etik ikilem

• bir felsefe terimi... kişinin, statüsünün ve ruhi değerlerinin çakıştığı noktada ortaya çıkar...
  
  örneğin çok tartışılan bir konu... bir muhabir-fotoğrafçı, sokakta öldüresiye dövülen biri gördüğünde ve bu olay haber değeri taşıdığında ne yapmalıdır... haberci olarak fotoğraf mı çekmeli, yoksa insan olarak onu korumaya mı çalışmalıdır...
  
  bir diğer örnekte filmlerde çok kullanılan motiftir. bir savaş sırasında çocukluğunun birlikte geçtiği kişiyle birbirine doğrultulmuş namlular... asker olmamız karşıdakini düşman ve öldürülecek kişi olarak görmemizi gerektirirken, ruhi/insani yanımız onun çocukluk arkadaşımız, kardeş gibi olduğumuzu bastırarak bizi bir ikileme sürükler...
  
  bir, ikilemlerden ikilem beğen programının daha sonuna geldik...
• kişinin öncelikle nereye ait olduğunu bulmasıyla son bulacak ikilemdir. ama bunu bulmak buraya yazmak kadar kolay değildir.
• bir cok insanin icine dusup sacmasapan kararlar verdigi bir ikilemi cagristirir bu bana. bu dilemmada soyle bir sahne var. tren istasyonunda duruyorsunuz ve tren rayinin uzerinde duran 4-5 insan var, diger yone giden rayda ise sadece 1 adam. bu iki yonde duran insanlarin hicbiri trenin geldigini fark etmiyor, kaz gibi dikiliyorlar orada. sizin ise yaninizda trenin yonunu degistirecek bir kol var ve onu cekerseniz tren 4-5 kisiyi ezecegi raydan cikip digerine gecip 1 kisinin olumune sebep olacak. o rayi ceker misiniz? evet cekersiniz. yani cevaplarin yuzde doksani boyle, herkes bu sekilde katil olabilir, boklu degnek katili.
  
  diger bir sahnede ise trenin uzerinde bir kopru var ve koprude bir adam dikiliyor yaninizda, tanimiyorsunuz. tren yine 4-5 kisinin ustune dogru zebanice gidiyor ve yaninizdaki adami kopruden iterseniz tren yonunu degistirecek ve bu 4-5 kisinin hayati yine kurtulacak (bundan eminsiniz, boyle olacak yani sikeri yok). adami iter misiniz? iste boyle bir durumda da kimse adami itmeye yanasmiyor neredeyse. iki durum da ayni oysa, bir sey yapip birini oldureceksiniz fakat 4-5 kisiyi de kurtardiginizdan kelli kahraman olacaksiniz.
  
  peki neden boyle? tam olarak bilemiyoruz insan neye dayanarak yapiyor bu hesaplamayi ama bazi hipotezler var piyasada. belki adama dokununca kendisine daha cok sorumluluk yuklemis oluyor ve gorecegi kabuslardan yirtmak istiyor ikinciye hayir cevabini veren insan? yani iki olayda da ahlaksizligin boyutu ayniyken, birinden sacmasapan dayanagi olmayan hakli cikarma yontemleriyle sivismak isteyen insanlarin tepkisi aslinda daha cok duygusal. - ve hatta yanlis hatirlamiyorsam dinine daha bagli olan insanlar su ikinci insan itme olanagindan daha cok kaciniyor - yani etigin genel gecer kurallara dayandirilamayacak olmasi da bu yuzden, zira herkesin duygusal cikarimlari ayni degil. hatta o kadar yuzeysel, o kadar bos ki arkasi cogu zaman; "neden" sorusunu birkac kez farkli sekillerde, karsidakinin dedigini tam olarak aciklamasi icin sorsaniz "hebe hobole"ye geliyor diyalogun sonu cogu zaman. cogu zaman duygularimizda da hakli cikarim yoluna gidemedigimiz gibi o etiksel kavramlarin tam olarak "neden" orda olduklarinin da farkinda olamiyoruz.
  
