmaz
  günde bin şey doğurur leyle-i hublâ-yı adem
  
  düşmeden sâye-i kilk-i emelim levh-i dile
  nokta-i kiklim olur hâl-i müheyyâ-yı adem
  
  cevheri su kesilir tâbiş-i ye’simle eğer
  çeşm-i ümîdime dûş olsa merâyâ-yı adem
  
  yok olur ismi dahi aynı müsemmâsı gibi
  emelim olsa eğer dâhil-i huylâ-yı adem
  
  bî-vücudum o kadar ben ki aransak ikimiz
  ben bulunmam bulunur belki müsemmâ-yı adem
  
  hayretim çarha sükûn-âver-i tab’-ı ta’til
  vahşetim bâis-i peydâyi-i sevda-yı adem
  
  vâlihim öyle ki aks-i nigeh-i germimden
  reng-i hayret alır âyine-i deryâ-yı adem
  
  vahşetim öyle ki olsa nazar-ı ünsüm olur
  tîr-i rem-gerde-i âhû-yı sebük-pâ-yı adem
  
  ye’sim ol mertebe kim sûret-i ümmîdimdir
  mâverâ-yı felek-i mahv-ı heyûlâ-yı adem
  
  bulanır girye-i hûnînim ile bahr-ı vücud
  sararır âhım ile sebze-i sahra-yı adem
  
  öyle diltengî-i hestî ile rencûrum kim
  hûn olur nâlelerimden dil-i ferdâ-yı adem
  
  buna takat mı gelir ya buna can mı dayanır
  meğer imdad ede hestî-i dih-i ecza-yı adem
  
  aferin ey ney-i kilk-i hüner-i îsî-dem
  eyledin nefha-i i’caz ile ihyâ-yı adem
  
  şule-i nefha-i cansûzum ile lîk yanıp
  olmadan dâğ-ı tenim şem’-i şeb-ârâ-yı adem
  
  bir gazel söylesen olmaz mı berâ-yı hatır
  ne kadar sıklet ise nazm-ı mukaffâ-yı adem
  
  hâl-i anber-şikenin fitne-i eczâ-yı adem
  nigeh-i sihr-eserin nâtıka-bahşâ-yı adem
  
  can bulur tarf-ı lisanınla hurûf-ı hestî
  çâk olur nâveg-i gamzenle süveydâ-yı adem
  
  ârâz-ı handeye lâl-i nemekînin cevher
  cevher-i harfe femin nokta-i yektâ-yı adem
  
  seni görse dökülürken katarât-ı ekşim
  havf-ı gamzenle olur ağabeyle pâ-yı adem
  
  kavs-i ebrûsunu kursa yıkılır tâk-ı felek
  tîr-i müjgânını alsa titirer cây-ı adem
  
  can atardı ademe tîr-i nigâhından ecel
  tîr-i hışmından eğer yanmasa beydâ-yı adem
  
  anlamış nisbetini mihr ü vefâ-yı yâre
  eden oldur dil-i bîçareyi cûyâ-yı adem
  
  âkifâ tarh-ı suver eyledi hîçâhîçe
  var mı hâmem gibi bir hendese-pîrâ-yı adem
  
  ârifân yokluk ile etmede isbât-ı vücud
  ben ise varlık ile eyledim inşâ-yı adem
  
  yoğu var eylemeğe hayli çalıştım lâkin
  oldu sa’y ü talebim hep lev ü levlâ-yı adem
  
  bu kasîde kaleme kaf-ı fenadan geldi
  olsa nâmı yakışır beyzâ-yı anka-yı adem
  
  kimisi nîstî-yi alemle taleb-efzâ-yı adem
  kimi hestî-yi alemle taleb-efzâ-yı adem
  
  mahv-ı hâk-i reh-i şâhenşeh-i kevneynim ben
  ne tevellâ-yı vücûd ü ne teberrâ-yı adem
• - alıntı -
  hatta ebuzziya'dan^* beri üzerinde o kadar durulan "adem kasidesi" bile bu dairenin içindedir. mr. gibb'in^{* *} meşhur bir ingiliz şiirine verilmiş ünvana kıyasla "bedbinlerin marsaillaise'i" adını verdiği bu şiirde, dil, hayal sistemi, mısraı idare ediş tarzı, mazmunların kuruluşu, skolastik bilginin hayallerde oynadığı rol, kafiyenin tesadüflerine göre gelişme, her şey eski estetiğe sıkı sıkıya bağlıdır.
  /.../
  "adem kasidesi" asıl mihveri:
  
