lidya krallığı

• bazı tarihçiler sanki bir kavimden fazlası değilmişçesine lidyalılar diye adlandırıyorlar krallığı. gerçi haklı da olabilirler. lidya çok hızlı parladı ve yok oldu. yine de hanedana, başkente, kanunlara, tanrılara, diplomatik ilişkilere sahip olan bir devletti. zamanla tıpkı yunanlılar gibi kendi kökenlerine dair efsaneler üretmeye, xanthus gibi tarihçiler yetiştirmeye dahi başlamışlardı.
  
  lidya krallığı'nın anadolu tarihi açısından önemi şudur: lidya, öz anadolu kültürünün son devletidir. ondan sonra persler-yunanlar-romalılar-türkler geliyor. lidyaca hint-avrupa dil ailesinin anadolu dillerinin bir koludur ve diğer tüm anadolu dilleri gibi bizans'ın erken dönemlerinde unutulup gitmiştir. anadolu kolu hint-avrupa dil ailesinin en eski koludur ve aynı zamanda yok olan ilk koludur.
  ileri okuma
  
  lidya hakkında bilinen çoğu şeyi herodotos'a borçluyuz. yine herodot lidya için şunları söylüyor: "lidyalılar yazıyı ilk kullananlardı ama sonrasında pek de kullanmadılar." herodot haklı. lidyalılar tarih kayıtlarını iyi tutmazmış. günümüze yarı efsanevi şekilde ulaşmışlar, sadece m.ö. 546'da biten bir krallık olmalarına rağmen. lidya'dan günümüze kalan en elle tutulur miraslar sardes harabeleri ve kazıları, karun hazineleri, anadolu'nun piramitleri bintepelerdir.
  
  lidya krallığı aslında dünya tarihi açısından çok önemlidir. çünkü persler lidya'yı yıktıktan sonra yunanistan işgaline başlamışlar. ^* mısır'ı, iran'ı, anadolu ve makedonya'yı, afganistan'ı hakimiyetine alan pers imparatoru "işte dünyayı fethettim!" diyecektir. yunanlıların karada ve denizdeki üstün savaş kabiliyeti sayesinde yunanistan işgalden kurtulacaktır. ^* iyonya kıyıları da pers egemenliği altında ardı arkasına isyana girişeceklerdir. ve nihayet yunan ana karasında doğan bir makedonyalı 5 metrelik mızrağıyla ufak bir ortadoğu gezisine çıkacaktır. ^{* *}
  işte tüm bu zincirleme olayları doğuran lidya'nın çöküşüydü.
  
  lidya zenginliğini bozdağlardan akıp gelen altınlara borçludur. (tıpkı atina'nın gücünün yakınındaki laurion gümüş madenlerinden gelmesi gibi) bu altınlar sart çayı(paktolos) ile taşınır başkent sardes'e kadar gelirmiş. paktolos aynı zamanda her dokunduğu şey altın olan frigya kralı midas'ın lanetten kurtulmak için elini yıkadığı ırmaktır. sonra büyü paktolos'a geçmiştir.
  
  lidya orijin olarak gediz ovasından ibarettir. daha sonraları lidyalılar maonia adı verilen küçük menderes ovasına sahip olmuşlar. maonia'da lidya süvarileri için gerekli atlar yetiştirilirmiş. yazın ise bu atlar serin bozdağ vadilerine taşınırmış. lidya süvarileri dönemin en elit savaş birliklerinden biridir. lidya adı ilerleyen zamanlarda kıyılar hariç ege ovaları için kullanılmaya başlanan bir ad olmuş. lidyalılar önceleri bu coğrafyada ufaktan bir devlet kurup yönetmişler. ayrıntısı fazla bilinmiyor. lidya kralları arasında iki isim öne çıkar. biri alyat/alyattes ve karun/krezus.
  
  alyattes the great, uzun hükümdarlığı boyunca doğudaki frigya'yı istilacı kimmerlerden alarak sınırlarını bir anda kızılırmak'a kadar genişletiyor. diğer yandan kıyıdaki zengin yunan şehirlerini ele geçirmeye başlıyor. bu sayede alyat lidya'yı gücüne kavuşturan yegane kral olarak beliriyor.^* alyat aynı zamanda ilk madeni parayı bastırandır. ön tarafında devlet arması, arka tarafında paranın değerini belirten işaret olmak üzere bu madeni para tasarımı günümüze kadar gelmiştir.
  
  alyat'ın ölümünden sonra başa oğlu krezus geçiyor. bu krezus aynı zamanda efsanevi zengin kral, kuran'da geçen karun(kasas/76). bütün yunanistan'daki önemli dini merkezlere büyük bağışları sayesinde adını her yere duyurmuştur. krezus o kadar zenginmiş ki kendi parasından dünyanın yedi harikasından olan efes'in artemis tapınağı'nı yaptırmıştır. ("işte! olimpos'un dışında güneş hiç bu kadar büyük bir şeye bakmadı") yunanlıların deniz gücünden çekinip adalara saldırmaktan vazgeçen krezus, kahinlere inanarak kızılırmak'ı geçip perslere savaş açmaya karar veriyor. büyük bir risk almadan büyük bir imparatorluk olamazsınız değil mi? krezus devasa bir orduyu yozgat'a seriyor. ordusunda babil'den, arabistan'dan ve yunanistan'dan paralı askerleri bulunuyor. buradaki savaşta krezus, pers kralı büyük kiros'a karşı üstünlük sağlayamıyor ve geri çekiliyor. iki taraf da tekrar toparlanıp sadece birkaç ay sonra bu sefer sardes'ten birkaç kilometre ötedeki ovada tekrar karşılaşıyorlar. kadim şehirlerinin önünde eski kral mezarlarının yanı başında krezus kesin olarak yeniliyor. yenilmesindeki temel etken o zamanın elit savaş birliği olan lidya süvarilerinin çok çabuk dağılması olduğu söyleniyor. krezus şimdi sardes'e kaçıyor ve persler yine kovalıyor. sardes kısa sürede düşüyor, şehir yakılıp yağmalanıyor. böylece persler anadolu'yu ele geçirmiş oluyor. o kuşatmadan sonra dönemin en zengin adamı krezus'a ne olduğu belli değildir. heredot'a göre kiros, krezus'u esir alıyor.
  
  ek:
  (bkz: sardes/@just some pretty words)
  kazılarla destekli lidya medeniyeti hakkında makaleler bütünü: https://sardisexpedition.org/tr/essays/about-latw