  saglamasini da yapinca, ahlaki sorulara cevap veren insanlarin fmri scanlerine bakarak daha cok beyinde duyguyla iliskin bolgelerin aktif oldugu hep goruluyor. ve hatta bilgi manipulasyonu yapan working memory (kisa sureli hafiza yazardim ama iste o degil bu) daha az bile calisiyor bu cikarimlari yaparken insanlar, yani bakkalda hesap kitap yapmaya benzemiyor bu tepkiler ve cevap vermeden hallice dusunmek aynen duygusal hesaplasmalar yasarken aldigimiz desteksiz kararlar gibi. tabii olay, "duygusal la iste bir dayanagi yok" da degil niktelim duygularin da, farkinda olmasak da vardir dayanaklari, hatta bize atalarimizdan kalmis en eski yadigardir ama rasyonel akil iste anlayamiyor pek onlari.
  
  yani kisaca etik metik hep duygusal nane, biz de pek anlayamadan gelisine vuruyoruz rasyonel olacaz diye ama yok oyle bir alaka dedim. zaten her kosulda idam cezasina karsi olmak basligina yazacaktim, burda ne isim var bilmiyorum.
• ruhun ve mantığın ayrım noktası...
• tırnaklarını yiyen kişilerde görülen bir rahatsızlık. ya da bu etik ilkeleri üstlerine ceket gibi giyinip çıkaran kişiler sonuçta ikilemlerinden dolayı tırnaklarını yemeye başlıyor.
  bu entry de biraz gerçek, biraz yalan. aynen etik ikilem gibi...
• etik ikilem adında bir olaymış, bende ders vasıtasıyla öğrendim. örneğin abd afrika'ya buğday hibesinde bulunuyor, bütün nakliye masraflarınıda european food council'a ödetiyor. bunun sonucunda hem abd reklamını yapıyor hemde afrika iç pazarındaki buğday üreticilerini öldürürek, afrika'yı abd'ye bağımlı hale getiriyor. bu olay etik bir ikilemmiş, bizim projede takıldığımız yer ise, bu olayı komplo teorisi gibi yazabiliriz ama abd bunu böyle böyle yapmış diye bir kaynağa ihtiyacımız var. öyle bir kaynakda doğal olarak yok. nedir abi, ansiklopediyi açacaz, bu bilgiler karşımıza mı çıkacak, dedikodu şeklinde internette var, neyin kaynağını bulacaz?
• ürettiğiniz cep telefonunun yuksek seviyede radyasyon yaydığını biliyorsunuz, fakat yaydigi radyasyon tam da devletin o anda izin verdigi degerde.
  
  şirket olarak radyasyon seviyesini düşürebilirsiniz fakat bu cebinizi yakar.
  
  devletin belirledigi sinirin milim altindasiniz, pek zararsız olduğunuz söylenemez ama yaptığınız kanuni. etik ikilem budur. özellikle devletin bu rakamlarla belirli çıkarlar gereği oynaması sonucu oluşur bütün hava kirlilikleri şunlar bunlar. sorsanız, yapilan her sey "legal"dir.
  
  her sektörde yaşanır bu, ilaç sektöründe satılan ilacın ciddi bir yan etki bulgusu vardır fakat güçlü olmadığından şirket bunu açıklamak zorunda değildir. açıklamalı mı, yoksa "kanuna uygun olarak" daha fazla delili beklemeli mi (hepimiz biliyoruz ki o ilaç, o deliller olusuncaya kadar yenisi ile değiştirilecek, gelistirilecek)
  
  hepimiz genellikle bir şeyin etik olup olmadığını kanuna uygunluk ile ölçeriz, ama iş bundan çok daha derindir.
• https://vimeo.com/122837648
  bir dizi deney vasıtasıyla adalet mefhumunun içini pratikte nasıl doldurduğumuzu ve ettiğimizi bulmaya yönelik anlayışımızı irdeleyerek etik değerler ve bunun uzantısı olan tepkiler incelenmiş. etik ikilem konusunda basit ve net bir anlatım.
• (bkz: düşünce deneyi/#92649934)
• tr. (bkz: ethical dilemma) bir yanda duygular, diğer yanda doğruluk. merhameti seçsen yalancı, dürüst olmayı seçsen acımasızsın.