  öyle diltengî-i hestî ile rencûrum kim
  hûn olur nâlelerimden dil-i ferdâ-yı adem
  
  beyti, daha doğrusu bu beyitteki "diltengî-i hestî" "yaşama azabı-angoisse" kelime veya tabiri gözden kaçırılmadan okunmalıdır. bittabi burada gerek bu kelime ve gerek adem^*-vücut^* karşılaştırması ve cevher, hatta bazen varlık kelimesinin şiirde kazandığı "existence" tabirine yakın mana üzerinde fazla ısrar edecek değiliz. bununla beraber bu kelimeler, paşa'nın şiirinde sık sık geçtiği gibi, birbirine de az çok sıkı bir şekilde bağlıdırlar. /.../
  - alıntı -
  19. asır türk edebiyatı tarihi, s. 95-97.
• şairi akif paşa'dır.
• edebiyat tarihçileri bu şiiri ve akif paşa'yı gözardı ederler sürekli, sebebini ben de bilmiyorum. oysa bu kaside incelendiğinde, biçim ve yorumlama bakımından klasik divan şiiriyle ayrışan özellikleriyle yeni türk edebiyatının şekillenmesi yolunda bir mihenk taşı olma özelliği taşıdığı görülebilir.
  
  bildiğiniz gibi kasideler, şairlerin genellikle vesayet altında, birine veya bir şeye hitaben yazdıkları, belirli bölümlerden oluşan methiye ve hicviye şiirleridir. oysa adem kasidesi'nde akif paşa, kendi felsefi görüşünden oluşan ve dönemine göre fazlasıyla aykırı sayılabilecek bir adem^* güzellemesi yapmıştır. şiire bakarak akif paşa'nın batı felsefesiyle kesinlikle bir etkileşim içinde olduğunu ve hatta bambaşka bir farkındalık boyutuna ulaştığını söyleyebilirim. şiir üzerinde hem tasavvufi hem de materyalist bir okuma yapılabilir. akif paşa varlık kavramına klasik tasavvufi görüşün aksine varlığın dışına çıkarak bakmış ve daha kapsayıcı olarak belirlediği 'yokluk'^* ile karşılaşmıştır^*. ve daha da ileri giderek onu varlığın cevheri olarak nitelendirmiştir. tabi bir başkası çıkıp bu kaside üzerine daha farklı yorumlar da yapabilir. bu bile akif paşa'nın, mazmunlarıyla yorum farklılıklarına izin vermeyen eski şiir anlayışından ne kadar uzaklaştığını, modern şiir adına ne kadar büyük bir atılım yaptığını gösterir.
  
  hürriyet kasidesine baktığınız zaman mesela akif paşa'nın etkilerini görebilirsiniz. namık kemal'in kendisi dahi bu adamı bir yol gösterici olarak kabul ederken, baba edebiyat araştırmacılarının eski şiir anlayışıyla yazan şairler arasında göstermesi düşündürücü.
• adem kasidesi, biçim ve içerik bakımından divan şiirine bağlı olsa da yeni şiiri haber veren bir şiirdir.
  
  adem kelimesi kasidenin redifini oluşturuyor. bildiğiniz gibi divan edebiyatında şiirdeki redifin adı verilirdi, burada da adem kelimesi redif olarak kullanılıyor ve şiire ad olarak da veriliyor.
  
  önemli bir husus da şu; adem ile âdem'i birbirine karıştırmamak gerekiyor. adem kelime manasını olarak "hiçlik, yokluk" demektir, âdem ise "insan" demektir. bu iki kelimenin eski harfli yazılışı zaten farklıdır, eski harfli metin üzerinden okursanız ayrımı daha kolay yapabilirsiniz.
  
  adem kasidesi üzerine daha fazla bilgi elde etmek istiyorsanız eğer mehmet kaplan şiir tahlilleri kitabına bakmanızda fayda vardır.
  
  bende burada birkaç beyit yazıp şahsımca yorumlamak isterim. böylelikle hem metnin zenginliğini görmüş oluruz hem de farklı kişilerce nasıl yorumlanabileceğini görürüz.
  
  örnek olması açısından aşağıdaki beyiti ele almak istiyorum.
  
  "mâder-i dehr mevâlidi ki durmaz doğurur
  der-kenar etmek içindir anı bâbâ-yı adem"
  
  beyitin günümüz çevirisini yapacak olursak eğer şöyle bir çeviri olabilir;
  
  "zamanın annesi durmaksızın doğurur, adem babası (doğanları) yutsun diye"
  
  burada açıkcası yunan mitolojisine bir atıf, telmih vardır. yunan mitolojisinde kronos zamandır. (kronoloji de burasan gelmektedir.) kronos evleniyor ve çocukları oluyor. kronos'un eşi durmaksızın çocuk doğurup kronosa veriyor. kronos da bu çocukları belli bir zaman sonra yutuyor veya yiyiyor da diyebiliriz.
  
  bu beyitte de hiçlik böyle bir şekilde anlatılıyor. insanoğlu durmaksızın doğuyor ve zaman yani baba-yı adem onları durmadan yutuyor, yok ediyor, hiç ediyor.
  
  akif paşa güzel bir telmih de ve teşbih de bulunmuştur açıkcası.
  
  çok zengin ve alt yapısı olan bir metindir, metinden büyük bir keyf almak için belli bir alt okumaya da ihtiyaç vardır.